Crnogorci su bitke na Martinićima i Krusima vodili protiv vojske skadarskog vezira Mahmut-paše Bušatlije, koji je organizovao tri velika pohoda na Crnu Goru…
Bitka kod Martinića edit
Bitka kod Martinića vođena je 2. jula (po novom kalendaru) 1796. godine od sela Martinići u Crnoj Gori, śeverno od Spuža.
Turski pohod na Crtnu Goru edit
Poslije ujedinjenja Crne Gore s Brdima, skadarski vezir Mahmut-paša Bušatlija je preduzeo 1796. vojni pohod. Dva crnogorska odreda, pod komandama vladike Petra I Petrovića Njegoša i guvernadura Jovana Radonjića, ukupne jačine 3000 ljudi, posjela su položaje kod Martinića.
Na inicijativu Petra I, 1. jula 1796. godine na Cetinju, na skupštini “glavara i starješina”, izglasana je odluka o pomoći Brđanima. Odluka koju su izglasali “svi glavari i starješine i vas zbor od Crne Gore”, bila je, piše Branko Pavićević, “istorijski dokument u kojem se prvi put izražava i podiže na stepen pravne obaveze svijesti o “otačestvu”, u kojem se Brđani tretirani kao braća, koja čine jedinstvenu etničku cjelinu sa Crnogorcima”. Ovaj dokument je kruna političke aktivnosti Sv. Petra na planu ujedinjenja crnogorskih brđanskih plemena i podlovćenske Crne Gore.
Uviđajući opasnost od ovog političkog programa Perta I skadarski vezir Mahmut-paša prvo je kaznenim ekspedicijama pokušao da uguši ustaničku aktivnost brđanskih plemena Bjelopavlića i Pipera. U toku borbi (jun 1792), Bjelopavlićima su pritekli u pomoć sastavi od nekoliko stotina ustanika, iz Pipera i Rovaca, te jaka odjeljenja crnogorskih ratnika iz Zagrade, Zagarača, Komana, Bandića. Turska operacija u Bjelopavlićima završila se neuspjehom. Uprkos tome, Mahmut-paša šalje Turke na Pipere. Kako se, sredinom ljeta, većina stanovništva sa stadima nalazila u višim predjelima, turske snage su, bez većeg otpora, popalile većinu piperskih sela. Prikupljene ustaničke snage iz Pipera, Bjelopavlića i Rovaca, ojačane odjeljenjem ratnika iz Zagarača i Komana (ukupno 800 ljudi), napali su Turke na Gospođindan 15- 27. avgusta i natjerale ih na povlačenje. Ova dva turska neuspjeha bila su povod za opsežnu ofanzivu na odmetnuta brđanska plemena kojom je komandovao lično Mahmut-paša Bušatlija i koja se završila bitkom na Martiniće 11. jula 1796. godine. Bitka na Martinićima otpočela je 2. jula (po novom kalendaru), čarkama Crnogoraca sa čelnim odjeljenjem turske vojske oko Spuža, koje su trajale sve do 10. jula. Glavnina turske vojske krenula je 11. jula u odlučujući napad na glavnom pravcu – na Martiniće. Crnogorci su uspjeli da zaustave ovaj odlučni napad, a potom pređu u protivnapad.
Veliki turski gubici edit
Sudeći prema pismu Petra I, pisanom, nedjelju dana kasnije na Stanjeviće, izvanrednom providuru u Kotoru, izgleda da Crnogorci nijesu u potpunosti procijenili svoj uspjeh. Kada su u protivjurišu razbili turski napad i natjerali Mahmut-pašuine snage u bjekstvo, vratili su se na svoje položaje, umjesto da nastave gonjenje. Kad su Crnogorci śutradan napali turske položaje, našli su ih napuštene… Po istom izvoru, turski gubici bili su veliki, “kako se vidi po odjeći i oružju srebrom okovanu, koje se nahodi među našijema, i po barjacima koji su u boju ugrabljeni, i tjelesima što su na bojištu mrtvi ostali”.
Prema izvještaju đakona Aleksija, crnogorske snage brojale su 9.863 borca, a turske 34.860 boraca. Po istom izvoru, Crnogorci su imali 23 mrtva i 26 ranjenih, a Turci 2.596 mrtvih. Prema jednom izvoru iz moračkog manastira, na koji Branko Pavićević ukazuje kao na “realniji” crnogorski borački sastav, imao je oko tri hiljade ljudi nasuprot snazi od 80.000 Turaka. Isti izvor ne daje podatke o gubicima, jedino tvrdi da su turski bili veliki i da se “pośečenima ni broja ne znade”.
