Jinghpaw hte Măyam Htunghking Lailen
editMoi prat htaq Jinghpaw du măgam nta shăgu ngu na wa măyam lu shăjang ma ai. Law ai hte n lawq ai sha shai nga mălu ai. Inglik Asuya ni Jinghpaw buga de shang găsat lah kau ai hpang, 1925-26 ning lăman, Hukawng (Hugawng) gah deq nah Jinghpaw du ni aq măyam ni hpe gumhpraw hte gălai nnah shălawt dat shăjang ma ai. Bai, 1927-30 ning lăman, Măli nmai Waq-lawng hte ngam nga ai Jinghpaw bumga nah,Jinghpaw du ni aq măyam yawng hpe, gingdan ai jăhpu mănu hte gălai nnah,shălawt dat ya shăjang ma ai.
1926 ning hta, Inglik ni Hukawng gah deq du ai shăloi, măyam mărai 3,466 nga ai hpe mu chye lu maq ai. Hukawng gah deq nah Jinghpaw du ni aq măyam lawq mălawng gaw, Mungnun (Assamese) măsha rai nga maq ai. Nkau mi hpe mări lah maq ai. Nkau mi hpe găsat lah lu ai lam chye lu ai. Shălawt dat hkrum ai măyam Poilaw măsha 2,051 gaw, Mungnun (Assamese) măsha re lam tsun pru wa ma ai.
Măyam Ginru Gindai
editMăyam byin tai wa ai ginru gindai hpe kădai mung hkrak nchye lu ai. Mungkan ē măyam yam ai lam gaw, Hkristan Chyum laika Israela prat, Roma hkaw seng lakhtak kaw nnah măyam tam ai lam lawm nga ai.
Jinghpaw amyu ni htaq măyam yam hpang wa ai aten gaw, Jaw AD.10-12 lăman dăram nnah rai na nhten, ngu sawn lah lu ai. Măyam byin wa ai npawt soisam hku nnah gaw:
- Găsat nnah rim lah lu ai măyam
- Mări lah nnah lu lah ai măyam
- Hkah wa ai măyam
- Hpu bang ai măyam
- Ngawn măyam,
ngu ai lam mănga hku nnah byin pru wa ai măyam rai nga maq ai.
1. Găsat lah lu ai Măyam
editMaigan mungdan măsha hte rai rai, tinang amyu shădaq rai rai, măjan găsat nnah sum ai ni hpe rim lah nhtawm, măyam shătai kau chye maq ai. Sum ai ni măyam yam ra ai. Dang ai wa aq npu taw nga ra nga ai.
2. Mări lah lu ai Măyam
editLawq mălawng gaw India mung, Assam mungdaw hkan nah mătsan măyan re ai hte, grai hkrit chye ai Assamese Mungnun măsha ni hpe rim lah, mări lah nnah, măyam shătai chye maq ai. Hkang bumga de "Hkang kăchyi" hpăga ga let, hkang măhkawn shăbrang nkau mi hpe mări wa nnah măyam yam maq ai. Jinghpaw ni Hkang bumga de hpăga ga sa du ai aten gaw, "Kănoi Prat," Jaw AD.19 dăram hta re ngu sawn lah lu ai.
3. Hka wa ai măyam
editHka hkrum nnah dawqdan ai hpăga nwa lu jang ,tinang hkum (shnr) tinang aq kăshu kăsha ya nah,hka wa kau ra ai. Nkau mi num lah nah hpu hpăga nlu ai măjaw , Dama shang , Nchyang chyang ai kaw nah măyam byin mat wa ai mung sawng sawng rai nga ai.
4. Hpu bang ai Măyam
editDu măgam ni numwa,numlah ai shăloi, "Shingnan Num" (shnr) num mănang tai na mătu, măyam numsha lăngai mi shălawm ya ra ai. La sha wa num lah yang hpăga ngu nnah, măyam lăngai mi bang ra ai htung nga ai. Dai hte măren, măyu măgah de nah mung dama ni hpe măyam hte kungdawn dat chye ma ai.
5. N-gawn măyam
editN-gawn măyam ngu ai gaw, lăhtaq deq htai dan lai wa sai măyam amyu 4 kaw nnah măyat măya hkrat wa ai kăshu kăsha ni rai nga ma ai. Shanhtē nan gaw măyam nrai sai. Măyam prat nah lawt sai rai tim, măyam kaji kawoi ni kaw nga pra wa ai, măyam rusai ni rai nga ma ai. Ndai ni htaq nah nkau mi gaw mădu Du ni hte rau nga nnah, nkau mi gaw shinggan deq măre kăhtawng măsha tai mat wa ai hpung mi rai nga ma ai.
Poilaw ngu ai gaw, măyam prat kaw nah shălawt dat hkrum ai ni hpe shămying ai rai nga ai. Dai Poilaw ni nga ai, Kamai (Kamaing) măre măkau nah "Poilaw" kăhtawng ngu ai hpe, yaq du hkra mu lu nga ai.
E.R.Leach ngu ai shanhpraw wa ka ai "The Political Systems Of Highland Burma" ngu ai laika, laika man 361 htaq, Jinghpaw ni aq măyam jăhpan hpe lăwu de nah hte măren ka tawn da ai hpe mu chye lu nga ai.
Măyam yawng La 1798, Num 2191 - 3989
Măyam kănu kăwa kaw nah pra wa ai - 2367
Hpu bang ai măyam - 480
Mări lah ai măyam - 916
Tinang hkrai măyam tai wa ai - 55
Rim lah ai măyam - 5
Hka wa ai măyam - 16
Madu nlu ai măyam - 126
Inglik Asuya ni,1926 ning, Hukawng ga ē shălawt dat hkrum ai măyam (3989), 1926-27 ning Măli Nmai Waqlawng gah ē shălawt dat hkrum ai măyam 1,028, kăga shăra nah 370, shălawt dat hkrum ai yawng 8,852 re lam hpe chye lu ai.
Reference
Jinghpaw mung hte ngai - Wabaw Zau Rip - laikaman 17