Calabar emi ẹnyụn̄ ẹkemede ndikot, Callabar, Calabari, Calbari ye Kalabar edi ibuot obio Cross River State ke Nigeria. Akpa akpa, ẹkesikot enye ke ikọ Efịk Akwa Akpa. Obio emi asak iso ese Calabar, mme inyan̄ ẹkotde Great Kwa ye mkpri obio eken, ke ini otode-to n̄kan̄ mmọn̄ mmọn̄ eken odụk.
Ke otu mme obio eken ke Nigeria, Calabar ke mme owo ẹsiwak ndidise n̄kan̄. Akpan akpan ke ntak mme n̄kpọ oro Governor Donald Duke akanamde enịm ini enye akadade ukara ke Cross River State tọn̄ọde ke 1999 esịm 2007. Mme n̄kpọ oro enye akanamde ama anam ẹdọhọ ke Calabar asana onyụn̄ eye akan ke ofụri Nigeria. Ẹbahade Calabar ke ikpehe iba. Akpa edi Calabar Municipal ke ini enye eken edide Calabar South Local Government Areas. Obio emi okpon n̄kpọ nte kilonita 406 ke ẹbaharede ukem ukem (157 sq mi). Ndien ke ini ẹkenamde ubat owo ke 2006, owo 371, 022 ẹkedu ke Calabar.
Mbụk obio emi
editSe n̄ko: Akwa Akpa Owo emi ọkọnọde obio emi enyịn̄ oro Calabar edi edi anam ndụn̄ọde owo Portugal kiet ke iduọk isua 1401 esịm 1500. Emi eketibe ke n̄kpere n̄kpere obio oro ẹkotde Guinea. Ini oro ke mbon oro ẹdụn̄de ke Calabar idahaemi ẹkesikere mbon Quas. Edi ke ntọn̄ọ iduọk isua 1701 esịm 1800 ke mbon Efịk ẹkekpọn̄ n̄kanade Niger River ẹkebehe ke Calabar. Ntak ekọn̄ oro mme mbọn̄ obio Efịk ẹken̄wanade ye mbon Ibibio akada oro edi.
Ke September 10, 1884, Queen Victoria ye ọbọn̄ ye mme mbọn̄ Akwa Akpa, emi mbon Europe ẹkesidiọn̄ọde nte Old Calabar, ẹma ẹsịn ubọk ke n̄wed ẹte ke mmimọ idisise enyin iban̄a obio Calabar. Nte ẹkedisan̄ade ẹdiọn̄ọ mmọ nte New Calabar edi oro. Tọnọ ke oro, ofụri Calabar, esịnede Bakassi ekedidu ke idak United Kingdom. Calabar ekesidi ibuot obio ọnọ mme obio oro ẹkedude ke Niger Delta tutu edisịm 1906 emi ẹkedimende ẹnyọn̄ Lagos.
Itie mbehe nsụn̄ikan̄
Calabar ekesidi itie mbehe ikpọ nsụn̄ikan̄ emi ẹsitode idụt enwen ẹdi tọn̄ọ ke mme iduọk isua 1500 ye 1599. Nsụn̄ikan̄ ama esimen mme n̄kpọ utọ nte ata aran aka mme idụt enwen. Mme nsụn̄ikan̄ emi ẹkedinen̄erede ẹdụk utom uka isan̄ ini mme mbakara ẹkesidade mmọ ẹtan̄ mme ifin ke Africa ẹka idụt enwen ẹkenyam. Ekem owo Spain ama edisio enye enyịn̄ oro, Calabar. Ediwak ke otu mbon oro ẹketan̄de ẹkenyam nte ifin ẹketo unehe, kpa ye oro mbon usem enwen ẹkewakde ẹkan mmọ ke obio oro. Tọn̄ọ ke 1725 esịm 1750, ẹma ẹtan̄ n̄kpọ nte ifin 17,000, emi ẹkedude ke Calabar, ẹkenyam ẹnọ mbon Europe. Ndien ọtọn̄ọde ke 1772 esịm 1775, ibat ifin emi ẹketan̄de ẹkenyam ama ọdọk esịm 62,000. Old Calabar emi ẹkenyụn̄ ẹdiọn̄ọde nte Duke Town, ye Creek Town emi oyomde usụn̄ ọkpọn̄ obio oro ke n̄kpọ nte kilomita 16, ekedi etak ke otu mme obio emi ẹkesisionode mme ifin ẹkenyam. Man akpan mbon Britain ndika iso ntan̄ ifin ke africa n̄kanyam ke idụt enwen, akamba nsun̄ikan̄ Navy emi ẹkotde HMS Comus ama edibehe ke Duke Town ke 1815. Mbon emi ẹkewatde nsun̄ikan̄ emi ẹma ẹmum nsun̄ikan̄ itaiaba emi ẹketode Spain ye Portugal ẹdi nditan̄ ifin n̄kayam. Ewet-mbụk kiet emi ekekerede John Jea emi ekedide owo mbakara obubit owo okoto n̄kan̄ oro. Ẹma ẹnyụn̄ ẹsiak obio kiet ẹkpere do emi ẹkesinyamde n̄kpọ. Mme ọkwọrọ ikọ ye mme anyam urua ẹma ẹsito do ẹkenyam n̄kpọ ẹnọ mbon unehe emi ẹdude ke Lagos ye ke n̄kan̄ Atlantic.
Se idude ke obio emi
editAkpa itie ke Nigeria emi ẹkesiakde n̄ka kiet emi ẹsikotde, Africa klub ekedi ke Calabar. Akpa itie emi ẹkebrede mbre ikpa bọl, criket ye field hockey ke Nigeria ekedi ke Calabar. Akpa ufọkabasi emi ẹkesiakde ke Calabar ekedi Roman Catholic Mass ke 1903. Ufọkabasi emi odu ke 19 Boco Street Calabar. Mbighi n̄kan ufọknwed ke Calabar edi Hope Waddell Training Institution emi ẹkesiakde ke 1895 ke eastern Nigeria. Kpa ufọkwed emi ke Nnamdi Azikiwe emi ekedide akpa Adaibuot Ukara Nigeria akaka.
Itie ubon n̄kpọeset ẹyọyọhọ obio emi, esinede enye oro ẹkotde, Itie Ubon N̄kpọeset Ifin, mme ndiye eto, akwa itie unam mbubehe, itie mbehe ubomofum, itie mbehe nsunikan̄, akwa ediye an̄wa mbre mbuba, itie mbre ido obio. Kiet ke otu ufọknwed ntaifiọk ke Nigeria emi ẹnen̄erede ọwọrọetop odu ke obio emi, ekere University of Calabar. Mme itie nduọhọdudu ye mme itie udia uwem eken ẹdu ke obio emi. Akani owoekọn̄ oro okotode Liberia okonyụn ekerede Charles Taylor okodun ke obio emi. Ntak esie eketiene anam etre ekọn̄ ererimbot mbemiso enye edifehe ọnyọn̄ Liberia ke March 2006.
Akwa Itie unam-mbubehe oro ẹkotde Tinapa, emi Ukara Cross River State ẹkesiakde odu ke edere edere adiana akamba itie emi ikpọ Company ẹsidude ẹnam mbubehe.
Cross River State ẹsinịm usọrọ Christmas kpukpru isua. Ata ediwak owo ẹsinyụn̄ ẹto idut en̄wen ẹdidụk usọrọ emi.