Wp/dar/Диркьаланти

< Wp‎ | dar
Wp > dar > Диркьаланти

Диркьаланти (орос. кумыки) — Дагъистайзиб хIербирути минала адамти саби. Чячянти къумукълантас гIумки бикIули саби, кIарахъанти — лъарагIал, дарганти биалли — диркьаланти.

Qumuqlar,къумукълар

Рашидхан Къапланов. .

Дунъялизиб

Россия
503 069 (2010)

Дагъистан
431 746 (2010)

Украина
718 (2001)

Къазакъстан
481 (2009)

ЦархIил сигал

Мез: Диркьалан

Дин: Бусурбанти

Акlуб: Шезарти

Диркьалан байрахъ
Диркьалантила ванзурби

ЛугIи ва диаспора edit

Къумукъланти Северный Кавказлизиб, тюркла миллатла адамтала ургаб лугIилашал бегIлара бахъал саби. Дагъистайзиб 432 азир къумукълан хIербирули леб. 1897 ибил дусличибад бехIбихьили, 2010-ибил дусличи бикайчи, илди халкьла лугIи урегнали имцIабиуб. Илди хIербирули саби урхьула дубаначирти диркьти мер-мусаличиб. ИмцIаливан, илди верхIел районнизиб мерлабиубли саби — Бабаюртла, Хасавюртла, Къумторкъалала, Буйнакъскла, Къарабудахкентла, Къаякентла, Къизилюртла ва кам-гьамти Хайдакьла районтазибра.

Бахъалгъунти къумукъланти хIербирули саби МяхIячкъалализиб, Буйнакъсклизиб, Хасавюртлизиб. Республикала дура, Россияла регионтази 70 азирцад къумукълан гечбиубли саби. Илди леб Чечняла Республикала Гудермесла ва Грозненский районтазиб — 12 азир адам, Северная Осетия-Аланияла Моздокла районнизиб — 16 азир адам, Волгоградла областьлизиб, Кабардино-Балкариялизиб, Калмыкияла ва Краснодарла крайлизиб — 0,9-0,6 азир адам хIясибли. Къумукъланти хIербирули леб Турциялизиб, Иорданиялизиб, Казахстаннизиб, Украинализиб, Узбекстаннизиб, Туркменистаннизиб, Азербайджанна республикализиб ва цархIилти дурала улкназибра.

Халкь акIнила тарих edit

Къумукълантала тарих, цархIилти Дагъиста халкьаначил барх, дебали чебетаахъили бяркъурли саби викIес хIейрар. Дебали дахъал, бикIуливан «цIуба дамкъни», жаваб агарти суалти кавлули сари ил масъалала хIекьлизир. Къумукъланти Дагъиста ванзаличи чинад-биалра бакIибтирив, яра цархIилти миллатунала адамти кьяйда жявти дусмазибал хIербирули лебтирив? Ил суалра жаваб агарли кавлули саби. Къумукълантала миллат, кипчакунала мезличил пайдалабикIути, 7-13 ибил даршдуслихъуназиб бетаурси саби или бурули саби гIялимтани. ХIукумат кабилзнила лишанти Таркила шамхалство, Мехтулинское ханство, Брагунское княжество, Хайдакьла уцмийство акIниличил дархдаси сари. МягIничебсили ва кьадричебсили бетаурсири итди дусмазиб Таркила шамхалство. ЦархIилти къумукълантанира дубурлантала халатанира Таркила шамхалла хIурматбирусири.

Къумукълантала бузери edit

Къумукълантала бекIлибиубси хIянчи жявти замунтачибад бехIбихьили ванза бузахъни сабри. АнкIи делгIни ва илди дашахъниличи илдани халаси пикри бяхIчииусири. ХIяйван-къача ва маза-мас адилкьнира белгиси хIянчи сабри илдала. Шимазибти къумукълантани унхъри, тIутила галгуби удалтули ва харбузуни-къабакъуни дашахъули хIянчи дирулри.

БекIахъудила культура edit

Къумукъланти имцIаливан шимазиб хIербирутири. Къумукълантала ванзаличир гьалабла заманала шагьурти лерниличилара бурули саби (Семендер, Беленджер, Таргъу, Эндери). Илдала мерличир гьанна МяхIячкъала, Буйнакъск, Хасавюрт мерладиубли сари. Мурул адамла палтар сарри хIева, шалбар. ХIевала чеди челгьусири бешмет (къаптал). Бешметла чеди биалли — черкеска (чепкен). Янила замана биалли, лерилра палтарла чедибад гулбазибад барибси хIяка челгьусири. Заблизибад, дягIлизибад ва бугIярдешлизибад мяхIкамбиэс илдани варгьира пайдалабирусири. Мурул адамтала дабри: чакма (этик, маси), чарыкуни, башмакъуни, калушуни. Хьунул адамтала палтар: гIеркъати хIевни, дягIути шалбурти, чедирад челгьути кIанби (арсар, къабалай). Хьунул адамтала дабри: балализирад дарибти динди, чувякуни, башмакъуни, кабцлизирад дарибти калушуни. Мурул адамталаван ахIи, илди жагати дирутири. БекIличиб хьунул адамтани чутхъара бихусири. Къумукълантала хьунул адамти Дагъистайзиб бизити хурегуни дарес балутази халбирути саби. Илдани дирути берклуми: хинкIи, (декIар-декIарти журала), шорпа, чуду, чудни-хинкIи, долма, пулав, чIишлик, къуймакъ, къувурма, чилав, тахана, гьалива ва цархIилтира.

