Belvederske demonstracije 1936. godine bile su reakcija crnogorskog naroda na obespravljeni položaj u Kraljevini Jugoslaviji. U demonstracijama je učestvovalo više hiljada građana. Prekinute su nasilno, a tom prilikom poginulo je šest učesnika, dok je šesnaest demonstranata bilo povrijeđeno.
Politička klima u Crnoj Gori
editUzroci nezadovoljstva u Crnoj Gori u trećoj i četvrtoj deceniji XX stoljeća bili su politički, socijalni, nacionalni, ekonomski i privredni. Nijedna od političkih organizacija i partija nije osporavala da postoje razlozi za nezadovoljstvo, već su pokušavale da ga politički valorizuju.
Jugoslovenska radikalna stranka (JRZ), kao vladajuća stranka, u Crnoj Gori je imala kao najjačeg predstavnika Milana Stojadinovića, predśednika vlade, koji je bio nosilac liste JRZ 1925. i 1927. Poslije izbora od 5. maja 1935. godine, Milan Stojadinović je izabran za predśednika Banovinskog odbora JRZ za Zetsku banovinu već 6.5.1936. godine. JRZ se organizovala u srezovima Zetske banovine, sem bokokotorskog, cetinjskog i pljevaljskog.
Opozicija je bila raznolika i sastavljena od različitih partija. Razloge nemaštine su opozicionari viđeli u nebrizi centralne vlasti, a rješenje su viđeli u izgradnji Jadranske željeznice, isušivanju Skadarskog jezera i javnim radovima.
Političke razlike su se kretale od zahtjeva za uspostavom Crne Gore kao federalne jedinice, pa do komunističke vizije sovjetskog društva. U izvještaju iz 1929. godine, ban Mujo Sočica navodi da je 103.254 stanovnika u 24.200 porodica bilo faktički bez ikakve hrane. Opšte siromaštvo u Crnoj Gori je bilo često i tema beogradske štampe.
Hapšenja komunista
editMasovno hapšenje komunista marta 1936. godine bilo je okidač za organizovanje protesta. Hapšenja su proizašla iz jedne provale u Zagrebu u kojoj je policija došla do izvještaja PK KPJ Crne Gore po kojem je na području Crne Gore, Boke i Kosova bilo 143 komunističke ćelije sa 610 članova. Policija je, lažno se predstavljajući, uspjela da dođe do većeg broja članova KP Crne Gore, uhapsivši između 200 i 300 komunista i simpatizera. Prvo je 19. aprila otkriven PK KPJ sa śedištem na Cetinju, zatim OK KPJ u Nikšiću, Podgorici i Kotoru, odnosno, ukupno je otkriveno 7 okružnih i mjesnih komiteta.
Crnogorsko nacionalno pitanje
editPostavljajući crnogorsko nacionalno pitanje i pitanje nacionalnog oslobođenja Crne Gore, principa samoopredjeljenja do otcijepljenja i stvaranja socijalističke Crne Gore, komunisti su jedino imali podršku federalista. Pregovori su trajali dugo i u njima su učestvovali Niko Simov Martinović, Savo Vuletić, Ivo Jovićević, Lazar Đurović i drugi. Definisan je i sporazum o stvaranju Crnogorskog fronta slobode krajem 1935. godine. Kada je za pregovore saznao dr Nikola Škerović, demokrata, intervenisao je kod Davidovića, predśednika Demokratske stranke i taj pokušaj je osujećen.
Uoči opštinskih izbora 1936. godine Sekula Drljević u jednom proglasu piše: "Na jedinstvo svih srbijanskih stranaka protivu Crne Gore odgovorite jedinstvom crnogorskog fronta protivu svih njih".
U tom periodu su komunisti radili na tome da federaliste privuku u svoje redove, što im je posebno uspijevalo sa omladinom. Komunisti su uspostavili saradnju sa lokalnim stranačkim prvacima federalista, što je, naročito od novembra 1935. godine, rezultiralo formiranjem Seljačkih federalističkih odbora (SEFO). Samo na području podgoričkog, cetinjskog i barskog sreza formirano je 67 odbora. Komandant Druge armijske oblasti u maju 1936. godine je poslao izvještaj ministru vojnom, koji je ovaj proslijedio premijeru u kojem se kaže: "Federalisti (zelenaši)... potajno rade na otcijepljenju Crne Gore u zasebnu jedinicu u sastavu federalističke Jugoslavije, bilo kao zasebna država ističući tom prilikom i povraćaj dinastije Njegoša u licu kneza Mihajla, sina kneza Mirka a unuka kralja Nikole..." [nedostaje referenca]
Organizacija protesta
editProvale među komunistima spriječilo je organizovanje nekoliko javnih manifestacija nezadovoljstva. Na poziv komunista iz ilegale opozicionim prvacima počela je kampanja organizacije protesta i formiran je inicijativni odbor. Petar Plamenac i dr Ivo Jovićević, federalistički prvaci, aktivno su radili u Crmnici i Riječkoj nahiji na organizaciji protesta. Jovićević se u rijeci Crnojevića sastao sa Petrom Plamencem i Jovanom Vujovićem đe mu je Plamenac najavio dolazak 200 intelektualaca iz Beograda i da će dozvolu za zbor dobiti od tadašnjeg bana, Muja Sočice, koji mu je bio kum.
