Pljevlja su grad u śeverozapadnom dijelu Crne Gore. Nalazi se u središtu Pljevaljske kotline uz rijeku Ćehotinu na 770 metara nadmorske visone. Najveći je grad planinsko-kotlinske regije, i treći u Crnoj Gori.
Istorija edit
Najstariji tragovi života edit
Istorija kulture pljevaljskog područja, prema istraživanju akademika Dragoslava Srejovića, započinje 20 hiljada godina prije nove ere i to u gornjem toku Ćehotine, u vruljanskoj, ljutićkoj i mataruškoj kotlini. Najstariji tragovi čovjekovog prisustva otkriveni su u pećini pod Gospića vrhom, između Vrulje i Ljutića, u Mališinoj stijeni, pod Medenom stijenom i u Crkvicama, u selu Zenica. Značajna arheološka svjedočanstva su i tumuli u Lever Tari, Gotovuši i Borovici. Prvo naseljeno mjesto za koje istorija zna na području Pljevalja bilo je blizu Komina iz prvog vijeka nove ere. Tu su ostaci rimskog naselja poznatog u stručnoj literaturi Muinicipium S. Arheološkim iskopavanjem sedamdesetih godina prošlog vijeka, sto godina poslije objavljivanja prvih zapisa o ovom lokalitetu, otkrivena je starorimska nekropola iz prvog i drugog vijeka nove ere. Neki naučnici smatraju da je ođe bilo locirano jedno od najvećih naselja rimske provincije Dalmacija, čije je ime još za sada nepoznato, sa početnim slovom S. Na ovom lokalitetu i okolini iskopano je preko hiljadu vrijednih predmeta, majstorski obrađenih kamenih ploča sa natpisima i likovima i raznim ornamentima.
Vizantijski car Konstantin Porfirogenit, u 10. vijeku, nabrajajući gradove, pominje Dresnik (Dresnik) za koji Jiriček pretpostavlja da je riječ o Brezniku.
Mjesto Breznica pominje se prvi put 822., a znatno češće poslije 1200. godine. O Breznici kao naseljenom mjestu postoje podaci 1348. godine.
Pljevlja u srednjem vijeku edit
Pljevlja su kroz vjekove mijenjala svoj urbanistički lik, privrednu fizionomiju i samo ime. U vrijeme srednjovjekovne srpske države, sa vlastelom Nemanjića, kojoj su pripadala, naselje se nazivalo Breznik, po rijeci Breznici. To naselje, od sredine 10. vijeka, bilo je u središtu države Raške. U 13. vijeku, kada Raška doživljava snažan ekonomski razvoj, u pljevaljskom kraju oživljava rudarska djelatnost, vođena znanjem i vještinom Sasa, rudara njemačkog porijekla. Današnje ime rudarskog naselja Šula opravdano se dovodi u vezu s njemačkim nazivom Saska rudarska škola. Tragovi rudarenja sačuvani su i u Kozica, đe je, prema narodnom predanju, bio Jerinin grad, čiji ostaci tvrđave i danas postoje. Slabljenje moći države Nemanjića, poslije smrti cara Dušana 1355. godine, ovaj kraj našao se u sastavu podučja kojima je gospodario Vojislav Vojinović, a poslije njegove smrti 1368. godine njegovog sinovca župana Nikole Altomanovića.
Pljevljaski kraj krajem 14. vijeka dolazi pod vlast bosanskog kralja Tvrtka I, a poslije njegove smrti početkom 15. vijeka, Pljevlja su u sastavu oblasti Sandalja Hranića. Po njegovom nasljedniku Stjepanu Vukšiću Kosači, koji se 1448. godine proglasio herecegom od Sv. Save, ova oblast dobila je ime Hercegovina. U oblasti današnjih Pljevalja Stjepan Vukšić imao je utvrđeni grad Kukanj, čiji ostaci i danas postoje. Herceg Stjepan bio je u sukobu sa sinom Vladislavom koji je želio da se domogne očevog prijestolja. Prihvatio je islam, pa je zajedno sa Turcima napao svog oca koga je porazio u Bici na Breznicvi 1462. godine. O tome je ostavio kratak zapis ljetopisac manastira Sv. Trojice: „To ljeto razbiše Turci gospodina Hercega Stjepana u Hercegovini, na rijeci Breznici i primiše zahumskuju zemlju.“
U vrijeme Hercega Stjepana jača trgovinska veza sa Dubrovnikom koja se i kasnije nastavlja u doba osmanske uprave. Dubrovački trgovci su kupovali u Pljevljima olovno cinkanu rudu, rudu gvožđa, vosak, vunu, ukrasne i druge proizvode koje su radili pljevaljski majstori. Upravo su zbog jakih trgovinskih veza, između pljevaljskih i dubrovačkih trgovaca, mnoga dokumenta sačuvana u Dubrovniku .
