Dagaaba Komaale: ka kurkumo ba seng taa ka a gyamaa naa wa sennɛ taa, kyɛ tatenne kɔɔraanuu meng ba yi taa bonso lesiri ba yi taa. Bonso ka N yeli a lɛ? Ka fõõ sereng kaa Dagaweɛng nang gang a lɛ, o ba waa wɛbilee ka te zaa yel-erre na bang yi taa kperaa lɛ. A koɔlɔ/temgban yong yɛlong ane o woorung zaa waa la 18, 476 sq. km yi a 1983 poɔ ba nang ngmaa o. Ka a noba zaa nang be a Dagaweɛng gɛrɛ nga noba turaanaare ane kyɛlee ne bonyeni, dɔgle kɔɔraanuu ne ayi (901, 502 inhabitants) a are 2.4%, anga kɔɔraanuu zaa poɔ, yi a Ghana bɔnne/gɔvenɛte nensɔrbɔ kpaaroo deme sɔroo [2021] poɔ. Te gan-zanne-karegyuu kanga gba da vɛng ka te bang ka, ka fõõ na koɔle a Dagabiiri zaa nang yele Dagaare bee Dagara a be a Ghana gbandigeng lang ne a Faranse gang zaa lantaa nang pɔge gang nga turaanuu ne dɔɔla (over 1,000,000 people). Ba Kpateɛ yeluu, ka ka fõõ wa vɔ guruu 'mushroom' fo mang wuli la tangaseɛ, kyɛ bonoo zuing, (kaa Ghana Statistical Service badɛr-miri zu a nyɛ). Fo na la bang kaa la Bodomo (1997: 1-2) peɛroo gane poɔ nyɛ ka maa wa ngmaara zirii, fõõ ngmɛ ma kyɛ nyɛb. Kyɛ yeng la ka N yele a ama zaa yire ne, wuli ka a Dagaa yeltuuri nang bebe a lɛ, a zaa naane yi taa: kuori la a kanga o yeltuuritɛɛtɛɛ na mang sãã kperaa lɛ. Aneng ka Dagaaba bee boorɔ zaa maalɛɛ kuori kyɛ tɛɛtɛɛlong fēē mang be be la a maaloo poɔ. Dagapaalong boorɔ mine aseng, kɔmparɛɛ Dagayelbe (kaa Bodomo, 1989 peɛroo gane poɔ) anga, Kaleo paalong zaa sigre gɛrɛ te nyɔge Wa ne o gbandigeng zaa mang kongi la kuori ŭŭ a kŭŭ kyɛ nang bingi bebiri wa maale a kuori. N teɛre ka bana ne Sesaalpaalong noba zaa bonyeni la. Kyɛ a te kyɛlee na zaa meng nang kyɛre mang gbanggbõõ/nyage la a zaa taa ( a kono lang ne o maaloo zaa). Noba mine zoro la ba suuri kuori zie (ka gyeremɛ neɛ/nentegrong/bipɔleng wa kpi, a mang beɛrɛ la neɛzaa a vɛng ka ba kong o soba lang ne ngmɛtaa zaa gba a kuori poɔ) kyɛ mine meng ba zoro. Ka ba mine taa ko-beɛre (a kŭŭ kommu daa na dare, a pɔgeyaare mang leɛ gaa la a te kpa lange kongi kyɛ pang a kŭŭ yaa. Sɛre ka N na piili a yelyagsɛgraa nga, N na nyɔge o la pong eng wɛlmɛ wɛlmɛ bee ka yelzurri la, a yeli yɛlɛ fēē kyaare ne a yelzurri ama kangazaa: Te na dang kaa la noba na nang la Dagaaba, bonso fo kong bang piili yele ba (Dagaaba) kuori maaloo yɛlɛ ka fo ba bang noba na nang la ba, a na waa nga paanaa bogi neɛ nang tuuro ne tulindaa na. Ayi soba; bone nang la kŭŭ Dagaaba teɛrong poɔ, bonso ka kŭŭ ba ko kuori kong maale, kyɛ bee zirii ka N ngmaara? Ata soba; lɛ Dagaaba nang mang maale ba kuori (tɛɛtɛɛlong nang be banang nang mang kongi ba kuori baare kyɛ bingi bebiri a la maale aneng banang meng nang mang kono lang ne o maaloo zaa). A baaraa; bone nang so ka Dagaaba kono kuori ane o maaloo.
