Ostaci rimskog grada Doklee leže u neposrednoj blizini današnje Podgorice, u ravnici na ušću Zete u Moraču. To je jedan zaravnjen plato oivičen sa tri strane rijekama Moračom, Zetom i riječicom Širalijom. Jedini pristup gradu bio je sa istočne strane preko uzane, lagane valovite zemlje. Na tom dijelu je i bila najveća potreba za jakim fortifikacionim sistemom čiji su ostaci i danas najmoćniji.
Rimsko doba
editU rimsko vrijeme ovaj grad je bio najznačajniji urbani centar na teritoriji Crne Gore, pa i šire. Lociran je u neposrednoj blizini glavnog rimskog puta koji je od śevernog Jadrana išao obalom u pravcu Skadra i dalje. Prema antičkim izvorima i putopisnim kartama grad nije bio na samom putu, pa se i ne pominje na putnim pravcima ovog regiona. Ostaci rimskog puta koji su otkriveni na trasi prema Skadru nedvosmisleno pokazuju da je taj put prolazio u neposrednoj blizini sa kojim je Doklea bila vezana regionalnim putem.
Razlozi zbog kojih je Doklea, odnosno Duklja kako se danas naziva, podignuta nešto dalje od glavnog puta, su strategijski. Kotlina oko ušća Zete u Moraču oduvijek je bila vrlo prometna i značajna raskrsnica, a većina lokaliteta u njoj ne ispunjavaju sve zahtjeve za utvrđene rimske gradove. Najpogodnije mjesto sa stanovišta rimskih pravila urbanizma je baš ovo gdje je podignuta, jer ono obezbjeđuje solidnu vezu sa zaleđem koje je atar Duklje, omogućava dovod vode i ima solidnu preglednost na veći dio kotline u kojoj je smješten.
U antičkim izvorima pominje se relativno kasno, tek kod Ptolomeja kao grad u unutrašnjosti pod imenom Doklea, a kod kasnijih pisaca pod imenom Dioklia, što mnogi dovode u vezu sa imenom cara Dioklecijana, što se istorijski ne može dokazati. Pod istim imenom je pominju i vizantijski pisci. U svakom slučaju ime grada je neposredno vezano za moćno pleme Dokleata čiji je centar bio istoimeni grad veoma moćan i uređen po svim pravilima rimskog urbanizma.
Osnivanje grada
editOsnivanje ovog grada se pripisuje vremenu kraja prvog i početkom drugog vijeka nove ere u vrijeme dinastije Flavijevaca, najvjerovatnije u doba Vespazijana kada se osniva i najveći broj municipija na teritoriji rimske provincije Dalmacije, pa i šire. Na ove podatke upućuju ne samo arheološki nalazi, već i istorijski pisani dokumenti. Duklja se nigdje ne pominje kao kolonija, što je karakteristično za ranije periode, već isključivo kao municipium i to iz doba Flavijevaca, što dokazuje da je u njihovo vrijeme i osnovana. Iako je urbani areal Duklje bio obuhvaćen bedemima i činio jedinstvenu cjelinu, ipak se u njemu raspoznaju dvije insule (ostrva), zapadna s velikim javnim građevinama pred Via principalis, istočna sa ranohrišćanskim hramovima. Centar grada se nalazio na Forumu s prostorijama oko njega.
Prvi arheološki nalaz sa antičke Duklje objavljen je još 1873. godine i pobudio je pažnju naučne javnosti i dao izvanredan podstrek za istraživanja ovog najznačajnijeg grada u jugoistočnom dijelu rimske provincije Dalmacije. Nije ni do danas jasno kako se taj objavljeni nalaz ,tzv. Podgorička čaša, kasnije našla u lenjingradskom Ermitažu gdje se i danas nalazi. Arheološka istraživanja u Duklji se sa manjim prekidima nastavljaju sve do 1913. godine, i to uglavnom pod rukovodstvom stranih naučnika, Rovinskog, Movea, Stikotija, Munroa i drugih.
