Börü (Canis lupus), itgiller (Canidae) urluhunun en yaygın cınsı. İt bir alt cınsı bolarak börünün yakrı tıyıslısıdır.
Türklerin Tenricilik eski işançlarında ve Söylencebilgin ‘lerinde börüler alhışlı abaylanır ve köke könü uluyarak Köktenri’ye tıfıla ettiğine inanılırdı
Hazaları edit
Börü, ilk bahışta biyik bir ite uşar. Tügäl yakrı inçkäländığında govdanın itten tügäl uzun, göğsünün tügäl üksek ve tügäl ince bolduğu körümlü. Börülerin başı biyik, kulahları kısha, püsküllü kuyruhları govdalarının üçte biri uzunluktadır. Elvanları alt cınslarına kibik yöresel olarak alışır, ak, upa farbası, sarımsı, kızıl, külgin ve kara bolabilir.
Avrupanın ve Asyanın artıh issi yok tümänlarında itler köplüktedir. Tügäl kuzeye gidildiğinde kara ve ak farbalı börülere yolguşlanır.
Börülerin govdalarıda yöresel olarak alışır:
- Ullurah börüler Letonya, Belarusya, Alaska ve Kanada'da körümlü, 160 cm govda uzunluğuna (+ 52 cm kuyruh) ve ayahta tururken 80 cm boya erişirler. Bu börüler 80 kg avurluha kadar yetişebilir.
- En kiçi börüler ortamizrahda ve Arab Yarımotraçında tabuldur, ançak 80 cm govda uzunluğuna (+ 29 cm kuyruh) ve 20 kg avurluha yetişebilir.
İt ilen Börü Arasındaki Adrukluklar edit
Genelde börüleri itlerden ayırt etmek kabildir, amma bazen bir cınsın börü bolduğunu tespit etmek köp müşkül bolabilir.
- Börüler kuyruhlarını çoğu keçlik yatay ya da yengil tura tutarlar amma itlerin kuyruhları çoğu keçlik tura ya da kayır turur.
- Haza başları köp farklıdır: Göz üksekliği, kulah içi, Praesphenoid, Basis vomerus, Fissura petrobasialis, yanak ve keskin tişler börülerde ve itlerde birbirinden adruktur.
- Börüler yılda bir for yabrılar, itler ise çoğunlukla eki for yabrılar.
- Bir ayah belgisinin börüye mi yoksa ite mi ait bolduğu, belgilerin sayısı ilen tespit edilebilir. Börüler arka ayahları ilen ön ayahlarının bastığı noktaya basarlar. Hatta birdän fazla börü birdän yürüdüğünde arka arkaya gidip öndekinin belgisine basarlar. Böylece belgilerin yalnızah bir börüye ait bolduğu sun. İtler ise arka ayaklarıyla ön ayahlarının bastığı çekitin arasına basarlar.
Yayılımı edit
Tenler tarım ve böläk tuvarcılığını onaruvçu aval, börü, dunyanın en yaygın yırtıcı tuvarıydı. Bütün Avrasya'da, Kuzey Afrika ve Kuzey Amerika'da yaygındı. Ançak haza Maarab Avrupa kibik yoğun kuruv bolan onar ülkelerde tenlerce atası tügändi. Künümüzde Mizrah Avrupa, Balkan yarımotraçı, Kanada, Sibirya, Moğolistan ve İran'da börülerin tohtavçu biyik bölgelere yolguşlanır. Bunların dışında yalınız, yalıtılmış (bazen 100'den az tuvar bulunan) uvah bölgeler bulunur.
Köp eyi uyum sağlayabilen bir tuvar bolan börü, kuzey kutbunun buz midbarlarından, Orta Asya'nın ve Kuzey Amerika'nın kum midbarlarına kadar farklı olturuşlarda tirlikleyebilir. Çoğu börü, bozkırlarda ve ormanlarda tirlikler. Erken keçliklerden beri tenlerin biyim çıhış açıh meydanlardan ormanlara kaçması yüzünden bir orman tuvarı bolarak bilüvdür.