Kŭŭ la Boŋ Dagaaba Teɛroŋ poɔ
Dagaaba teɛrong poɔ kŭŭ la nensaala seɛ ane o engɛ nang wɛle taa. Ba sage la ka ka neɛ wa kpi o soba seɛ mang gaa la dapare, o saangkommine zie. Dagaaba ba sage di ka neɛ maŋ kpi la weɛlɛ; haali ko sobaŋ pãã nɔng o kore wola zaa te kpeɛrɛ bogi kyɛ kpi ba mang wuli ka yelfaa kaŋa la wane o soba kŭŭ. Ka fõõ ta Loraa-Bɛrwɔng sɛŋ ka neɛ wa kpi a be, ba ba kono o soba daadaa lɛ. Ba maŋ tuo la o soba ne sɛnlee kaŋa, a sɛnlee na la na wuli bone na kŭŭ naŋ ko o soba, a wuli be naŋ seŋ ka ba ŭŭ o soba. A sɛnlee na la na lɛ wuli ka ba koŋ o soba bee ba ta koŋ. Ka a soba wa waa soba, gbaŋgbaa, potuo-soba bee a di zēɛ o nyɔvore poɔ a kyɛ kpi, ba ba kono a kŭŭ nga tɔ. Ka fõõ meŋ leɛ ta Loraa-Tampeɛ, Baabili, Ɛremɔŋ ne ba taaba na zaa ka gbaŋgbaaŋ wa kpi ba ba kono, ba maŋ de o la te wɛre bagbɛr na poɔ kõɔ naŋ zoro tɔlɔ a kyɛ de ŭŭ a be. A ba e nɔkpeɛne ka Dagaaba ba deɛnɛ ne ba kŭŭ, ba nɔŋ la kŭŭ yɛlɛ. Azuiŋ ba da maŋ meele ne la kŭŭ lɛɛŋ te ta bebie awola mine kyɛ baŋ de te sɔgle. N nimiring la N saangkoma kanga poɔroŋ ba naŋ da bingi beraata a da wa maale ka ba derɛ o wa baara ka a zu da ŋmaa le kyɛ ka a eŋ-nɛmɛ zaa da bɔrɔlere ka ba tuuro wuoro.
