Wp/cnh/Bualtak

Bualtak khua le ram cu Chinram, Hakha Peng ah a um. Bualtak khua i nichuah lei meng 12 hrawng hlatnak ah [[|Wp/cnh/Cinkhua|Cinkhua]] a um. Nitlaklei meng 4 hlatnak ah [[|Wp/cnh/Hakha-Cawbuk|Hakha-Cawbuk]] ram a um. Bualtak khua in thlanglei meng 3 a hlatnak ah [[|Wp/cnh/Mangnu|Mangnu]] khua a um i chaklei meng 10 a hlatnak ah [[|Wp/cnh/Zokhua|Zokhua]] a um. Bualtak khua cu Hakha in Gangawlam meng 6 a hlatnak in meng 3 a vung hlat lamthlang ah a um. Bualtak khua cu rili ruangin pe 4740 a sannak ah a ummi a si.

Ramri

Bualtak khua cu Hakha le Zokhua he ramri aa pehmi khua a si. Mirang Cozah nih a hnubik ramri an ṭhen kum, 1936 October 25 ni ah ralbawi Mr. Burn nih min a thut ningin ramri hi a hmun. Cu ramri cu: Nitlaklei ah Sacuantlang in Khanhrang tlang, Thlanglei ah Khanhrang tlang in Paangrawn, Khuaivun tlang in a zuang i, Khuahleiva acozah hlei tiang, Nichuahlei ah cozah hlei pawng tivate - Hriova in a kai i tlang a hung chuak, cu tlangthluan cun Tlakpalh tlang a hrawng i, Vanthuk tlang in a vung zuang i, Titit (Zokhuava le Bualtakva an i tonnak), Chaklei ah Titit in Lungtlak tlang ah a hun kai. Ṭhanlung tlang in Sacuan tlang ah a hung dong.

Khuacaan

Bualtak ram ah khuacaan pathum a um. Cu hna cu :-

Khuasik Caan

Khuasik caan cu November in February thla tiang (thla 4 chung) a si. Hawhra tla tiangin khua sikmi ram a si i, Hakha a naih deuhmi hmun paoh ah hawhra le dapti a um pah tawn. Tlawnlennak a nuamh bik caan a si. Tlang kipah chokhlei hna an par, phaizawng hna an par i, va dawh phuntling nih partizu an tlanh caan a si. Pa nih lotuk le lovah an rianhrang an ṭuan i, nu paoh nih pamsiam (locul thlawh) in rianhrang an ṭuan lio caan a si.

Ṭhal Caan

Ṭhalcaan cu March thla in May thla tiang (thla 3 chung) a si. Lo chungah thlaitlak caan a si i, khua a linh bik caan a si. Ramvaih a huammi le tiva kal a huammi hna caah a nuamh bik caan a si. Ramlak ah khanhawt dingah an kal i, lentecelh phunkhat ah a ruatmi an um. An rian caan a lawn karlak ah tiva ah an kal i parathlei le ngahringdawi in an caan an hmang.

Fur Caan

Fur caan cu June thla in October thla tiang (thla 5 chung) a si. Ruahpi a tam caan, leithuan caan, lo belh tuk caan a si. Fikfa tam caan a si caah zawt le fah an tuar bik caan a si. Eidin lei in cun lothlo caah kum vui lai i ngaih bik caan a si.