Nije posve utvrđeno ni kada je prestao da "živi" ovaj grad. Po većini naučnika to je moglo biti u vrijeme doseljavanja Slovena krajem šestog i početkom sedmog vijeka, a po nekim drugim grad je stradao do temelja u velikom zemljotresu koji je zadesio ove krajeve 518. godine nove ere.
Istraživanje
editKao prvi podatak o dukljanskoj metropoli, groblju, njenom položaju, oblicima i običajima sahranjivanja, uzima se onaj koji je postavio francuski konzul Friko de Sent Mari 1879. godine, kada je posjetio Duklju. U svom izvještaju on je pomenuo da se, pored građevina, u okviru gradskih bedema, nalazi tridesetak tunela. U jednom od njih otkrio je ozidan grob, pokriven opekama u kome su bila dva skeleta a od priloga - mač, staklena boca i veliki stakleni tanjir. Vjerovatno da sa istog mjesta potiču i fragmenti staklenog tanjira sa urezanim figurama, koji je pronađen 1882. godine.
Naredna iskopavanja, koja su vodili Pavle Rovinski (1890-1892) i Munro (1893), dala su mnogobrojne podatke o Duklji, ali znatno više o samom gradu i urbanizmu nego o njegovom stanovništvu i načinu života. Nesistematični i nekompletni podaci ovih istraživanja, ipak su veoma značajni, i kao takvi poslužili su mnogim, a posebno Stikotiju, da 1913. godine publikuje obimno i značajno djelo o Duklji.
Od Drugog svjetskog rata, pa sve do 1954. godine nijesu vršena nikakva iskopavanja. U poslijeratnom periodu od 1954. do 1962. godine rađeno je na istraživanjima, ali više na otkopavanju nekropole nego na otkopavanju arhitekture grada čiji brojni ostaci i danas leže bez ikakvog reda razbacani po lokalitetu i zarasli u dosta nepristupačnu šikaru. Nakon 30 godina pauze od 1995. do 1998. godine vršena su istraživanja u južnom sektoru Duklje, kao i na prostoru velikih termi. Istraživanja na prostoru velikih termi obavljena su i u dvije kampanje 2001. i 2002. godine u organizaciji Crnogorske akademije nauka i umjetnosti i Centra za arheološka istraživanja Crne Gore. Iako prirodno utvrđena sa tri strane, Duklja je bila opasana moćnim bedemima debljine od 2 do 2,5 metara, sa kulama i grudobranima na najznačajnijim mjestima i utvrđenim mostovima preko rijeka. Najmoćniji bedemi i kule nalazili su se na istočnoj strani. Djelimična iskopavanja u unutrašnjosti grada pokazala su da se sredinom grada u pravcu sjeverozapad-jugoistok pruža široka ulica, tzv. Via principalis oko koje su se ređali najvažniji urbani objekti.
Na jednom kraju se nalazila gradska kapija, a nadalje se nailazi na ostatke hrama u čijoj je blizini otkrivena carska statua sa medaljonom boginje Rome, pa se pretpostavlja da je hram njoj bio i posvećen. U produžetku je veća palata sa striumom oko koga su druge prostorije, sobe, kuhinje, kupatila sa bazenima za hladnu vodu, tzv. frigidariumi i za toplu i mlaku tzv. kaldariumi i lakonikumi.
Nedaleko od ovog kompleksa su ostaci još jednog hrama pored koga je nađen dio fasadne konstrukcije sa likom boginje Dijane.
Voda doticala u grad sa izvora Cijevne
editSnabdijevanje grada vodom vršeno je vodovodom koji je najvjerovatnije bio doveden sa izvora Cijevne na kojem su pravcu ranije bili vidljivi tragovi vodovoda čiji se ostaci mjestimično mogu vidjeti i danas.