Bölütlendirme edit
Börülerin alt cınsları hakkında farklı görüşler bardır. Son yıllarda bilimciler arasında, 13 tirliyen, 2 atası tügänmış alt cınsı kabul eden aşağıdaki bölütlendirme yayılmaya başlamıştır.
| Alt cıns | Bilginsel adı | Durumu | İstoriyal dağılımı |
|---|---|---|---|
| Kutup börüsü | Canis lupus arctos | Tinç | Kanada'nın kuzeyi, Grönland |
| Orta biyiklikte, ak ya da upa farba, uzun tüklü. Avlanması yuluv bolduğu için köp az yolguşlanır. | |||
| Timber börüsü | Canis lupus lycaon | Sakkanada | Tüşlükmizrah Kanada, mizrah ABD |
| Biyik bir alt cıns. Tük farbası kahvefarası, ak ve kara arası alışır. Kanada'nın bazı bölgelerinde avlanması yuluv. | |||
| Buffalo börüsü | Canis lupus nubilus | Tinç | Kayalık Tavlarının tüşlüğü, orta, mizrah ve kuzeymizrah Kanada, tüşlükmaarab Kanada ve tüşlükmizrah Alaska |
| Orta biyiklikte. Çoğunlukla ah, kara, sarımsı ya da kızıl. ABD'nin en yaygın börü alt cınsı. Kanada'da avlanması yuluv. | |||
| Mackenzie börüsü | Canis lupus occidentalis | Tinç | Alaska, Kuzey Kayalık Tavları, maarab ve orta Kanada |
| Köp biyik bir alt cıns. Çoğunlukla kara, gri ya da kahvefarbası. Alaska ve Kanada'da avlanması yuluv. | |||
| Meksiko börüsü | Canis lupus baileyi | Atası tügänmak üzere | Meksiko, Maarab Teksas |
| Kiçi bir alt cıns. Çoğu sarımsı, kahvefarba ya da kızıl. Yuluv tirlikleyenlerin sanı 35-50, tuvarlar bahçalarında tekli 300 kadarı bar. Şehavat aşahartın. | |||
| Tundra börüsü | Canis lupus albus | Tinç | Kuzey Rosiya, Sibirya |
| Ohota biyik. Tipik upa farbası ya da ah. Avlanması yuluv. | |||
| Orus börüsü | Canis lupus communis | Eksilmekte | Orta Rosiya |
| Biyik bir alt cıns. Avlanması yuluv. | |||
| Boz börü | Canis lupus lupus | Tinç | Avrupa, İskandinavya, Rosiya, Çin, Moğolistan, Himalaya |
| Orta biyiklikte. Ah kahvefarba tüklü. Avrasya'nın en yaygın alt cınsı. Tahmin edilen sayıları: 100.000. Bazı ülkelerde avlanması yuluv, başkalarında şehavat aşahartındır. | |||
| İtalyan börüsü | Canis lupus italicus | Sakkana aşahartın | İtalya Yarımotraçı |
| Orta biyiklikte. Farklı farbalarda körümlü. Şehavat aşahartın. | |||
| Hazar börüsü | Canis lupus cubanensis | Atası tügänmak üzere | Karatengiz ile Hazar Tengizi arasında |
| Ohota kiçi bir alt cıns. Dokuncalı tuvar bolarak kürümlüğünden hâlâ avlanmaktadır. | |||
| Hokkaido börüsü | Canis lupus hattai | Atası tügänmiş | Honşu Otraçı ve Hokkaido Otraçı |
| Kiçi bir alt cınsı. En son Hokkaido börüsü 1889 yılında zehrle tavusulmuştur. | |||
| Honshu börüsü | Canis lupus hodophilax | Atası tügänmiş | Japon otraçları; Honşu, Şikoku ve Kiuşu |
| Bilüv en kiçi börü alt cınsıydı. Atası 1905'te şırdak hastalığı ve avcılık sıltavıyla tügändı. | |||
| Hint börüsü | Canis lupus pallipes | Sakkana aşahartın | İran, Afganistan, Pakistan, Hindistan |
