Laimi kan thawhkehnak hi a sau ngal ve ko cang nain, mi nih an kan theihnak taktak le catialtu i fiangfaite le pehzulhte i an kan telhnak cu 1780 A.D ah aa thok. Cucahcun, kan ramtuanbia (history) hi kum 200 hrawng lawng a si rih. Egypt le Greek ramtuanbia tehna van chim loin, kan pawng mi pawl tahchunh ah kan ramtuanbia hi a no ngai rih. A fawinak bik i tuak ahcun, Amerika miphun luatnak an hmuh hnu he kan kum kan I rual bak ti awk a si. Annih cu thlapa cung hmanh an phaan cang si kaw...
Kan Laimi kong hi kherhlai le tuaktan tikah a har ngai; Zeicahtiah kan min hrimhrim hi fiangfai tein theih awk a har, a theimi an tlawm. Kanmah le kanmah kan i auhning phunkhat, mi i an kan auhning phundang a si.
Miphun kong ttial le kherhlai tikah, a hartertubik cu a tanglei pahnih hi an si tawn;
(1) Zapi i theih hmasatmi le hmanmi min hi mah le mah i auhning in si loin, ramdang mi i auhning hin a kal deuh tawn. Tahchunhnak, ah Laimi paohpaoh nihhin kanmah khua le ram cio ah cun Chin kan i ti bal lo. Mi i an kan auhnak a si. (2) Mi phundang nih min pakhat koko hi a phunphun in an ttial, an theih tawn. Tahchunhnak ah kan Kawlram zong hi (Lai awchuahning in) BAMA ti na, BURMA a ti na, BIRMANIA a ti na an si.
Cucahcun, ṭialmi taktak ramtuanbia a ngei rih lomi kannih Laimi hi midang nih kan min a phunphun in an kan auh tikah hin, khuaruahharawk a si leem lo.
Kawlmi nih Chin an kan ti; mah hi Mirang nih an i laak i Chin an kan ti ṭhiamṭhiam. A hlaan deuh ṭialning A run Khyang ti in a um. Prof. Luce nih cun Chin timi cu Kawl holh in "hawikom" tinak a si tiah a ti nain, kei cu ka zum lo; cu nakcun thukdeuh dawh a si. Mirang Ca i an ttialmi a hlunbik pawl A cun Khyeng ti in a um. Arakan le Chittagong ah cun atu tiang ah Khyang timi hi an hman ko rih.
A umtuning taktak ah cun, Chin timi hi Kawlram lei in zoh tik le Kawlram kong H'& ceihchih tikah hman hmasatmi a rak si. Mirang (British) tu nih cu ti an rak kan hmuhtonter biknak W. India ram lei in a si i, annih nih cun a tuanbik A cun Kookie asiloah Cuci a si lo ah Kuki timi pawl ahhin an rak kan telhchih i Kuki tiah an rak kan auh. Mahhi pahnih fonh tikah hin Kuki Chin timi hi a rak i thoknak a si.'
Kan Lai Holh hi SINO-TIBETAN timi holh phunpi ah aa telmi a si. Sino-Tibetan hi Tibeto Burmese le Chinese ti'n an hong kuai. A tawinak i ttial ahcun, kannih holh hi Tibb Burmese holh bu in a van i khuai tthanmi a si. Kan holh kong chim le ttial tikah hin, a fawi hrimhirm lo. Ka theih tawk in ka hawl leen ve tikah Lai Holh kong biatak tein a ttialmi ahohmanh an um rih lo ka ti ahcun ka palh lem hmanh lo maw. Laimi nuncanning le, khuasak umtoning kong hi cu hei khawmhsuat ahcun tam ngai nih an ttial ciami a um rih lo. An ttial hnihkhat hmanh a pelpawi tete lawng an si rih. Catial ai thawknak hi a sau tuk rih lo. Minung nih holh kan thiamnak cu a tlawmbik A kum 100,000 hrawng a si cang.
Catial kan i thawknak cu kum 5000 hrawng lawng a si rih. Nitlaklei ram pawl ah cun, an catial mihi zuksuai (drawing) in a rak i thawk. Kannih cu kan pupa chan in catial kan ngei lo ti cu zapi theih a si ko. Siangbawite nih Mirang holh ttialning in rak kan tuahpiak hna hlah selaw atu tiang ahhin zeitin dek ca kan ttial hnga. Asinain, khattelei i ruah ahcun, Siangbawite an hong kai hlan i catial kan rak ngeih lomi zong kha vanchiat le vanthat a rak si. Zeicahtiah, atu kan hmanmi catial ning hi a ramkip i hmanmi catialning a si i a thar in ca kan ttial duh tikah siseh, a um ciami le kan duh tikah siseh, fawite in kan ttial, kan nam, kan chuah khawh. Mirang catialning kan i laak hei ti ko usih. Mirang nih Romans pawl ttialning an i laak chin.'Greeks pawl nih Semites, miphun sin in an 1 laak chinmi a si ve.
