Dagaaba Bal Kyeerɛ Mine Ne Ba Doma
Dagaaba Doma
Doma e la Dagaaba lammogroŋ kanyɛfɛroŋ poɔ,teŋɛzu bonvore kaŋa naŋ daŋ faa bal kaŋa saakommine nyɔvɔɛ bee a maale ba,ka ba paa nyɔge a bonvore na tage bege ka o waa ŋa ba seɛ bee ba kaŋa . Kyiiruŋ la ka neɛ ko bee ɔɔ o doma. Doma zaa waa la kyiiruŋ kyɛ kyiiruŋ zaa ba wa Doma.
Dagaaba Balbal Mine ane ba Doma
Danteɛleɛ- paanaa
Manlɔɔrɛɛ- kɔntɔma
Gbeɛdomɛɛ- zib
Donaaleɛ- zib/bɔmbɔroŋ
Kowarɛɛ- zib
Kusielee- zib
Paawelɛɛ- zib
Banyenɛɛ- seɛne/zampoŋ
Emoɔlee- ŋmanzeɛ
Bimbiilee- gyuuni
Naayiree(kansaabɛɛ)- ɛbaa
Gbanɛɛ- walpieluu
Zagɛɛ- baabaa
Bɛkoɔnɛɛ- bulee zommo
Namanɛɛ- goŋgombaa
Dikpeɛlɛɛ/tielee- ŋmaaŋa
Ituolee- lɔŋ
Kyɛlarɛɛ- kperɛ.
(1 ) i. DIKPIƐLƐ(ex Dikpɛ in Lawra) Monkey (ŋmaaŋa)
● bɛ so bom ɛ di gaŋ a soba!!
ii. BASIƐLƐ( Bagre Maaloŋ saŋa) Monkey(originates from ancestor Basɛ) ●do tiɛ liɛb sig tulme !!
iii. TIƐDEME Monkey ●Zagri yir kpɛ muᴐ!!; ku di bããlu!! iv.TIƐLƐ ●nya mii sa gbɛrkaba!! v. NAAYIILE( di ŋaamkyolom) Crocodile(Ɛbaa),Lizard(bandaa),Wuᴐ, Uu ●zᴐ wɛr taŋ!!;Tampuor gaŋ lᴐg (sheath/poison?)!!
vi. MDILAMPUᴐOLƐ ?? Dannoo: Dikpɛma ;Basɛma vii. ZAGGƐ FARMERS •Beyoŋ ni u wurpula 2 i. NABƐGLƐ iɛu(donkey-like animal), Lali dzoŋdzaŋ • Beyoŋ zag vuo !! Minɛminɛ kyᴐŋ kone!! ii.ZENDAALƐ nᴐ nakyaga (fowl with 5 toes) • Bɛ zᴐm wurpila ku kyen teng !! iii. NAKYIƐLƐ Appellations: Zendaama ; Nakyagama •Zɛndaa kyi kubɛr(na arr)ŋmamɛ iv. DANTIƐLƐ(Dɛgabɛ) WARRIORS 3 i.BƐRWUᴐLƐ( tiɛ) ● Walpele nᴐŋ gaanu !! ii.GBAANƐ Walpele(Deer) • Wala ilɛ gang daa !! iii. GANƐ •Zɛbri gole(they do not engage in hand combat) Dannoo :Bɛrwᴐma; Walpielma
4 i. KUSIELE (tiɛ) Lion(gbene) •Kusiele gbene!!
ii. KPIƐLLƐ (playmate to rain god)
Python(zun) Zaza kyile /kure
•sabir beyen yᴐ waari !!
iii. KUSƐBLƐ Tiɛ poᴐ saab ; tiɛ bᴐg kõᴐ
•sabir beyen lo maali zie!! iv. PURYIILE molu-springs when running(Mulu-donkey-like)
•zazakyile lo paali bᴐg
v).KUWƐRƐ Zipig(heavier than antelope) * Kuwɛrɛ nᴐŋ naa !
(vi).YᴐWAARƐ Appellations : Kurema
5. VURBAALƐ •KYIKYƐU Bayɛlu(Ancestor) hence Bayɛlu ma i.BEKUᴐNƐ (Dakyari/Daɓolɛ) Pregnant he-goat;fruit of a dead tree * Vurbaa!!; kyakyapila nyɛ saŋ kuᴐ!! ii. KANTIƐLƐ Burŋwãã(secretary bird), any empty container * Tᴐmɛ gbongbor!!,* Kpɛ la Tom!! iii. KPOLAARƐ cattle egret(kyakyapila),duᴐlu,fish in a well,
- za ŋmɛr laar !!
Woman lying down face-to-face with a man TZ located in a hole of a tree trunk Appellations: Bayɛluma HERBAL MEDICINES 6 i KPANYANGNƐ Red dove (ŋmam ziɛ) *Bimbiile Kpanyaŋ!!,* Dunyɛ nuᴐr gaŋ suᴐ!! ii. BIMBIILE Vulture(sigdun) * Ku gbil ku di zaan!!;zaan/zagri zᴐ mᴐ tii !! iii. TAADIILE Fowl with no furthers on the neck(nᴐnyukpalɛ)
- wur nᴐ pila ku yaŋ piɛmɛ !!
Appellations:Zukpomar;Silama; Mᴐtiima Siduŋma TRADERS /Migrants (YƐRI) 7 ii. HAYORO Playmates = Mɛtuᴐlɛ ii. BƐNYIINƐ Red dove
ARTISANS 8 i. BAAKAALƐ Kyiɛ= squirrel,Dazugr daa, * Sᴐvuu!!; * baakaalɛ ni u saal bᴐg !!, ii . BIRFUᴐLƐ iii. YᴐYUᴐLƐ iv. KYƐBƐRBƐ Dazugr *Bɛkyɛrɛ!! Appellations: Dazugrma BOATMEN /Swimmers 9 i.MƐTUᴐLƐ ib zugr ŋwãã, Man garka ɛ garka (ANACONDA) * yir beyen mɛ tᴐ mann !! Any creature living in water * taŋzu gbeli(bells) ziir !! Appellations:Mɛtᴐma * man kur piɛl/pula!!(white rock in water)
10 i. KÜBÜÜLƐ