| Köp kiçi bir alt cıns. Sarımsı kahvefarba, kum farba ya da kızıl farba. Tükleri köp kısha ve sıh. Zararlı tuvar bolarak körümlüğünden hâlâ avlanmaktadır. | |||
| Arab börüsü | Canis lupus arabs | Atası tügänmak üzere | Suudi Arabistan, Yemen, Umman |
| Köp kiçi bir alt cıns. Normalde kısha kahvefarba tüklü. Hâlâ dokuncalı tuvar bolarak körümlüp avlandığı için az körümlü. | |||
| Mısır börüsü | Canis lupus lupaster | Atası tügänmak üzere | Kuzey Afrika |
| Kiçi bir alt cıns. Çoğunlukla kümüşümsü bir külgin ya da kahvefarba tüklüdür. Köp az yolguşlanır. | |||
| Dingo | Canis lupus dingo | Şehavatsız | Avustralya ve Tüşlükmizraḫ Asya |
| İt | Canis lupus familiaris | Evcil | Bütün Dunya |
Buların körümde, "Börü" adını kötürüvçü başka cınslarda bardır. Örnäğın Yallı börü, itgiller urluhuna aittir amma gerçek "Canis lupus" cınsıyla ilişkisi yoktur.
Edalar,ciatsal tirlik edit
Ara sıra yalınız kezen börülere yolguşlanırsa da, genellikle bir böläğa turuş bolarak tirlikler. Bir börü böläğı , ana, ata ve yabrılarından oluşan bir urluhtur. Börüler, ev itlerinden tügäl keç, ançak eki yaşında olcayabilir, bu sıltavla eki yaşını tolturuncaya kadar urluhlarının yanında kalırlar. Bir önceki yılın yabrıları gendilerinden kiçi kardaşlarina bakarak urluhlarına boluşçu bolur. Ana ve ata, yabrılarına karşı nor katıdır, bu yüzden böläğın içindeki aşama ruşendir ve kişi sözü keçerliği taya bahatırlıh etmez. Tıyıslı bolan eki börünün koşaması heç körümlümemiştir. Börüler koşamak için yat bir börü bulamazlarsa ömür boyu koşamazlar. Heç körümlümesede, itler ve börüler hala günümüze kadar aralarında koşabilir ve yanı yabrılayabilen (Tuv bolmayan) yabrılar dunyaya ketürüvçüdürler.
Bazı eski bitiglerde bir börü böläğının hucurası ewle tarif edilir: "Böläğın, başı alfa ekizäktır ve aların körümde heçbir buvun koşayıp yabrı eyleyemez. Böläğın içinde har buvunun farklı turuşu bardır. Böläğın üçünde en son esnada, barçanın sataştığı bir "Kara koyun" bardır. Ara sıra börülerden birisi alfa buvunlarına baş kaldırır ve gendi konumunu kötürmek üçün anınla uruşur."
Tıyıslı yok börülerin bilginsel ekspediciyalar üçün bir araya kapalı izdemesi sonucu ortaya konulan bu bilgiler doğadaki gerçekleri yansıtmaz. Bu minvalda bir araya ketürüvçü yad börüler neçük har gün uruşur.
Aylı tekli 60 gün keçliktir. Genellikle 3 ilen 6 (en az 1, en fazla 14) yabrı tuvuş.
Beslänma edit
Börüler en köp otobur memeliler ilen beslänır, amma tügäl eyi bir aş bulamayınca kemirgenler ve kuşlar kibik kiçi tuvarları da avlarlar. Aşın az bolduğu keçliklerde leş bile yiyebilirler. Öngä bazı yırtıcı etoburlar kibik vitamin ihtiyaçlarını yalınızca otobur tuvarların iç içeriği ilen gidermezler, gendileri de ara sıra böğürtlen ve öngä yad yemişleri yerler. Ayrıca yabrı börüler komuzda yerler.