Sobiri na kŭŭ nang mang tu a kyɛ ko neɛ Dagayiring pong eng la vori ata poɔ; te taa la Ngmen-kŭŭ, pĩĩ-kŭŭ ane yel-uraa kŭŭ. A yi a ama puoring, Dagaaba taa la kŭŭ parɛɛ ayi; kŭŭ-maarong ane moɔ kŭŭ ( ka ba mine mang boɔle ka yolung kŭŭ). A kŭŭ maarong la a kŭŭ zaa tɔre nang be be kyɛ ka a moɔ/yolung kŭŭ wuli ka a soba endaa ba kyebe (anga ba ŭŭ o la zie kanga kyɛ taa o zarema wane ka ba na kongi) a kpare/pege moɔ de dɛlle. Naangmene kŭŭ Dagaaba bo ka neɛzaa nang kore ta taabo kanga bee a le/bɛ baalong kanga te kɔɔre bee bibile ba nang dɔge ka o pɔre ( bibile ba nang ba ta kyɛ ba dɔge ka o leɛ kpi) waa la Naangmene kŭŭ. Pĩĩ-kŭŭ ane yel-uraa kŭŭ A sobie ayi ama neɛ nang mang tu a kpi mang koɛ taa guo, bonso a pĩĩ-kŭŭ mang bang waa la yel-uraa kŭŭ. A tɛɛtɛɛlong ba zãã taa a lɛ. Aneng ka Dagaaba kŭŭ zaa ba koorɔ weɛlɛ, kyɛ a pĩĩ-kŭŭ mang la maaleng pukyaare ne la seelong poɔ yɛlɛ yaga gang a yel-uraa kŭŭ. Te de ka kaapɔge neɛ e la dakyɛ ka kõɔ de o soba bee saa mie te zuo a wuo noba ne boma aneng meng neɛ kanga yãã peɛle la saa bonkyiiraa kanga anga kyaanaa, ka a saang wa tanne na bang ko la o soba, azuing te na bang yeli ka yel-uraa la. Kaapɔge meng o soba di la a Kolaa sane ka o nyɔge bee a tong tonfaare kanga ka ba ngmɛ a saa eng o, te meng na tõɔ de eng a pĩĩ-kŭŭ poɔ aneng ka o meng uri ko la o soba kpeɛngaa lɛ, kyɛ seelong poɔ yɛlɛ la. Neɛ ba mang bang kyɛ te pɔge da bondiraa kanga bale daa poɔ, anga bɛngɛ/senggbulo ba nang pɔge dii ne teenɛɛ ka a tuo ba yi baare kyɛ ka ba koɔre ko o ka o te di ka o nyaba ngma ka o kpi, na be la o toɔraa a ne neɛ meng na bang kyɛ te da gyamgbonee/ɔnne tēē wa ko ne omeŋɛ. Azuing, pĩĩ-kŭŭ na bang waa la yel-uraa kŭŭ, ka yel-uraa kŭŭ meng bang waa pĩĩ-kŭŭ. Pĩĩ-kŭŭ mine la; popaal, Tengangkŭŭ, neɛ nang leng omengɛ daseelɛ, dapɛrɛɛ nennyɔgraa ane a taaba. Yel-uraa kŭŭ meng la; lɔɔre bee popo nang ngmɛ neɛ, neɛ nang do teɛ zu a le, karaa nang uri kyɛ neɛ bee moɔ nang goɔ neɛ ane a taaba. Ka fõõ kaa Dagayiri, ka neɛ puori wa paale ba mang bo ka o soba sãã la a ngmemɛ/tebɛ, ka a lɛ vɛng ka ba suuri iri ka ba wuo boma a seɛme o soba puoring ka o paale. A lɛ neɛ na bang yeli ka pĩĩ-kŭŭ la, kyɛ a sobiri kanga meng popaal kanga meng na bang waa la popaal-peɛlaa.
Tɛɛtɛɛlong nang be Dagaaba bana zaa nang mang kono ba kuori lang ne o maaloo (luou sɛng Dagaaba) ane bana nang mang kong baare a kyɛ bingi bebiri la leɛ maale (Saparɛɛ/Mantarɛɛ Dagaaba).