Kan hnulei i ka ttial cang bantuk khan, kan Lai Holh hi a sullam lei in siseh, a aw umtuning in siseh, a ding ngaimi holh a si ko, nain, kanmah lila nih kah hmang lo tuk, kan ttial lo tuk; kan kherhhlai lo tuk i a man kan tlawmter ngai. Uar awk hrimhrim zong ah kan rel tawn loh. Dr. Lehman nih "Laimi cu miphun dang thil paohpaoh a uar tukmi an si" a timi hi a rak hmaan pah hlah maw, mi tampi nih cun, Lai timi biafang (word) hmanh hi a niam deuh ah a kan chiah tawn. Van ruat ve hmanh law, na hna a tla dek maw?
Lai laam le Vai lam kan thleidanning; Lai hai le Kawl hai kan thleidanning Lai chia le Vai lian kan thlei danning; tehna hi van ruat ko hmanh.
Mirang holh le Kawl holh hna cu thiam lo awk le cawn lo awk a ttha lomi an si. Asinain kanmah holh hi thiam chinchin le uar chinchin a hau ve cang. Thil cu kan theih deuhmi le, kan thiam deuhmi paoh hi, uar deuh le zohcho deuh cio a si i, kan Lai Holh zong hi kan van theih/thiam deuh chin lengmang paoh ahhin, kan upat deuh, kan tlaihchan deuh ko lai. A tam deuh nih holh kan thanghthat khawhmi hi, kan theih deuh lo le, kan thiam deuh lo ruangah asibik ko rua.
Lai Holh kong tuaktan le nan ruah cio tikah a tanglei nan pawl hi theih haumi an si tiah ka ruah. Pakhat, pakhat cio hi tampi kauh le sauh khawh ding an sinain, atu hi cu a tawinak in kan van ttial rih lai. Nan huam le caan kan ngeih ahcun, huamsam tein kan ruatti te hna lai.
Kan holh hi
1. Syllable timed timi holh a si. A sullam cu, syllabel (awfang) pakhat nih sullam pakhat lengmang a ngei kho. Tahchunhnak ah – Mirang Holh ah cun, syllable pakhat ah sullam pakhat a ngeimi zong a um (e.g. come = kal); syllable panga ah sullam pakhat a ngeimi zong a um (e.g. examination = camipuai). I, Lai Holh tu ah cun syllable pakhat paoh nih cun sullam pakhat asiloah sullam pakhat nak tam a ngei kho.
2. Phonetic language timi holh a si fawn. Kan holh awchuahning (pronounciation) ah cafang (letter) pakhat a aw phun khat in a chuak peng. Tachunhnak ah English ah cun "e" timi cafang hi a phunphun in a aw kan chuah khawh. Lai Holh ah cun "a" cu a aw zungzal a chuak.
3. Lai Holh hi Ton Language si lo in Pitch timed language timi a si. Kan hnulei ka ttialmi ahkhan ai tel cang nain, a herh than rua tiah ka ruah caah kan van telh than.
4. Vowel length a biapi hgaingaimi holh a si. 5. Ka theihmi vial ah cun mi zei holh nak hmanh in Adverb a tam ngai, a biapi ngaimi holh a si. 6. Adverbs le Adverbials pawl nih Verb's lawng bawm loin Adjectives zong an bawmh hna. English he kan i dannak pakhat a si. 7. English ah cun Verb tel loin sentence ttial khawh asilo i, Lai Holh ah cun verb tel loin sentence ttial khawh a si. 8. Kan Holh hi context ai bochan ngaimi holh a si. A sullam cu, bia kan chim tikah a caan le, a hmun zoh in sullam a phunphun in i laak khawh a si. Fianternak ah, kan chimmi biafang cu pakhat asiko ai, a sullam cu a caan le a hmun zoh in; a sullam phun tampi kan ngeihter khawh.
Ttialding a tam-ual leen rih ko nain, mahhi vial hi, asitak maw, si tak lo tiah rak ruat cio hnik u.
(Lai Siangngakchia, Rangoon nih chuahmi Lai Holh Reltu, November, 1979 chung i'a rak ttialning tein hun chuah thanmi,a si NZTB)
Aleng zulhnak
editLaimi & Chin dynasty kawng na van ttial mi te khi ka van chap hnik lai; a ruang cu Chin timi a hung i thawknak na van ttial mi te ah khan ka lung a fiang tuk lo a ruang cu kei cu "Chin" timi biafang hi Tilut holh.. Chinese Holh in a ra mi asi rua hlah maw ka ti(or)CHIN mi cu Tilut(tibet) ram in a ra mi kan si. Zei ruang ah dah mah ti hin ka chim tiah cun, kan holh hi hmun tam pi ah ai lawhnak a um cun kan culture le kan traditional dress or custom te hna hi an i lo ngai ngai. Cu ruang mizo hlasak thiam Da duh i nih a sak mi ah khin, lai le mara etc., chinlung chuak u leh nau tiah a sak khih.. mah khi khi mizo historical fact bak in tuah mi le zumh ning asi ve. Khah, tampi chimding ka nei nain; Ka palhnak aum sual asi or theihternak tauh na duh ah cun 'sangth7@gmail.com ah lung um lo tein le lung thiang tein theihter khawh ka si.
mr.sang