Vawlei Hmai Umtuning

Bualtak ram hi cinthlaknak ah a ṭha ngai. Chimram le zoram aa cawh. Bualtak khua in nichuahlei paohpaoh hi chimram a si i, rawl phuntling a vui kho. Cinkhawhmi thlairawl hna cu:- fungvei, facang, ra, bete, behrum, phiang, pangcang le mum hna an si. Pumfang hna cu:- kawhra, ba, vaihra le thingkawhra hna an si. Adang cin khawhmi cu:- aithing, thingbawnbok, bawnbok, sentawk, hmekphek, pawrpok, theithu, reithei, hai, hnuhnun, sangphaw, mangkalawng, methei, mirang khuhlu, mitsur, pear le thawhpat hna an si. Bualtak khua in nitlaklei paohpaoh hi zoram a si i, rawl phuntling an vui lo. Cinkhawhmi thlairawl hna cu:- fungvei le faang an si. Pumfung cu kawhra, baa, vaihra, thingbawnbok, aaluu le khaceuh hna an si. Adang cin khawhmi hna cu aithing, thingkawhra, siantawk, hmekphek, pawrpawk, reitei, meithei, mirangkhuhhlu, pear, satsuma, epal le thawhpat hna an si. Vawlei umtuning hi hmuncheng a si i, rawnṭha a tlawm ngaingai. Tlanglo tuahnak ca lawngah a ṭha. Lei tuah ding cawh awk hmunhma ṭha a tlawm ngaingai. Saṭil zuatnak ahcun, thla 2 chung lawng ram a car i, a hninghno ngaimi ram a si caah a ṭha ngaingai. Vawlei muisam hna cu vawlei kham (a senmi), vawleinak (a khammi), vawlei thahria (kawhra vawlei), vawleinak-vawleipi le lungcapum he aa cawhmi vawlei, lo thlawh ding a tlak lomi lungpang le a thau ngaingai nawncek vawlei hna an si.

Akhomi Thingkung Phun

Thingkung ramkung hna kan zoh tikah a lumnak i a khomi thingkung hna le a kihnak ram i a khomi thingkung phun zong an tling. Farkung belte a tlawm deuh.

Innlo caah Hmantlakmi Thingkung

Inn le lo kan renh tikah hmantlakmi thingkung phun a tlawm pah. Vawlei chung bunh i a fekmi thingkung phun hna cu:- ang, cen, fahia, khuaihnawk, thanvong, ziting, capulai, kaal le kaantang hna an si. Inn caah hman tawnmi thingkung hna cu:- far, thanvong, kaal, hai, hmual, hmio, cen le ang hna an si. Tihthing caah kan hmanmi thingpa (thinghak) hna cu:- thal, fa, hlem, thil, biangrei, hlawi, titaang, thei, buihrem, liamhmui, kaal, hnukbom, khuhlu, hluainim, cinring, thoktha, nakzik, thingkhai le mangkhe hna an si.

Thingthei Phun a Simi Thingkung

Thingthei phun hna cu:- theipi, liamhmui, hai, khuhlu, aitek, kehthei, mangkhe, umhluhlu, banba, mintin, kuhchih, theihmung, sirthei, tat, bakba, dingzun le dingtit hna an si.

Pangpar Phun A Simi Thingkung

Khuaram a dawhtertu pangpar hna cu:- phaizawng, chokhlei, kantang, chokhleipar rang, thingkep par aphunphun, ratte par, daidimpar, uituntuk par, safen par, keng par, vairawng par, ngathnah par, zanhmui par, caker par, ar cawncawk par, aithiah par, faiceu par le rose par a lo mi hna an si. Rua phun a tlawm tuk i ramlak ah amah tein a khomi cu, caangngan mi ruachia le siofung caah hmanmi ruangal, thothek le thilthet hna an si. Ruatuai hang din ding a fawi lo. Cinmi rua zong hi phunkhat telawng a um i thlarua an timi a si. Inn an cih tawnmi ram cu di le phaihnah lawng an si.

