Ruwânda-sí kí ségáŋ Kʉldɨŋaba̱rʉ Ruwânda ka̱rɨ́a. Ba̱rʉ sʉʉrʉʉ́rrɨ́ŋ-ii ná Apiríkia Túlékʉŋoꞌŋ Ma̱dɨl Bʉrʉŋbʉ́rʉ́ŋ Appâ-lé póíti. Na yé ittírǐg Beerada̱ldɨŋíŋtúleꞌŋ sǎ̱ɨdꞌíŋ karra kee. Ruwânda kí Ugânda na Tanzánia na Burúndi na Jʉmbʉtaŋkuriꞌŋ Kʉldɨŋaba̱rʉ Kôŋgos kinaŋa gé. Ná saa suŋá írí kee, namaŋ "Ŋorráŋá míriꞌŋ sʉʉrʉ" ka̱rɨ́a. Na ba̱rʉ́ dɨó bǎwtá suŋŋâs kee. Na dééŋ lóóda̱wlo tokkélúlláꞌŋ táas tokkétokké-ii. Ruwânda ása kwǎŋdiigiŋ míriŋa 12.6 kee ná sʉʉrʉ km2 26,338-lé ka̱ɨŋ, Apiríkaꞌŋ ba̱rʉ sʉʉrʉtɨ́b ila-ii alá kwáŋyóóg bârŋaꞌŋ saasuŋá appâkʉŋo írí ooŋo. Kwa míri gé ná deemkuri-lé ka̱ɨŋ, ila deem ǎl saasuŋá appá-ii alá Kigáli ka̱rɨ́a.
Na kwa suŋŋâꞌŋ ere elleŋa ka̱ɨŋ na dokkéŋa gé, ná kɨ́eŋ ayéŋá diigáŋtúlé 19 gé. Ruwándáŋá bá délliŋ bʉllɨŋ tog na belé tog'íŋ daara gé ǎl Banyaruwânda ka̱rɨ́a. Maraŋ dog in daaraꞌŋ dɨó daaráŋsabbaŋa ɨɨs ka̱ɨŋ: alá Hʉ́tʉ na Tʉ́tsɨ na Tʉ́a ka̱rɨ́a. Ba̱rʉ́ dɨó Jáásíŋó tá̱á̱rɨ́ bârŋaꞌŋ saasuŋá appâkʉŋo-ii. Beléŋá ta̱gɨ́da Kinyaruwânda kí Ɨŋgɨlɨ̂zɨ gé alá Ruwándáŋá suŋŋâꞌŋ ere kírsiŋa namaŋ Parânsa dog beléŋá ségáŋa lé-ii. Ruwânda kuriŋaꞌŋ ba̱rʉ́ŋta̱bʉꞌŋ dorás kee. Na ba̱rʉ́ŋta̱bʉ Pául Kagâme-ii, ǎl Ruwándáŋáꞌŋ Júnyúŋo Ba̱rʉjoiŋídʉŋo lé-ii, ǎl kee ná tɨél míŋ ayé 2000. Ettê Ruwânda lɨ̂ŋgɨ́ŋjâm nuus-si kee abás kí ba̱rʉŋa kinákwǎ arrá káwe.
Bántúŋá asá kuuŋi ná Ruwânda kanníá ayé 700 Ísa'ŋ Waarꞌíŋ hǎraŋa-lé kéŋá. Almánia ayé 1884ꞌíŋ dɨó Ruwânda-sís gorgôs amí namá Ba̱ljɨ́kɨa ayé 1916ꞌíŋ dɨó ka̱rɨ lʉ́o. Kin Urûbba'ŋ ba̱rʉŋa a̱w dog-si bisara Tʉ́tsɨ'ŋ sábbá ka̱ɨ́ŋ. Hʉ́tʉ́ŋá ayé 1959ꞌŋ dɨó namás magaga ka̱gɨé. Yeeŋ Tʉ́tsɨ́ŋá-sí wǎydimme suŋŋâ ka̱wŋɨ ná dítǐnjaari kááré, Hʉ́tʉ́ŋáꞌŋ kʉldɨŋáŋba̱rʉ ǎl ayé 1962 kéyé-sí Ba̱rʉ́ŋta̱bʉ Giregóire Kayibândas ta̱bʉ́ŋ poí, asá ta̱bʉꞌŋ eré Hʉ́tʉdʉŋo keer dééŋ lóó tɨ̌o ná Jubenal Habyarimana ka̱rɨ̂ŋɨ.Tʉ́tsɨ-sí Ruwándáŋáꞌŋ Júnyúŋo Ba̱rʉjoiŋídʉŋos ta̱bʉ eŋa nás ayé 1990 deerdɨokwaŋ ka̱gɨe. Habyarimana kí koósaŋáŋ ayé 1994 kéŋá ná wǎykonjol ka̱wŋɨ. Namás jáítíŋáꞌŋ dɨkkójôŋ tuuŋa ila asá Ruwândaꞌŋ dɨɨrɨ́eŋjááso-lé keeré, ila alá dée-lé soga píriꞌŋ dɨó Hʉ́tʉ́ŋáꞌŋ pʉttójǎ̱ykwǎ Tʉ́tsɨ́ŋá-sí 500,000–1,000,000 ka̱wŋɨ asá gánníneŋ káwe namaŋ Hʉ́tʉ́ŋá tiríjinnekwǎ túlékwǎ-sí dog ka̱wŋɨ. Ruwándáŋáꞌŋ Júnyúŋo Ba̱rʉjoiŋídʉŋo namá ila dɨɨrɨ́eŋjááso-sí kí kuyweél ayé 1994ꞌíŋ dɨó kí da̱a̱lɨmɨŋꞌíŋ jopó jaasa.
Jombóró suŋŋâꞌŋ ere tʉʉrɨŋnadʉoŋ toŋíŋkwaŋ-les tɨél. Bʉ́ʉ́n na dʉrrɨ julupaálꞌíŋ sôŋgoŋaꞌŋ tááŋá ta̱bʉkwǎ ge. Tuusúŋjɨ́lŋɨ waar jányíŋiꞌŋ sabba-ii na yé ássâ ba̱rʉꞌŋ paalꞌíŋ juldúŋóꞌŋ jêldʉŋo ta̱bʉkʉŋo-ii.