Stefan Vučetić, koga je Petar I proizveo u arhimandrita, uz jedno pismo oberprokuroru Galicinu priključio je i dva opisa bitaka na Martinićima i Krusima. U opisu bitke na Martinićima daje iste podatke kao i đakon Aleksije, kako o broju i snazi sukobljenih vojski, tako i o gubicima. I Vučetić i đakon Aleksije daju identične pozicije crnogorskih položaja: na visovima blizu Spuža na lijevoj strani rijeke Zete, blizu sela Slatine. Crnogorska vojska bila je podijeljena u četiri odreda. Prvim i drugim odredom neposredno je komandovao mitropolit Petar I “odjeven u vojničko odijelo i naoružan”, a trećim i četvrtim odredom komandovali su guvernadur i ostale starješine.
urska vojska bila je podijeljena u “tri divizije”. Zauzimala je položaje takođe na lijevoj obali Zete[[]] sa osloncem na brdo Visočicu i utvrđenje Spuž. Prva turska divizija, pod neposrednom komandom Mahmut-paše i brata mu Ibrahima, na glavnom pravcu napada sukobila se sa crnogorskim snagama, pod komandom mitropolita Petra I, u rejonu Martinića. Druga turska divizija sudarila se u rejonu Pipera sa trećim crnogorskim odredom, dok je treća turska divizija dejstvovala iz pozadine, sa śevera od Kolašina i sa zapada od Nikšića protiv četvrtog crnogorskog odreda i jednog manjeg odjeljenja u “Pješivačkoj nahiji”.
Nesrazmjerno male crnogorske gubitke u odnosu na turske Vučetić objašnjava umijećem crnogorskog komandovanja da do maksimuma iskoristi prednost svojih položaja. Ako se prihvati takvo objašnjenje, i ako se uzme da se podaci moračkog “izvora” odnose samo na snage što su se sukobile u širem rejonu Martinića, te da Vučetić i đakon Aleksije u svoje izvještaje uključuju i snage koje su trebale dejstvovati na pravcima Kolašin – Martinići i Nikšić – Martinići, onda njihov izvještaji zvuče sasvim uvjerljivo. Branko Pavićević, koji ukazuje na ove izvještaje ne iskazuje nikakve rezerve u njihovu pouzdanost, naročito kada je riječ o bici na Krusima.
Bitka na Krusima edit
Nedugo nakon turskog poraza na Martinićima, u jesen 1976, došlo je i do bitke na Krusima, đe se i završio, po njega kobni, treći Mahmut-pašin pohod na Crnu Goru. Poslije martinićke pogibije, Mahmut-paša je ubrzo pregrupisao, prikupio i osvježio svoje snage i početkom septembra usmjerio se prema Cetinju.
Turska armada, sa polaznim položajima na desnoj obali rijeke Morače, sa komunikacije Podgorica – Spuž preko Mareze, brojala je, kako stoji u izvještajima, “više od 23 hiljade pješadije i konjice”. Njom je neposredno komandovao Mahmut-paša, kao glavnokomandujući, te brat mu Ibrahim-paša, pećki paša Mahmutbegović…
V. Pavićević, u knjizi “Kako je Stefan Vučetić vidio i opisao bitke na Martinićima i Krusima”, piše: “Crnogorska dva korpusa položaj svoj imali su, prvi pod predvoditeljstvom mitropolita Petra Petrovića, koji je bio odjeven na vojnički način, spročim gospodama činonačelnikami černogorskim pod gorom Sađavac” blizu izvora “Vučji studenac na desnoj obali rijeke Sitnice”. Ovaj “korpus” imao je 3.590 boraca. Drugi “korpus” imao je “položaj pod brdom Busovnik na selu Krusima na desnoj obali te iste rijeke”. Ovim korpusom od 3.000 boraca komandovao je gubernator Jovan Radonjić.
Beśeda Petra I edit
Oba crnogorska korpusa sastavljena su bila samo od pješadije, stoji u izvještajima pravljenim za neupućene u crnogorske prilike. A udaljenost između crnogorskih odreda iznosila je samo “oko tri i po vrste”. Turska armija sastojala se “od razne sorte ljudi”. Ona je i “prva načela batalju”. Čim se pokrenula sa polaznih položaja turska armija se razvila u tri kolone, a pošto je prešla gaz rijeke Sitnice, formirala je i četvrtu sa namjerom da napravi obruč oko crnogorskih odreda.