Pljevlja u periodu osmanske uprave edit
Padom srednjovjekovne srpske države pod tursku vlast, Pljevlja 1465. godine postaju dio Osmanskog carstva. Do 1532. godine, u upravno-administrativnom pogledu, ona su u sastavu nahije Kukanj koja je bila u nadležnosti prijepoljskog kadije. Kasnije, jedno vrijeme, Pljevlja su bila kadiluk koji se sastajao od nahija Pljevlja, Kukanj, Vraneš, Kričak i Poblaće. Prema osmanskim dokumentima, kao nahija u ovom kraju, pominju se i Drobnjak i Bukovica. Prema popisnom defteru iz 1585. godine navodi se da nahija Kukanj obuhvata kasabu Pljevlja sa okolnih 110 seoskih naselja, a nahija Poblaće imala je 29 seoskih naaselja. Pod sadašnjim imenom Pljevlja se prvi put pominju u prvoj polovini 14. vijeka i to kao trg i raskršće. Najnovija istraživanja govore da se u dubrovačkom arhivu Pljevlja pominju 1339 godine. Prema predanju, grad je dobio ime po tome što se sa manastirskih imanja rasipala pljevlja, u doba vršidbe, po krovovima naselja.
U vrijeme osmanske uprave Pljevlja su nosila naziv Taslidža ( taš- kamen, ilixa- banja). Međutim, tokom osmanske uprave koristila su se oba imena naselja.
Prije dolaska Osmanlija, Pljevlja su predstavljala važan saobraćajni čvor. Jedan put vodio je od Kotora i Risna, preko Grahova, Nikšića, Krnova, Šavnika, Jezera, Lever Tare, do Pljevalja, a potom nastavljen preko Prijepolja, Sjenice, Novog Pazara, dolinom Zapadne Morave i dalje prema śeveru. Značajan je za trgovinu bio i put koji je od dubrovačkog primorja vodio preko Trebinja, Bileća, Gacka, Sutjeske, Foče preko Čajniča do Pljevalja. Te komunikacije predodredile su da Pljevlja budu značajan trgovinski, zanatski i administrativni centar.
Između 1519. i 1532. godine Pljevlja su bila śedište kadiluka, što mu je otvorilo put da postane kasnije centar Hercegovačkog sandžaka.
Pljevlja śedište Hercegovačkog sandžaka edit
Značajan trgovinski i privredni razvoj Pljevlja su imala u 17. vijeku. Godine 1576. pa do 1833. Pljevlja su bila śedište Hercegovačkog sandžaka. Tada su prerasla u veće urbano naselje . Od srednjovjekovnog trga postala su kasaba. U to vrijeme ovaj grad postaje jedan od značajnijih sudsko-adminsitrativnih i privrednih gradova bosanskog ejaleta. Urbani razvitak Pljevalja vezan je za ime Husein paše Boljanića, čovjeka koji je poticao iz ovih krajeva. U 17. vijeku, bilježi Evlija Čelebija, Pljevlja su imala oko 500 kuća. U jednom mletačkom izvještaju iz 1626. godine piše da grad ima 500 do 600 kuća. U čaršiji je bilo više dućana, tri hana, više zanatskih i trgovinskih dućana. Poznati su pljevaljski zlatari, kujundžije, kovači, po kojima su nastala prezimena Zlatarići, Kujundžići, Kovačevići, Bojadžići i drugi. Prerada kože, proizvodnja vune i proizvoda od vune, puškarski zanati i druge zanatske djelatnosti zadivili su mnoge trgovce, koji su u ovaj grad dolazili sa strane.
Evlija Čelebija, 1664. godine, piše da su u ovoj kasabi najugledniji ljudi, nosioci visokih vojnih zvanja, predstavnici Porte, starješine esnafa, janjičarskih serdara, haračkih povjerenika, brojni trgovci, zanatlije, nadzornici, muftije, predstavnici šerifa. U istom zapisu Čelebija bilježi da su Pljevlja tada imala 700 kuća, sa oko 200 dućana. Pominje se i vinogradarstvo kao zanimanje u dolini Ćehotine i Poblaćnice.