Luou sɛŋ Dagaa ko-maal
A yi o Kaleo ne o korbilii te nyɔge ne o Wa puoriŋ, Dagapaaloŋ noba bana zaa naŋ kyɛre maŋ tu la a tuuruu nga gbɛɛ ka kuung ko. A ko-maal yeltuuraa nga mang la a kŭŭ yelmaal parbaaraa nang mang wuli ka a dɔɔ/pɔge kommu yɛlɛ baarɛɛ la; a kyɛre o uumu. A luou sɛng ka dɔɔ kpi ba ma nare o la a so o kõɔ, a seɛ o Daga-kurlane a yi dɛlle. A ko/eng o tammo ne piime o nung a pɔge de malfa poɔ o, ka o na gu ne omengɛ o soring. A la iri bonvoba mine te seng; noɔ, boɔ, peroo bee baa gba a voɔ ne (a ko o nimitɔɔreng) a paalaa pare. Kyɛ dɔɔ zaa naane ka ba voɔrɔ ziiri mineng. Ziiri mine dɔɔ nang ta dɔɔ (a taa pɔge ne biiri) la ka ba mang voɔ. Ba mang la iri la kagyini (gyerbara/kazeɛ bee zeɛ), ane kubiri a pãã de dããtuo. A dããtuo la mang wuli ka o ne tengɛ zu barɛɛ taa. A noɔ/nɔdaa ba nang mang de voɔ ne o wuli ka, a nɔdaa la na mang kong a seng. Ka a boɔ/peroo meng wuli ka dɔɔ zaa mang guolo la; ka a lɛ na vɛng ka a guoluu ta le. Ka a baa meng wuli ka dɔɔ ba kpeɛrɛ moɔ o yong bee kaapɔge o soba meng dang di zēɛ (a ko neɛ o nyɔvoreng). A donne ama (naabo, boɔ, peroo, noɔ) koobo a kŭŭ ningeng meng na bang wuli ka kaapɔge a dɔɔ dɔgrang (areba, saangkoma) kanga dang ko o la bonguola ka o eng zagang, azuing a o aremine na bang kyɛ (ko) la a donga kanga (ko-naabo) a kuori zie. Ka pɔge meng la wa kpi, ba mang nare o la so o kõɔ, zɛ o kãã polpolpol! A dang seɛ o gammie, a la seɛ o munganne/leɛne bee vasɔglaa, a poɔ mungkuri, a la de seɛbiiri kparoo ane o wagyɛ pege ne o. A pãã de zutara ane tookpama a poɔ kɔkɔre lɛɛ ane nubama, ka toraalee wa peɛle ka ba de sang ne o bare ka o nyuuro o zaa fenɛfenɛ anga gyɔɔn pɔlbile nang yi Komaase wa paalong na. Ka bana pãã wa baare a kyɔgrong ama zaa, ba mang de o la yi zegle a paalaa zu a eng o ngmane ane kõɔ-suree o nuuring ka o na te ɔnnɔ ne kõɔ kora saamba. Laare, laabili ane dogere (o bondimaale boma la) zaa meng mang poɔ la. Ba meng mang bang kyɛ la donne pɔge kŭŭ ninge anga a dɔɔ deme na kyɛ tɛɛtɛɛlong fēē mang be be la. Te zie be (Loraa ziiri yaga) te mang ligi la pɔge ka onang kpi. Ka pɔge nang ta pɔge (kuli serɛ dɔge biiri) wa kpi, mang taa la bon-irri mine ka ba mang de eng/bare ne o sori. Ana la bo-nyangaa, saare, bondogle, ngmama, vuuri, boredaa ane borengmanlee ane a taaba. A pɔge nga tɔ meng (pɔge nang kuli serɛ dɔge bibiiri) wa kpi, ba mang ligi o la kyɛ bang ŭŭ. O sããyideme la mang tong a toma ama. A pɔge serebɛ mang iri la pɔge boma te seng ngmama, laabili, dogere, yoe, saɛ, vue, ane sulli, a pãã de boore ayi poɔ ka ba kpɛ die te tu ne a tuuruu. Ma tara (neɛ ma nang neng voorɔ) ba kpeɛrɛ a be (libu dieng). Ka