ЖамигIятла ва хъалибаргла гIямру edit

19 ибил даршдуслихъ бакIайчи къумукълантала тухумлизир (тайпа, къавум, жинс) дебали мягIничерти дарсдешуни кадикибтири. Тухумлизи кабурхутири лебилра узи-урши — 100-150 адам (чIянкIли дудешла шайзибад). Халаси хIурматбирули саби къумукълантани гIяхIлала. ЦархIил хъалибарглизиб акIубти дурхIни абилкьнира бузахъусири къумукълантани. 19 ибил даршдуслихълизиб 25-30 адамлизибад цаладикибти хъалибаргуназиб хIербирутири илди. Жинслизивси гIямрули халасигъуна мурул адамличи лебилра лехIирхъутири. Амма сегъуна-биалра мягIничебси гIямрула суал арзес хIяжатбикибхIели, лебилра адамтира цалабикили хIукму дурайсусири. ХъалицIа дурцни ва мурул-хьунул декIарбиркни шаригIятли кадизахъурти гIядатуни хIясибли ирзутири. 15-16 дус биубхIели, дурхIни хъайчикабалтутири. Рурсила бегIтачи уршила бегIтани чула жинслизивси хIурматла адам-вакил (арачи) урхьусири. Илала гIергъи сукникьянаби (гелечилер) бурхьутири. Уршила бегIтани рурси уриркьухIели, мас (калым) бедес хIяжатсири. Калым кIел бутIаличи буртIусири: ца бутIа-бегIтас, ца бутIа биалли — русилис ваяхI асес. Илала дурабадра, муруй арц кадихьес хIяжаттири хьунуйзивад декIарикалли яра хапли мурул вебкIалли, хъалибарглис кумекли диахъес. Мекъличи лебилра шанти жибирутири. Гелешмеш-уршили юлдашла юртлизиб гъамти юлдашуначил шадлихъ бирусири. ГIямрулизир къаршидиркути анцIбукьуни бекIдарес къумукълантани гIядатунира шаригIятра дузахъутири.

Дин бузахъни edit

8-12 ибил даршдуслихълизиб къумукълантачиб бусурман (суннитунала) дин тIинтIбиубсири. Бусурман дин бакIайчи биалли христианствора иудаизмра дузахъули лертири. БерхIилис, Бацлис, Ванзалис, Шиннис булгули буили саби къумукъланти чедир гьандушибти динани дакIайчи. Халкьла мухIлила пагьмули акIахъубти дебали дахъал хабурти, далуйти, буралаби-багьираби лер къумукълантала. Илдала фольклорла игитуни саби Айгъази, Зоруш, ГIябдулла, Элдаруш ва цархIилти. Къумукълантала литература 14-15-ибти даршдусмазиб акIубсири. Ил дебали гьалабяхI арбякьун чIянкIли 18-19 ибил даршдуслихълизиб. Ил манзилла машгьурти поэтуни сабри А.Кьакьашурилан, Ирчи Къазакъ, М-Э.ГIусбанов, А.-Г.Ибрагьимов. Революция биэс гьаларти дусмазиб къумукълантала литературализиб бузутири Н. ва З.Батирмурзаевхъали, Т.Б.Бейбулатов, А.Акаев, М.ГIялибеков, К.Жамалудин. Дагъиста советская литературализи халаси пай кабихьиб ГI-П.Салаватовли, Ю.Гереевли, ГI.МяхIяммадовли, Б.Астемировли. Къумукълантала театр 1939 ибил дуслизиб акIахъубсири. Театрлизиб бузули калунтири машгьурти Дагъиста ва СССР-ла гIяртистуни Б.Мурадова, А.Карумов, Т.ХIяжиев, Г.Рустамов, С.Мурадова, И.Казиев ва цархIилти.

Спорт edit

Дунъяличиб машгьурбиубтири циркла гIяртист ва хабарла мушлукья ГIяли-Къилич Хасаев, Казанищелизивси Сали Сулайбан, ГI.Казбек, азадли мушулбашнила Олимпийский чемпионти Н. ва А.Насруллаевхъали, С.АбсягIидов, М.-ХI.Абушев, ушу-саньдала дунъяла чемпион З.ХIяйдарбеков, ушу-таоула Европала хIяйна чемпион Жамал Ажигирей.

ГIилму edit

Революция кабизес гьалаб машгьурбиубти тухтурти сабри къумукълантала Ю.Клычев ва Т.Бамматов. Советский замана биалли, СССР-ла АМН-ла член-корреспондент Аскерхановличибад бехIбихьили, дебали бахъал адамти медицинала гIилмуртала доктортира кандидатунира бетаурли бузутири. ГьандуршехIе гIурра машгьурти гIялимтала уми: Мужаеттдин Хангишиев — самолётуни дируси конструктор, Мурад Къапланов-космосла техникала халалгъуна специалист; Яшар Айдемир — Калифорнияла университетла профессор, урибси физик; С.Ш.ХIяжиев — этнограф; Н.А.ГIялиев — шила хозяйствола гIилмуртала доктор, Социалист Бузерила Игит. Граждан дургъбала замана цабехIличи цабехI къаршили бургъутири У.Буйнакъский, Ж.Къоркъмасов, Г.Бамматов, Н.Тарковский, С.Казбеков, З.Батирмурзаев. ЧебяхIси ВатIа дургъбала замана 100 азирцад адам дургъбази арбякьунтири. Шел бургъанти Советский Союзла Игитуни бетауртири (А.Я.ГIябдуллаев, Ю.А.Акавов, И.А.Бийбулатов, Э.Б.Жумагулов, И.К.СултIанов). А.И.ИсмягIиловли биалли, кIел сунела юлдашличил барх Берлиннизиб рейхстагличи Чедибдешла байрахъ катIунсири.

Ссылкаби edit