Crnogorski štampari u svijetu je naziv za djelatnike koji su nakon pada Crne Gore pod Osmansko Carstvo nastavili štampanje knjiga koje je u njihovoj domovini otpočelo za vrijeme Crnojevića. Mnogi od njih su se proslavili u Italiji i bili nosioci renesanse i širenja knjige.
Štampari i izdavači iz Podgorice u Veneciji: edit
Štamparski rad Andrije Paltašića nastavili su Veneciji Božidar Vuković Podgoričanin i njegov sin Vinćenco i Jerolim Zagurović Kotoranin. Za razliku od Paltašića, koji je štampao klasike (Cicerona, Laktancija, Terencija, Tibula, Ovidija, Juvenala, Vergilija, Propercija) i komercijalne pisce novijega doba (Bartolus de Saxoferrato u 8 knjiga), oni su se okrenuli ćiriličkim izdanjima.
Božidar Vuković Podgoričanin edit
Božidar Vuković Podgoričanin[1] (oko 1466–1540) bio je prvo šef kancelarije u Ivana Crnojevića. (Poslije njega tu je dužnost obavljao Nikola Popović Kosijer. Obojica su prvo signirani kao Grci.) Božidar je svakako znao grčki jezik, jer je u Veneciji bio član grčke kolonije, a putovao je u Grčku i na Rodos, u trgovačkim i tajnim političkim misijama kralja Karla V, koji mu je dodijelio titulu palatina i dao grb. Vuković je štampao Služabnik (1519); Psaltir sa časlovcem (1520); Molitvenik (1536); Zbornik (1536); Oktoih osmoglasnik (1537); Minej (1538) i Molitvenik ili trebnik (1540). Tome treba dodati dvije knjige zbornika za putnike (1520) koji su poslije preštampavani u jednoj knjizi (1527, 1536, 1537, 1560).
Zbornici Božidara Vukovića poznati su i po apokrifima.
„Pod svega što se u nas u staro vrijeme štampom izdavalo, najviše su... traženi... zbornici koje je u malome formatu Božidar Vuković za putnike štampao“, veli St. Novaković. Riječ je o šest apokrifa, od kojih je šesti (Slovo svetago Pavla) objavljen samo u prvome izdanju (1520). Izostavljen je vjerovatno po savjetu crkvenih autoriteta, ali Novaković ne navodi razlog tome.
Po Božidarevoj želji njegovi posmrtni ostaci prenešeni su na Starčevu Goricu na Skadarskome jezeru.
Prema D. Medakoviću, Božidar Vuković je uticao na razvoj štampe u Rumuniji, Bugarskoj i Rusiji.
Glavni poznati štampari uz Božidara bili su Pahomije od Rijeke Crnojevića, odnosno „ot ostrov Dioklitijskago jezera“ i Mojsije iz Budimlja. Mojsije je bio đakon u Dečanima, a radio je i na Trebniku u Vlaškoj (1543).
Božidarev sin Vinćenco preuzeo je posao i štampao Psaltir (1546), Zbornik (1547), Služabnik (1554), Molitvenik – zbornik (1560) i ponovo Psaltir (1561).
Iz tih knjiga može se izvući tek neki predgovor sa zrncem književnoga kazivanja. Problem je u tome što se u svim predgovorima te vrste ponavljaju određeni biblijski uvodi, pa i navođenje aktera, prepisivača, izdavača kao veoma skromnih ljudi, tako da je tipograf Pahomije od Rijeke „manjši va inoceh“, a Božidar Vuković izdavač „manjši va človjecjeh“. Oni mole da se knjiga čita pažljivo, jer je mala greška velika šteta, i da im se oprosti za greške.
U zborniku Prednjegoševsko doba objavljeni su i po stilu i po podacima zanimljivi Božidarevi pogovori Liturgijaru (1519) i Molitveniku (1520) te predgovor Mineju (1536). To su slični tekstovi. Treba voditi računa o činjenici da idu uz crkvenoslovenski tekst knjige i da se jedno s drugim mora barem u izvjesnome smislu složiti. Zato je narodni jezik tu udaljen od svoje osnove, a približen crkvenome.
Kotoranin Zagurović i ostali štampari edit
Jerolim Zagurović edit
Tu je djelatnost u Veneciji nastavio Kotoranin Jerolim Zagurović[2] († 1572), pozivajući se na Đurđa Crnojevića i Božidara Vukovića kao na „roditelje“, iz čega jasno proizlazi da nije riječ o krvnome srodstvu nego o prethodnicima.
Zagurović je tvrdio i da je uzeo slova Crnojevićeva, što nije tačno, ali svjedoči o autoritetu Makarijeve štamparske vještine. Štampao je samo ćiriličke knjige: Psaltir (1569), Trebnik, Služabnik i Oktoih osmoglasnik (sve 1570). Neki Kara Trifun iz Skoplja imao je stovarište Zagurovićevih knjiga. Poslije Zagurovićeve smrti štamparija je priješla u ruke Marka Ginamija, Mlečanina, koji je na sve strane po Balkanu imao trgovačke mreže.
Damjan iz Spiča edit
U Veneciji je kao izdavač bio aktivan i Damjan iz Spiča, koji je između 1524. i 1549. štampao knjige za Grke. Godine 1543. imao je i tipografiju, i knjižaru, pored zvonika Sv. Marka.
I Stefan Paštrović, iguman Prečiste Krajinske, štampao je 1597. godine u Veneciji kod Antonija Rampaceta (Rampazetto) Mali molitvenik. U Pogovoru stoji da je na štampanju radio „jeromonah Sava iz manastira Dečana“. Poznat je i Stefan Marinović „od grada Skadra“, koji je štampao Posni triod (1561) i Cvijetni triod (1563).
Sve te knjige imaju ili predgovor ili pogovor ili oboje, i sve što je u njima kazano, osim podataka o mjestu izdavanja, vremenu i imenima tipografa, slično je formulisano.
No za istoriju književnosti važniji su oni koji su štampali svoja djela. A to su u Kotoru bili Đorđe Bizanti, Ljudevit Pasković i Ivan Bona-Boliris.
Izvori edit
- Radoslav Rotković, Istorija crnogorske književnosti, tom II, Institut za crnogorski jezik i književnost, Podgorica, 2012.
= Reference =