Tiva Luang Hna

Bualtak ram hi tlang a sannak [[|Wp/cnh/Rungtlang|Rungtlang]] he pehtlai in tlang nih a kulhmi ram a si caah tiva hna zong a semnak ahram deuh an si. Cu a semnak vahram cu kan pupa hna nih vadong tiah an ti. Bualtak ramchung i a ummi tiva te hna cu:- Tumva, Hnahhlunva, Buksakva, Thinlangva, Hnilo Khawlhva, Sumsihva, Hramva, Hriava, Khulawnva, Theisauva, Lungdang va, Pumsangva, Innralva, Dumcerhva, Zorawnva, Lungngerva, Buangva, Lungtlakva, Nipiva, Sualcangva, Vamva, Kakva le Uimanva hna an si. Tiva pi deuh hna cu:- Pangrawnva le Khuahleiva (Tihnava ) hna an i tong i Mangnu he kan karlak in a luang i Bualtak ramah a luangmi tiva asi. Cu tiva cu Tihnava kan ti. Zokhua leikam ah Tumva le Hnahhlunva le Sualcangva an i fon i, Tihnava he khua taw ah an i fon. Cu tiva cu Tirawnva kan ti Tihnava le Tirawnva an i fonh hnu in Dongpi kan ti. Dongpi ah aa fonmi tivate hna cu Lungdangva, Theisauva, Kakva le Buangva hna an si. Bualtak ram chungah a luangmi tiva vialte an i fonh dih hnu ah Zokhuava he an i fon i, Cinkhua, Hmaikhah le Vanha ram hna a vun tan i Kalemyo le Gangaw karlak ah a luangmi Mittha tiva ah a vung i fon. Cucu kan pupa hna nih Letsa Tiva an ti.

Tuanbia

An Ratnak

Lai miphun nih atu kan umnak hmun kan hun fuh hi AD 1000 hrawngin a si. Bualtak miphun hna hi Laimi run lakah aa telmi kan si i, Vantualrawn Ramthlo) khua in a rak rami kan si. Ramthlo pinlei an tuanbia cu fiangte in hngalh khawh a si lo. Bualtak khua tikhor huattu cu Cengam le Aihlang miphun an si. Cengam pa a unau Cenhrang hi Thantlang peng lei ah a kal i, Cengam pa le Aihlawng pa hna tu cu Hakha peng atu [[|Wp/cnh/Loklung|Loklung]] umnak ram ah an kal.

Ahmun

Bualtak timi cu a nel hoi a ṭha ngaimi le Laimi nih kan sunsak tukmi Farkung a tamnak Loklung ram khi a si. Atu Loklung khuathluan khi an umnak hmun a si lo. Hakha leihoih horkuang Nelpa donglei ah khin a si. Khuahmun an halh tikah ral kut in himnak duh le ti a fawinak duh ruangah horkuang chung deuh ah an rak um. Hakha khua tluk tein a kihnak ram a si i, khuasik caan ah hawhra nih a khuh tawnmi hmun asi.

Amin

Bualtak timi min a ratnak cu an um nakding hmun an halh lio ah,"Bual pakhat an hmuh i, khuasak tintuknak caah a remcaang ko lai, bual taktak te pei a si hi," tiah an rak tinak in a si. Cu bual an hmuhmi min chuankhan in Bualtak timi min a hung chuak. Cun ruahnak pakhat ruahnak a ummi cu Bualtak - Loklung ram an rak um lio i Khuatlatu pa hi a min ah Bualtak ti a si men lai. Zeicahtiah hlanah cun hramthoktu a simi paoh min chuankhan in min bunh an hmang tawn tiah an ti. Hi ruahnak phunhnih ahhin khua an halh lio i Bual an hmuh ruangah Bual taktak te pei a si hi timi ruahnak hi hmaan deuh dawh a si.

Khuahmun i Ṭhialnak

An umnak khua cu farkhaang kam a si i a kik ngaimi hmun a si. Cu caah khua ṭhial duhnak lungput an hun ngei i, nelhoi thatnak le farkung tamnak ram cu an kal tak ko. Aruang cu a tanglei bantuk in a si.

Bualtak Le Caangṭial

Bualtak khuami Loklung pawngah a um hmasabik le khua tlatu hna cu "Cengam le Aihlawng" phun an si. Cu lioah an umnak khua hi a rak kik tuk i, hawhra in a rak khat. Cu tikah an fale lu a rak khing (kak) dih. An nu le an pa nih si thuh ding an hngal lo i, "Caangṭial " benh hna u si law a tha men lai tiah mipa pakhat nih a ruah i, a fale lukhing cu a benh i a dam zau an ti.