Govor i rezoluciju je trebalo da napiše Petar Plamenac, te da ih uputi regentu Pavlu. Jovićević je trebalo da izađe pred narod Riječke nahije na Belveder, a Plamenac pred Crmičane na džadu više kuće Popovića i da zajedno uđu u Cetinje na Stankovu glavicu, đe je planiran zbor.
Dr Ivo Jovićević je 22. juna tražio dozvolu za skup. Milivoje Koča iz uprave cetinjske policije je poslao dopis Jovićeviću, obavještavajući ga da je skup zabranjen. Uprava policije na Cetinju 24. i 25. juna donosi mjere za sprječavanje ulaska demonstranata na Cetinje, koje uključuju i upotrebu vatrenog oružja. Zabranjen je 26. juna svaki ulazak u Cetinje. U tu svrhu im je stigla pomoć iz drugih djelova Zetske banovine, kao i članovi JRZ.
Jovićević i Plamenac su prećutali da je skup zabranjen. Uoči održavanja zbora uhapšeni su Jovićević i 28 ljudi, a Petar Plamenac se privodi i pod prijetnjom odustaje i distancira se od protesta. Time su federalisti izgubili kontrolu nad događajima.
Protest na Belvederu
editPrema Cetinju, u noći između 25. i 26. juna, kretali su se ljudi iz sela barskog, podgoričkog, danilovgradskog, cetinjskog i kotorskog sreza, krećući se glavnom cestom Rijeka - Cetinje. Njihov broj se kretao od 500 - 600 ljudi, kako se tvrdi u izvještaju bana Sočice, do 2.000, koliko je tvrdio Blažo Jovanović.
Na Belvederu, koji je bio zborno mjesto, sačekala ih je policija i žandarmerija. Predśednik cetinjske opštine i dr Ivo Jovićević su pokušali da obustave demonstracije, ali su bili izviždani. Udovoljeno je demonstrantima da se formira delegacija koju će primiti ban i izabrana je delegacija od 13 članova, na čelu sa Stojanom Špadijerom. Delegaciju je primio policijski načelnik Arso Petrović, a zatim ban Mujo Sočica. Ban je stavio do znanja da im neće biti dozvoljen ulazak u Cetinje. Demonstranti su odlučili da protest održe na Belvederu, na kojem su Stojan Špadijer i Mirko Vešović održali govore. Treći govornik je bio Bogdan Ivanović, član KPJ, koji je pročitao rezoluciju pisanu od strane Pokrajinskog komiteta. Poslije odluke da se novi zbor održi u Podgorici, demonstranti su počeli da se razilaze. U tom momentu neko od demonstranata je pucao u vazduh, nakon čega su policija i žandarmi počeli pucati na demonstrante. Ubijeno je šest demonstranata, dok je prema službenim izvorima ranjeno 16 lica, koji su prevezeni u cetinjsku bolnicu Danilo I.
Na Cetinju se na ulicama okupila veća grupa mlađih ljudi koji su u kućama čekali demonstrante i koji su izvikivali parole "Dolje krvavi režim", "Dolje lopovi i ubice", "Živio crnogorski narodni front slobode", "Dolje srbijanski lopovi" itd. Uhapšeni su Jovan Poček i Dimitrije Špadijer, brat Stanka Špadijera. Broj uhapšenih je bio 74, dok je hapšenje čekalo još devetoricu ranjenika koji su se nalazili u bolnici.
Optužnice i sudski epilog
editVlasti su bile ubijeđene da su hapšenjima eliminisali komuniste, pa su htjeli ove događaje iskoristiti za obračun sa federalistima. Uhapšeni su Petar Plamenac, dr Ivo Jovićević, Stojan Špadijer i Jovan Belov Vujović.
Pretrešene su im kuće, pa su tvrdili da su u kući Petra Plamenca pronašli kompromitujući materijal. U optužnici se navodi: "Plamenčevo prijateljstvo sa zloglasnim neprijateljima Kraljevine Jugoslavije i našeg narodnog ujedinjenja, austrijskim đeneralom Sarkotićem i sa Perčevićem, koje on otvoreno priznaje...".
Time su oživljene teorije o vezama Crne Gore sa Austrijom prije i tokom Prvog svjetskog rata, a za organizaciju demonstracija neargumentovano su optužene strane sile, u prvom redu Italija. Tako u izvještaju bana Muja Sočice stoji da "ima vjerovanja da je za ovaj pohod moglo biti uticaja sa strane, jer postoji činjenica da je sjutradan 27. juna tekuće godine na Belvederu bio italijanski vojni ataše iz Beograda te se opravdano sumnja da se iza ovih pojava krije tajna propaganda sa strane...".
Slično su pisali i pripadnici JRZ, poput sekretara Banovinskog odbora JRZ, Đura Čejovića: "Vinovnik ovog pokreta nije Stojan Špadijer, već g. Plamenac i g. Jovićević, t.j. italijanska propaganda i novac koji se šalje preko Albanije..."
Optužena je ukupno 61 osoba. Optužnica je podignuta 12. oktobra 1936. godine, da bi tek 16. septembra 1939. godine Okružni sud na Cetinju donio rješenje kojim se obustavlja i prekida dalji krivični postupak protiv lica optuženih povodom događaja na Belvederu.
Poveznice
editIzvori
editŠerbo Rastoder, Belvederski protestni zbor 1936. godine