Pljevlja su bila poznata u čitavoj Osmanskoj carevini po umjetničkom puškarskom zanatu, izradi dugih pušaka. Prema pisanju Čelebije, Pljevljaci nijesu dozvoljavali strancima da se bave puškarskim zanatom, za šta su imali podršku Porte. Za Pljevljake kaže „da su svi gostoljubivi, plemeniti i čovječni ljudi.“
Između 1729. i 1739. godine u Pljevljima su harale opasne bolesti, kao i u drugim urbanim sredinama, kuga, prije svega, od koje je stradao znatan broj stanovništva. Godine 1818. izgorjela je sva čaršija, a 1833. je kuga zahvatila je kuga grad, usljed čega je smanjen broj stanovnika. U toku Prvog srpskog ustanka ustanički nemiri su zahvatili i pljevaljski kraj, pa je paša Selmanović tražio pomoć od vezira. Ustanici su dočekali vezirovu vojsku na padinama Ljubišnje, đe su im se pridružili drobnjački ustanici. Taj ustanak je ugušen. Osmanlije su imali svirep odnos prema podanicima, usljed čega su mnogi stanovnici napuštali svoja dotadašnja boravišta i naseobine i išli u druge krajeve. Usljed masovnih seoba stanovništva bila je ugrožena ekonomska moć vlastodržaca, pa je jednim carskim fermanom garantovana bezbjednost svima koji se vrate. Zbog nepodnošljivih uslova života i obaveza prema vlasti, u narodu je jačala nacionalna svijest, iskazana u mnogim bunama, otporima i hajdučkim akcijama protiv osmanske vlasti. Značajan je doprinos stanovništva pljevljaskog kraja u borbama koje su vođene protiv Osmanlija, u Bici na Šarancima 1862. godine, Babinskoj buni 1875. godine (Bobovska buna, borbe u Premćanima, borbe na Javorju, Pribojskoj Banji, Prošćenju i drugim mjestima).
Pljevlja su 1865. godine u sastavu Novopazarskog sandžaka, a 1877. formiran je pljevaljski sandžak u koji su, pored Pljevalja, ušli Priboj, Pljevlja i Prijepolje. U Hercegovačkom ustanku bio je značajan uticaj Pljevalja.
Pljevlja poslije Berlinskog kongresa edit
Poslije Berlinskog kongresa, 1878. godine, u Pljevljima je bila smještena austrougarska komanda za sandžak, nekadašnju Rašku oblast. Tu je bio lociran i austrougarski konzul. Austrougarska vojska ušla je u Pljevlja 10. septembra 1879. godine i ostala do aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine.
Poslije aneksije Bosne i Hercegovine, Pljevlja ponovo dolaze pod tursku vlast, sve do Prvog balkanskog rata, kada su, 28. oktobra 1912. godine, oslobođena borbenim akcijama srpske i crnogorske vojske. Sporazumom između Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, bukureškim mirovnim ugovorom oktobra 1913. godine, Pljevlja su ušla u sastav Crne Gore. Nakon razgraničenja, srpske vlasti povukle su se iz Pljevalja 23. decembra 1913. godine.
U Prvom svjetskom ratu, Pljevlja su dala zapažen doprinos borbi protiv okupatora. Austrijanci su zauzeli Pljevlja 19. avgusta 1914. godine. Pljevljaska brigada, u čijem sastavu je bilo pet bataljona, učestvovala je u svim borbama koje je vodila crnogorsko-sandžačka vojska. Prema dosadašnjim istraživanjima, u Prvom svjetskom ratu poginulo je i umrlo u logorima oko 800 boraca iz pljevaljskog kraja. U Prvom svjetskom ratu, Pljevlja su oslobođena 27. oktobra 1918. godine. Iste godine izabrana je prva opštinska uprava, a prvi odbornici izabrani su 1920. godine. Prema popisu od 31. januara 1921. godine u Okrugu Pljevlja živjelo je ukupno 26 798, a 1931. bilo je ukupno 33 196 stanovnika. Značajne migracije stanovništva, posebno muslimanskog, desile su se poslije bakanskih ratova, kao i u periodu između dva svjetska rata. Tako je pred Balkanski rat, 1908. godine, u Pljevljima bilo 14 000 stanovnika a kasnije, 1913. godine, grad je imao svega 7 500 stanovnika, koliko je skoro imao i stotinu godina prije. Formiranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Pljevlja su pripala Užičkoj župi, a podjelom Kraljevine Jugoslavije 1929. godine na banovine, bila su u sastavu Zetske banovine.
