Amazôn’íŋ Kuyíŋrʉkko na dog Amazónia ka̱rɨ́a, kuyíŋrʉkko tokké’ŋ dalmáŋwa̱ssɨ́e’ŋ ɨlo-ii ná Amazôn’íŋ sálláŋáŋlóódélliŋ-lé kee asá Amaríka Sǎ̱ɨd’íŋ Amazôn’íŋ taŋgal suŋŋâ’ŋere-sí jʉ́mo. In taŋgal 7,000,000km2 -sí dɨó kellel asá dééŋ 5,500,000 km2 kuyíŋrʉkko jʉ́mo. In sʉʉrʉ́ŋa̱rɨ́ dááráappâ-sí dɨó kellel ǎl ba̱rʉŋa osonaoŋŋal’íŋ-ii na 3,344-sí sʉʉrʉ́ŋkwa’ŋ dááráappâ séégáŋ ka̱rɨ̂ŋɨ.
.jpg)
.svg)
Rʉkko suŋŋâŋere, 60% bá Barazîl, namá Perʉ ka̱rɨ lʉo ǎl 13%-ii na Kolómbia gal namá 10%-ii, na Bolibia’ŋ ittî díg, na Ɨkwadóor na Parânca’ŋ Guyána na Guyana na Surinâm na Benzuéla. Ba̱rʉŋa oŋŋal gé nás Amazôn-sí ka̱ɨŋ dɨ́eŋ saasuŋá tesjáa’ŋ sʉʉrʉ́ŋa̱rɨ́ŋá’ŋ kona’ŋ díg, na Farânsa namás kin kona “Guyána’ŋ Amazóníŋá’ŋ Dáárí” táárí pii, Faráncáŋá’ŋ Guyána’ŋ kuíŋrʉkko’ŋ lóó jaanódʉŋo-sí. Amazôn, sʉʉrʉ’ŋ kuíŋrʉkko sǎykʉŋo’ŋ sabbarrá saasuŋá appá’ŋ lóó kɨɨrél, Da̱ldɨ’ŋ dɨó kuíŋrʉkko tokké’ŋ sálláŋáŋnyóóg’íŋ lóó saasuŋá appá-ii, nás kurúŋka̱rɨŋa togtog bíriŋa 390 kee kí gánnin nás dákkin jaluŋtoga 16,000 kee.
órrêŋ’íŋ daaraŋa kerkera 350’íŋ kwa míriŋa 30-lé suŋá Amazôn ka̱ɨŋ, ǎl jaŋgaríŋjaŋgar ba̱rʉ’ŋ tiríjinniŋa’ŋ doráŋá kerkera 9 gé na 3,344-sí sʉʉrʉ́ŋkwa’ŋ daaraappâ séégáŋ ka̱rɨ̂ŋɨ. Kwa sʉʉrʉ́ŋkwa 9% gé kwáŋdiigiŋ nyét’íŋ dɨó, na kin daaraŋa’ŋ dɨó 60-si dítǐn-si kándíe ná sǎye.
Kurúŋâŋjáge suŋŋá kee rʉ́kkó dɨó ná jállíŋ nás jɨttɨŋa’ŋ jɨgéŋá kerkera já̱gɨ́tɨ́a. Jombóró’ŋ jʉ́nsɨŋa asá Barazîl kurúŋâŋjáge jááleŋ piá, kí gánníneŋjáa asiŋa 7-lé suŋŋá appá-ii arrájáa-lé kí júlíŋáka̱rɨŋakwă nyét’íŋ niitakka ǎl kurúŋâŋjáge’ŋ dorá téréŋíe. 2023’íŋ dɨó Da̱ldɨ’ŋ Kʉ́lʉm ba̱rgɨ́e nyaala nás kurúŋâŋjáge’ŋ wa̱rɨŋ’íŋ jawar asá sʉʉrʉ́ŋa̱rɨ́-lé jombóró’ŋ táárîŋsimira-lé tɨél.