Lim nih ngakchia a ei hna

Bualtak khua cu lothlo mi an si caah lo an kal karah an fale hi inn ah an kaltaak tawn hna. Ngakchia cu an tlau pah ṭheo tawn. Zei ruangah dah a si hnga ti cu an hngal kho lo. Nikhat cu chungkhar pakhat nih an fate kut ah Lai laril an khih i an kaltaak. Zaanlei an hung tlun tikah a rak um ti lo. An khihmi lafa te cun an zulh i vawlei kua a mar ngaingaimi chungah a lut. (Cu vawlei kua -limka- an cawhnak cu Loklung khua ah acozah nih Farthling an rak chuannak chak zawnah khin a si). Lai tuhmui hme tete in cu limka cu an cawh i a kua dih tiang an co nain , limpi an tong lo. (Tlangtluan ah a si i pe 200 tluk hrawng cu rawn ah aa cang). Utlak cu an hmuh asinain an that lo. An i dinh lioah utlak cu a kal i tlang a vun liam lai ahkhin limpi muisam in an hmuh. An dawi lengmang i Lichia ( Vanmualthar ) khua taw ah a ummi tili pakhat chungah a lut. Ahohmanh nih an pil hnawh ngam lo. Cu lioah Vaipa (Kawlpa) Ti pil a thiam ngaingaimi pa a rak um ngelcel i an pilter Vaipa cu ti chungin a hung chuah tik ah,"Zeihmanh ka hmu lo, Tarpa belte tlah a tham len ko," tiah a ti hna. An zum lo i, vung pil than law a tlahvu vung la kun an ti. A vungpil than i tlahvu cu a hun chuahpi. An zum thiamthiam lo i, a namte vung chut, an ti than. Vaipa cu a vung pil than i Tarpa namte cu chuh a timh tikah Tarpa nih namte cun a rak sawh rua peidik, ti cungah a hung vuan i, a thi. Cu caah,"Vaipa vuan ai Nga vuan ai " timi phungthlukbia zong a hung chuahnak asi.

Ral Zaam Piaknak

Laimi cu khuakhat le khuakhat an i hmuh tikah i doh le i thah a rak si tawn bantuk in Kum upa deuh tar pawl nih an chim tawn mi cu, Ral kutin him duh ah horkuang le a thuhnak hmun ah khua an tlak theu tiah an ti. Bualtak (Loklung) in a tu Bualtak khua ah ṭhial an duhnak zong hi ral kut in him duh ah a si.

Ramvaih Duhnak

Laimi nih ramvaih cu lentecelh phunkhat ah an ruahmi a si. Ram an vaih ahcun rawl-ei hmanh hngal lo tiangin an um ṭheo tawn. Voikhat cu bualtakpa nih Vom a kah i, Vom neh cu an hawl tikah atu an umnak Bualtak ram tiang hi an rak dawi. Cuka ram cu saram a tam, ramlak thingthei a tam kha an hmuh. Ramvai hna an paw a ṭaam lioah thingthei rampar kha khim lakin an ei khawh. Cu tikah ramvai hna "Cengampa le Aihlawngpa" nih cun khua ah tlak u silaw a ṭha lai, mangṭaam a tlun zongah thingthei rampar in kan nung kho lai an ti i, Vom an kahmi neh zul ti loin, khua leiah an kir, Loklung ram an umnak Vangkem ahcun an hung phan. Khuami cu khua ṭhial dingah an sawm hna i, zapi hnatla in khua ṭhial dingah a lung a tling. Bualtak ram "Innhmun" tiah min an sakmi (atu Bualtak khua ral) ah khin Aive pa a rak um Cengampa le Aihlawngpa nih Aivepa cu an kal hnawh i,"kan kawi, nangmah lawng sa le ral lakah na um hi na ṭih lo maw?" tiah an ti. A lehmi hna cu,"Pasal pei ka si cu, zei cu dah ka ṭih hnga," a ti hna. Ngol lo in an hal lengmang i a lehmi hna cu,"A si ko, ka kawile hna, ka ṭihmi pakhat lawng a um, Uico tum ṭhaṭha nih inntang i ka vokthau hi zaanṭim khuamawt ah khin kheh cukmak in dawi hna sehlaw cucu ka ṭih bik hnga," tiah a ti hna. Bualtak pawl nih cun zeihmanh chim lo in, an kaltaak diam. Ahnu ah Uico tum he an rat hnawh. Zaanṭim ahkhin Uico cu an forh hna i inntang a vokthau cu an dawiter hna. Aivepa nih a ṭih tuk caah lodiam a zaamtaak hna i Aive khua a hung phan. Cu hnu lawng cun Bualtak hna nih an hun rolh i, khua ah an tlak tiah an ti. Loklung khua pawng Vangkem in Bualtak ah an i ṭhial timi cu a fiangmi tuanbia a si. Zeicahtiah an khua hmunrawp, thlanhmun le limka an cawhnak nih fiang tukin a langher.