Slobodarske tradicije edit
Njemačka tenkovska jedinica zauzela je Pljevlja 16. aprila 1941. godine. Prvi sukobi ustanika i italijanskih karabinjera izbili su 20. jula 1941. godine u Potpeću. U toku NOB-a poginulo je 570 boraca, što je, uz 1830 žrtava rata, predstavljalo ogromni gubitak. Najznačajnija partizanska akcija u 1941. godini bila je 1. decembra 1941. godine, Pljevaljska bitka, u kojoj je poginulo iz raznih krajeva Crne Gore 214 partizanskih boraca. U znak śećanja na poginule borce u Pljevaljskoj bici, podignut je veličanstven spomenik na brdu Stražica, blizu grada. Pljevlja su konačno oslobođena 20. novembra 1944. godine, pa se taj dan slavi kao Dan opštine.
Pljevlja između dva rata edit
U predratnom periodu oko 82 odsto stanovništva bavilo se poljoprivredom. Drvna industrija bila je jedina industrijska grana, a eksploatacija uglja bila je veoma neznatna. Razvijena je bila zanatska djelatnost, prerada kože, tekstila, ugostiteljstvo, trgovina. Krajem 19. i početkom 20. vijeka, Pljevlja su imala pivaru. Prva električna centrala podignuta je u Pljevljima 1936. godine.
Pljevlja u periodu poslije Drugog svjetskog rata edit
U poslijeratnom periodu, u privrednom pogledu, Pljevlja doživljavaju dinamičan razvoj. Tome je doprinio značajan prirodni potencijal ove sredine. Oslonac cjelokupne privrede bili su rudarstvo, šumarstvo i drvoprerada. Rudnik uglja je počeo sa radom 1952. godine. Te godine proizveo je 16 200 tona uglja, sa 37 zaposlenih. Od tada ovo preduzeće bilježi kontinuirani uspon. Najveću godišnju proizvodnju ostvario je 1985. godine, proizvodnjom dva miliopna i 700 hiljada tona uglja. Do 2006. godine Rudnik je iskopao i isporučio tržištu 50 miliona tona uglja. Drugi značajan privredni subjekt u opštini je Termoelektrana. Od puštanja u rad, 1983. godine, do 2006. godine proizvela je 20 milijardi i 600 miliona kilovat sati električne energije. Za toliku proizvodnju električne energije potrošeno je 26,6 miliona tona uglja, godišnje milion i 400 hiljada tona. Šumarstvo i drvoprerada takođe su značajan segment privređivanja u ovoj opštini. Značajne rezultate postizali su pogoni iverice, pilane, finalne prerade, Fabrika montažnih kuća. Sedamdesetih godina „Jakić“ je bio u vrhu najuspješnijih radnih organizacija iz oblasti drvoprerade i šumarstva u Jugoslaviji. Vlasnik drvoprerađivačke industrije, sa pravom na koncesije u korišćenju šuma za period od tri decenije je „Vektra Jakić“, koja je postala regionalni centar za razvoj drvoprerade. U Pljevljima je śedište Uprave šuma Crne Gore, koja gazduje šumskim kompleksom površine oko 90 hiljada hektara šuma u državnom vlasništvu. Rudnik cinka i olova „Šuplja stijena“ raspolaže značajnim rezervama rude. U posljednjih nekoliko godina u Pljevljima je je formirano više od 300 privatnih preduzeća, proizvodnog, ugostiteljskog i trgovinskog karaktera. Značajan uspon u vrijeme socijalističke privrede imala je tekstilna industrija, koja je svojim proizvodima osvojila istočno-evropsko tržište kao i neke zemlje zapadne Evrope. Poljoprivredno trgovinski kombinat predstavljao je značajan kolektiv sa razvijenom trgovinskom mrežom i značajnim poljoprivrednim potencijalima. Dinamičan uspjeh u tom periodu bilježe i društvene djelatnosti: obrazovanje, zdravstvo, kultura, informisanje. U pljevaljskoj opštini 1988. godine bilo je zaposleno deset i po hiljada radnika.