Glavnokomandujući crnogorske vojske Petar I, na vrijeme je procijenio namjeru turskog komandanta pa, budući da su se obje crnogorske grupacije nalazile na relativno kratkom odstojanju, donosi odluku da izvrši brzi manevar glavninom kojom je neposredno komandovao i izvrši koncentrisanje u rejonu sela Krusi.
Može biti da je neposredno uoči sudara vojski Petar I održao čuvenu beśedu svojim ratnicima, koja ulazi u sve antologije svjetskog beśedništva.
U već pomenutim opisima bitke stoji da je borbeni moral Crnogoraca bio razvijen do “neustrašivosti”, u što nema nikakvog razloga da sumnjamo. Crnogorsko borbeno samopouzdanje i entuzijazam podsticalo je i prisustvo njihovog vrhovnog komandanta i narodnog vođe, odjevenog na vojnički način i naoružanog, a za kojega narodno predanje i neki izvori kazuju da je isto tako dobro rukovao sabljom kao i beśedom, knjigom i krstom.
Bitka crnogorske pješadije sa Turcima edit
Bitka je počela oko osam sati ujutro, kada je cjelokupna turska vojska, u četiri borbene kolone, približavajući se crnogorskom borbenom rasporedu, učinila neobičan i strašan krik u tri puta”, koji je označio početak napada. Na to je “i od naših vojski ravnomjerno otvestvovano bilo”. Silina turskog udara, kako izgleda, bila je tako žestoka da su neki prednji djelovi crnogorskog borbenog rasporeda bili prinuđeni na povlačenje. Međutim, poslije “pola časa oni su se vratili na svoja mjesta”.
Crnogorski komandant mitropolit Petar I, pored toga što je praktično u toku bitke izvršio pregrupaciju snaga koncentrišući ih na glavnom pravcu napada, instinktom darovitog vojskovođe ośetio je kritični trenutak u razvoju bitke – čas kada je iz odbrane trebalo preći u protivnapad. U trenutku kada je silina turskog napada počela da jenjava došlo je do borbe prsa u prsa. Vojske su se izmiješale. Vatreno oružje je prestalo da dejstvuje. Počela je krvava igra jatagana – najstrašnijeg crnogorskog oružja, koje je za četiri stoljeća neprestano unosilo haos u borbeni položaj turskih trupa. Strašna śeča trajala je “četiri časa”. Bojno polje pokrivali su “poginuli na gomile” nalik “na porušene kuće”. Toržestvo crnogorske pobjede bilo je potpuno. Crnogorci su pośekli i “slavnog Mahmuta vezira albanskog so svjemu svojiemi tjelohraniteljam i vožde komandujuščim”, koji su se “hrabro suprotstavili”.
Turski poraz i gubici edit
Na bojištu je, prema Vučetiću, ostalo 3.400 turskih vojnika od čega 74 aga, begova i alaj-begova, jedan visoki muslimanski sveštenik i nekoliko francuskih oficira. Zaplijenjeno je petnaest turskih zastava i mnogo drugog ratnog materijala. Panično “bjekstvo odvratne turske vojske” Crnogorci su pratili u stopu do “samog njihovog lagernoga mjesta i dalje skoljko je vazmožno bilo”. Goneći neprijatelja u stopu, Crnogorci su do maksimuma eksploatisali uspjeh na glavnom pravcu napada. Tako se i brat poginulog vezira, Ibrahim-paša jedva spasio bjekstvom. “Unesen je ranjen na ramenima svojih slugu u grad Podgoricu”. O crnogorskim gubicima u ovoj bici Vučetić i đakon Aleksije daju različite podatke. Po đakonu Aleksiju su veći, i stoga vjerovatniji: 132 mrtva i 237 ranjenih Crnogoraca.
Ono što bitku na Krusima čini karakterističnom za crnogorski način ratovanja, u otvorenim dejstvima, jeste prisustvo glavnog komandanta u prvim borbenim redovima, zatim izvanredna pokretljivost jedinica i lucidan manevar koncentracije snaga na glavnom pravcu neprijateljskog napada, nakon razvijanja njegovog borbenog poretka, praktično u toku bitke. Zatim, izbor trenutka za protivnapad – kad silina neprijateljskog napada počinje da jenjava, kao i rješavanje krajnjeg ishoda bitke borbom prsa u prsa, u čemu su Crnogorci četiri stoljeća držali primat na balkanskim i širim evropskim ratištima. Slavne pobjede Crnogoraca na Martinićima i Krusima uticale su i na jačanje političkog jedinstva “vojenog naroda”.
Poveznica edit
Izvori edit
Momir M. Marković “Crnogorski rat”