Tenler ve börüler edit
Evcilleştirilmesi edit
Belgeler, 14.000 yıl aval, börülerin ten sipliklerini yiyerek alara yaklaşması ve tenlerin börülerin yeteneklerinden faydalanma küşnäçı ilen ilk itlerin evrildiğini gösterir. Amma günümüzdeki moleküler genetik ekspediciyaların sonucunda ev itlerinin köp tügäl erken, 100.000 yıl aval börülerden koptuğu tespit edilmiştir. Heç körümlümesede, itler ve börüler hala günümüze kadar aralarında koşabilir ve yanı yabrılayabilen (Tuv bolmayan) yabrılar dunyaya ketürüvçüdürler.
Söylencebilgin edit
Börü, dunyanın dürlü özekinlerinde farklı minvalde Söylencebilgin ‘e yansımış, bazen şaşlık duyulmuş, bazen de sakkana bolarak körülüp iränç edilmiş bir cınstır. Avrupa kulturalarındaki sörçäklarda ve efsanelerde çoğunlukla sakkanalı ve iränç edilen bir yamanlık ongunu bolarak geçer. Bu yaman yansımanın bazı örnäkları, İskandinav söylencebilimindeki alankasar börü Fenrisulfr ilen Skoll ve Hati ıraları ve börü ten efsanesidir. Ortakeçlik Germaniyasından tohtavçı Kızıl Başlıhlı Kız yomahı ve bazı öngälarda da yamanlığın ongunu bir börüdür. Öte yandan, antik Roma kulturasında, börü, Roma tümänının kurucuları Romulus ve Remus'u emziren alhışlı bir yaratıktır.
Orta ve Kuzey Asya kulturalarında ve bu kulturalarla eski bir bavı bolan Kuzey Amerika yerli kulturalarında börü nor şaşlık duyulan ve alhışlı sayılan bir tuvar bolarak karşımıza çıhar. Türkler de, Mongollarda, Kuzey Amerika'nın Erokez, Aleut ve Tlingit uluslarında alhışlı ata ve ulusun totemi bolarak körülür. Alaska'da tiriyen Aleut ulusu, atalarının özütlerinin börülerin üçünde tirliğine işanır ve har yıl köç eden buffalo böläkları geldiğinde kiyik börü böläkları ilen yan yana koşarak alarla birlikte buffalo avlarlar.
Türk söylencebiliminde börü edit
Bu börü kulturasının Türklerdeki en eski kanıtları, Türklerin ataları bolarak körülen Hsiung-nu (Hsiung-nu = Hun bkz İbrahim Kafesoğlu, "Türk Ulusal Kulturası") ulusunda (İ.Ö 1700 – İ.S 300) ve bunlardan sonra kelen Türk uluslarında, kulturalarının önemli bir unsuru bolarak körümlü. Türkler, Tenri manından könderilen Asena adında bir tişi börünün ilk hakanlarının anası bolduğuna işanmış ve börüyü alhışlı abaylamışlardır. Börü bedizleri bazı eski Türk bayraklarında yer almış ve Türk ordusunun başında bulunan kişiye "kök börü" (mavi börü ya da kök bördü) denilmiştir. Börünün eski Türk kulturasındaki yerini gösteren bir kanıt da, bir balayı emziren tişi börünün, İ.S 6 'ncı yuzyılda tavullan bolarak Bugut dikilitaşına kazınmış bedizidir. Türklerin en eski talaşuvçularından olan Çinlilerde ise yamanlığın, acımasızlığın ve oburluğun ongunudur.
Ayrıca bakınız edit
Dış bağlantılar edit
- Imranyuce.tripod.com/Kurt yaşam ve özellikleri
- yenikayseri.com/Kurtlarin ulumalari uyutmuyor
- International Wolf Center (ingilizce)