pɔgeng meng wa waa dɔɔ a yiring ( neɛ nang bɔ boɔbo kyɛre pɔge ko a yiri dɔɔ kanga) ba mang bang kyɛ (ko) la donga ko o. Ka onang meng wa poɔ gɔɔre mine poɔ te seng meɛbo bee wuobu, ba mang iri la o gɔɔrong donga ko a o taaba na nang zo a o kuori. Yɛlɛ mine meng na lɛ be be la, ka dɔɔng wa kpi ba mang eng la a pɔge naao kogansɔglaa, lɛ meng la ka a dɔɔ pɔgeng wa kpi, a dɔɔ mang eng la a naao kogansɔglaa. A kogansɔglaa nga la na wuli ka a kotuo soba (a pɔge serɛ bee a dɔɔ pɔge la kpi ) haali ka fõõ meng waa saana a kuori poɔ, kyɛ fo na bang la. Ka a kuori wa kong yi baare, a maaloo la meng la kyogi a daadaa lɛ. Tampeɛ sɛng ka dɔɔ wa lɛ wa kpi ka ba kong ŭŭ baare, ba mang are la a lɛ o dapɛnne ata daare a kyɛ o kpēē daa. Dɔɔ zaa naane kpiire ka ba pɛnnɛ o kpēē. Neɛ na nang seng ne kpēē la dɔɔ nang taa pɔge ne bibiiri, bonso a bibiiri la mang pɛnne a o kpēē. A wa meng, neɛ nang taa gyeremɛ/tong tonveɛle o nyɔvore poɔ. Ata soba, neɛ nang bang Dagaaloo/ tuuro Dagaaloo a wa kpi. A baaraa, neɛ meng nang kore ta taabo kanga la ka ba pɛnnɛ o kpēē. Neɛ na nang ba seng ne kpēē daa la pɔge, a tɛgɛ la ka pɔge ba soro yiri. A wa meng dakoɔre. Ata soba, neɛ nang ba tuuro puori (Dagaaloo), ane neɛ nang pɔge tong tonfaare o nyɔvore poɔ ka noba bang ne o kyɛ ka o wa kpi, haali gba o soba pãã nɔng o taa pɔge ne bibiiri seng wola kyɛ ba kong bang pɛnne o kpēē. Kyɛ nyɔge o Baabili ane Gyerɛbaa lamboe mine ba mang pɛnne la pɔge kpēē daa, ka kyɛ ba ba mang de poɔ ne a dɔbɔ deme poɔ, ba mang pɛnne baarɛɛ la a lɛ ara a lɛ nyɔge nage kɔɔ a de lɔɔ bare. A yi a kpēē daa pɛnnoo puoring, ka o soba wa taa pɔge a kyɛ tuuro Dagaaloo meng, ba mang goɔ la a pɔge yagraa. Kyɛ ka o soba ba wa tuuro a Dagaaloong kyɛ waa Kirisabie, ba na yɛre o la dagaraa. A lɛ meng la ka ba mang e a dɔɔ ka a pɔge meng wa dang kpi. Te zie ba sɛng (Loraa-Tampeɛ ) ka a dɔɔng wa kpi ka noba pɔge bo ka dambele bang la saalompelaa yɛlɛ ( bo ka a pɔge la ko a serɛ), ba mang kpɛ la peraa kyɛ zɛ o (a pɔge) a yagra a vɛng ka o yɔ ne lɛɛng te ta kyue mine, a mine gba yuon-gbuli, ka bana ba wa nyɛ ka baalonfaa/yelfaa kanga kpɛ a pɔge a wagre na poɔ zaa, sɛre ka ba pãã te pɛge a dɛgre bare o. Kyɛ ka dambele meng wa sereng bang saalompelaa yɛlɛ, a pɔge meng sereŋ koŋ yi a poɔ. Dɛgre iruu bebiri, ba mang so o la kõɔ a pɔng o zusaalaa, a mɔng saao doge zɛdamboli (saalommaara/bulo zeɛre nang ba eng nyɛnnoo bee sɛlmaane) a ko o ka o di. Ka bana pãã wa iri a dɛgre bare baare, o ne dɔɔ yuo na bang gaŋ la, kyɛ ka bana ba wa so a yagraa bare kyɛ ka dɔɔ zaa bɔ yɛlɛ gaŋ ne o, sekalmanyuo la ka o soba puri waare omeŋɛ, moɔraa na kpɛ la o soba ka o kpi.