Kulturno-istorijske znamenitosti edit
Među spomenicima srednjovjekovne kulture značajniji je manastir Sv. Trojica, koji potiče s kraja 15. ili početka 16. vijeka, mada se njegovo postojanje vezuje za period nemanjićke države. Manastir je čuven po svojoj vrhobrezničkoj prepisivačkoj školi. Tu je 1649. godine monah Gavrilo pisao Šestodnev Jovana Egzarha, Kozmu Indikoplovu i druge rukopise. Svoje umijeće ođe je iskazivao jedan od najvećih freskopisaca u dijelu zapadne Srbije, Andrija Raičević. U starim dokumentima pominje se da je na prostoru današnjih Pljevalja i okoline bilo još petnaestak crkava i manastira iz nemanjićkog i kasnijeg perioda. Neki od tih hramova su obnovljeni ili su u fazi obnove kao što su manastir Sv. Arhangela u Đurđevića Tari, iz 14. vijeka, kao i manastir Dovolja. Tu je i manastir Dubočica, sagrađen 1570. godine, koji je izgradnjom vještačkog jezera na Ćehotini izmješten na novu lokaciju. U Pljevljima je 1927. godine sagrađena crkva Sv. Petke. Na Ilinom brdu je Crkva Sv. Ilije, Na Boljanićima Crkva Sv. Petra i Pavla, u Šulima crkva Sv. Prokopija. U izgradnji je crkveni hram na Gukama posvećen Sv. Đorđiju.
Elegantno istočnjačko zdanje je Husein pašina džamija, građena 1569. godine pod ktitorstvom Husein paše Boljanića, porijeklom iz Boljanića, koji je dospio do titule carskog vezira, namjesnika Bagdada, hercegovačkog sandžaka i Bosanskog elajeta. Ovo je jedan od najljepših islamskih građevina na Balkanu. Minare je visoko 42 metra, sa više kupola i izvanrednim spoljnim i unutrašnjim umjetničkim dekoracijama. U džamiji se čuva više vrijednih štampanih i rukopisnih knjiga, Kuran iz 16. vijeka i drugi vrijedni eksponati i skupocjeni misirski ćilim star preko 400 godina.
Zavičajni muzej je riznica eksponata iz raznih istorijskih perioda. Raspolaže sa preko 5 000 eksponata. Tu su arheološka zbirka, etnološka i NOB. Među eksponatima neprocjenjive vrijednosti je dijatreta koja potiče iz četvrtog vijeka nove ere. Značajnu ulogu Zavičajni muzej ima u organizovanju naučnih skupova o temama iz prošlosti pljevljaskog kraja. Organizovanje izložbi muzejskih rijetkosti, kao i izložbi umjetničkih likovnih ostvarenja, Zavičajni muzej takođe daje značajan doprinos baštinjenju kulturnih vrijednosti ove sredine.
U oblasti obrazovanja, na području Pljevalja se izdvajaju: Gimnazija, osnovana 1901. godine, koju pohađa oko 500 učenika, Srednja stručna škola, u kojoj se za više stručnih profila školuje preko hiljadu učenika i tri gradske osnovne škole sa oko tri hiljade učenika. U osnovnim školama na području opštine 1971. godine školovalo se 8 825 učenika. Obrazovna djelatnsot u ovom kraju ima dugu tradiciju. Prema pisanim svjedočanstvima prve škole radile su u manastirskim konacima još 1745. godine.
Značajnakulturno-istorijskapljevaljskaustanova je i Gradska biblioteka (sa čitaonicom), koja u svom knjižnom fondu ima preko 60 hiljada knjiga. Jačanju i obogaćivanju kulturnog naslijeđa zapažen prilog daju „Pljevaljske novine“, (prvi broj izašao 1960. godine) godine, koje je jedino regionalno glasilo koje neprekidno izlazi u Crnoj Gori blizu pet decenija, Međurepublička zajednica, osnovana 1962. godine, Radio-televizija Pljevlja, Umjetnička galerija, RTV Panorama, časopisi „Breznički zapisi“ i „Mostovi“, KUD „”Volođa”“, u kom stasali i tamburaši i Odjeljenje Državnog arhiva Crne Gore. Značajan događaj iz oblasti kulture je humoristička manifestacija Dani humora i satire „”Vuko Betarevi攓.
Izvori edit
- Nacionalni atlas Crne Gore, autori i urednici: Denis Šehić i Demir Šehić, autor tekstova: Ivan Bertić, Podgorica: Daily Press, 2005, Podgorica: Studio Mouse, 14.-15. str.
Poveznice edit
- [1] Autor teksta: Milorad Joknić