Saparɛɛ/Mantarɛɛ Dagaa ko-maal
A leɛ gaa sapare sɛng nga (o Kaleo, Sangkana te kpɛ ne o Wang) ba mang kong la a kŭŭ a ŭŭ baare a kyɛ la bingi kuori maaloo bebiri, anga yuon-gbuli poɔng. Ba taa la kyue mine poɔ ba nang maala ba koe, a kyue zaa naane. Yŭopaalaa/Zombɛnte kyuu, Gonseɛ kyuu, Tolong/Domba kyuu ane Bongo kyuu (thus, January to April) poɔ la ka ba maala ba koe zaa. Ka kuunee pãã nɔng a kpi Borebo kyuu (May) poɔ gba, kyɛ a kyue ama kanga poɔ ka bana wa te maala a. A tendeme zaang mang lang taa bingi a bebiyeni na a maale koe na zaa nang ko a yuoni na poɔ. Bonso ka ba ba maala kuori kyuu la kyuu zaa poɔ, kyɛ see a kyue ama N nang welle bingi a saazu kyɛ poɔ yong la? Ba ananso danwēɛ la: ka ba na sãã la noba bombulo, bonso ka fõõ meng sereng kaa a kyue na zaa nang kyɛre bombulo/kavaɛ sanga mang la; a ayi soba, a yelnimizeɛ la ka ba ta sãã ba Semmare (masquerades) kyiire. A ba ko-maal yaga zie, ba mang boɔle la a semmare ama ka a wa. Noba mine te seng; aremine, neɛ nang tuuro Dagaaloo (a kpɛ Semma), bee neɛ nang kore te ta taabo kangang wa kpi ba mang boɔle a la (Semmare) ka a wa a ba kuori maaloo sanga. Bana nang dang bang/nyɛ a (Semmare), mannewuli seng nga ka a kyiire la bombulo, bonso ka lɛ a bombuli na mang buli a waa a lɛ, ka lɛ meng la ka a Semmare ninge meng mang waa. A lɛzuing la so ka ba ba maala a kuori ana wagre na. Yɛlɛ mine N meng na lɛ bang kyaare ne a noba bama la, ka banang wa so ba kŭŭ kõɔ bare neɛ ba gannaa. Ba yeli ka ka fõõ ba bang a kyɛ gang, ka fõõ meng daare wa kpi fo na la yi la, fo kong bang gang a booring. A wa meng, bana, ba ba dɛllɛ kŭŭ paalaa zu anga teneng luou sɛng nang mang e lɛ. Ba mang mɛ la zaga (kŭŭ die) a mang bingi ba kŭŭ. A zaga mang taa la dendɔnɔɛ ayi, a tukpeɛbo zie ane a tuyiibu zie. Fo kong bang gaa tu a yiibu zie a kpɛ, kyiiruu la. Anga luou sɛng dɔɔ na mang wa kpi ka ba nyɔge o pɔge ne naao kogansɔglaa na, saparɛɛ eng ka dɔɔng wa kpi a kotuo soba (kŭŭ pɔge) mang sue/yarɛɛ bompeɛle bee a leng zutara/zutala peɛlaa. Anga te luou sɛng dɔɔ na mang wa kpi ka ba voɔ o na, saparɛɛ meng taa la yeltuuri ata mine nang waa ba ko-maal yelnyaa, ka ana la; kukuri donga (peroo) gbaroo, (ba mang iri la peroo gbare kukuri engɛ; a wuli ka o koɔbo/kukuri donga la lɛ), kuuri vaabo (zie nang wa nyaa ba mang de la dabilii ane kɛkɛrɛɛ ngmeɛrɛ kyɛ yiele ka noba [dēɛmine, baalong deme ane a kowaaneba] gɛrɛ yɔɔrɔ. A bebiri nga la dooga diibu bebiri, daanɛɛ ne bondiri ba mang taa dangmeɛraa ka noba mogiro kyɛ nyuuro vɔrɔ tɔntɔlɔ), ane gbori teɛbo (a yirdeme mang iri la donga ko a kpeemɛ aremine ka ba teɛ ne gbori). A baaraa ba mang lɔɔ la logi (zie nang wa maana ba mang de la a kpeemɛ logi a taa kyaare luou sɛng te lɔɔ bare kyɛ leɛ danna taa waana. Ba mang wa de la a o tammo yagle a yikpong dendɔre poɔ kyɛ yaare), kaa Ali (2017) ganlee poɔ nyɛ. N ba maaleng bang baare kyɛ N wong ka a saparɛɛ meng mang ligi la ba pɔge ka ona wa wa kpi. A saparɛɛ meng ka neɛ wa kpɛ Kirisaalong poɔ a Dagaraa la ka ba meng mang yɛre a soba. Kyɛ ka o soba meng wa tuuro a Dagaaloo sobiring, a kopɔge na yoɔrɔ la a kyɛ guuro ka ba wa te maale a kuori. Anga luou sɛng ba nang mang zɛ o yagraa tɛmpelaa na, saparɛɛ eng, a kopɔge ba ennɛ tookpama ana wagre na poɔ. A yelnimizeɛ kanga la, ka o ba ɔɔrɔ noɔ nɛne ana wagre na meng kyɛ guuro ka ba wa maale a kuori. A kuori maaloo daare ba meng mang so la a pɔge Kõɔ a pɔng o zusaalaa kyãekyãe, a doge a zɛdamboli meng ko o (kopɔge) anga a luou sɛng ba nang mang e a lɛ, a pãã de tēēsɔglɔ mine meng poɔ ka o di. Kyɛ ka ba meng nyaare zeɛ zɔng neɛre zu a bu ne kõɔ a ko a bibiiri ka ba meng nyu. A pãã yi a lɛ o na tõɔ kaa iri dɔɔ a yiri poɔ be a gang ne o, kyɛ ka ona ba wa tõɔ di a tēēsɔglaa na, ka nimizeɛ la.
Dagaaba kuori kommu Ane O Maaloŋ Ananso
Anga N dang yeli a saazu kyɛ na, Dagaaba waa la noba mine nang ba deɛnɛ ne kŭŭ. Azuing neɛ ba kyɛnɛ ganna kuori bara, ka fõõ e a lɛ kyiiruu la. A kuori kommu ane o maaloo yelnimizeɛ zaa la, a kotuo deme mang kono boɔlɔ la a kpeemɛ, a wullo dɔgrong bee nerrong na nang be ba ne a kpeemɛ sogang. A ayi soba, a wullo la nɔmmo. Ka ba wuli ba nɔmmo ka a kpeemɛ bang ka o taa la poteɛrebɛ. Ata soba, ka ka ba eng a kpeemɛ sori ka o kyɛng velaa a ta o noba zie (Dapare). Anaare soba, ba mang kong kyɛ maale la ka lɛ na vɛng ka a kpeemɛ ta wa de suuri tuuro ne a voba yelkangang. Anuu soba, ka ka a kpeemɛ wa gaa bee ta dapare teng ka o ta yinni a ba voba yɛlɛ. Ayoɔbo soba, ka ba wuli ka a kpeemɛ da sereng poɔ la noba poɔ tengɛ zu kyɛ ka ba wɛle taa. Nembɛrɛ mang yeli ka yelyaga ba daara wiri, kyɛ be N nang de a kɔnoɔre nga wa ta ne, N na de bingi la a kyɛ. N bareka puoruu na gaa ko la a saazu Ngmene, bana zaa N nang boɔle a de teɛrong yi ba sɛng ane bana zaa nang sãã ba wagre a kanne a yelyagsɛgraa nga. Yɛ zaa yɛ bareka yaga zaa.