Bualtak Khua Tlaknak

Bualtak khua hi Cengam le Aihlawng timi miphun hna nih an tlakmi khua asi. Atu ahhin Bualtak khua ah Aihlawng phun cu phuntungtu pa an um ti lo. Khua tlak lio i aa telmi zong an min kan hngal kho ti hna lo. Khuatlatu le tikhor huattu hna lakah Cengam miphun hna cu kan pa le an si. Pu Thla Thang le a fa Sun Kual hna nih Aihlawng miphun hna he innhmun timi hmun ah Bualtak khua cu an tlak. A chan in kan tuak ahcun chanhra hrawng a si cang an ti. Sun Kual a fapa cu Mang Hlei asi i, kum 130 tiang a nungmi a si.

Khuathar Thialnak

Bualtak miphun cu Innhmun timi i an rak um lio ahhin ramlak in a rami mei nih kumfa te a kangh lengmang caah khua ṭhialnak kong an caih than i Tirawnva le Khauva karlak ah khua cu an tlak than. Kum caan sau nganpi an um hnu ah horkuang bantukin a niamnak hmun a si caah khua ṭhial duhnak lungput an ngei ṭhan. Cu caan lio ahcun Mangnu leikam ah lungbial rawn an ti mi a um i, cu hmun cu khua tlak awkah hmun thleidannak a rak um caah khua hnih in khua tlak duhnak a chuak i, miphun i hlamnak ruangah Zokhua leikap Thainiam tlang i ṭhial a duhmi pawl nih cunglei uktu zungah ṭhialnak sohhluah an chiah i, kum 7 a rauh hnu lawngah nawl an pek hna. A cheukhat cu an ngan khawh lo caah aa ṭhial chungmi zong an um. 1953 kum in i ṭhialnak cu an caih than. 1955 kum tiang ahhin inn 20 lawng an i ṭhial i khua hlun ah inn 40 hrawng an taang ta. 1959 October 1 ah Chinram uktu Pu Ral Hmung nih tangli tiang acozah sianginn a hun pek hna i khuathar ahcun sianginn siseh, bangla siseh an sak hna. Khuahlun le khuthar karlak ah remnak a um kho ti lo. Zung cunglei bawite nih (nahlahkah chan) remnak an rung tuah hna i khuathar kha khuahlun ah i fon u an ti hna. 1974 in khuathar ah a ummi sianginn le bangla cu khuahlun ah an ṭhial i, 1976 ah khuahlun ah an kir dih ṭhan. An i fonh hnu kum 19 chung cu lungkhat tein hmunkhat teah khua an sa i uknak lei in siseh , bianak lei in siseh thanchonak a tam chinchin. Inndang chuak thar tete nih ṭhanchonak an duh i, hmundang zong an ngia thlai pah tawn. Cengam chung Pu Mang Chawn ( Khen Vung pa ) nih 1979 kum ah Hakha- Gangaw lam, [[|Wp/cnh/Hakha|Hakha]] in meng 6 le a cheu ka-ah dum tuah pahin khua a hung tlak. Cu hmun cu kan pupa hna nih [[|Wp/cnh/Nipi|Nipi]] tiah an rak timi hmunhma a si. Inndang chuakthar tete si hna seh, Gangaw lam zohkhenhtu dingah lam riantuanmi (labour) si hna seh inn an hun sa lengmang cio i 1995 tiangah hin inn 12 an hung um. Mino hna nih khuahlun ah an lung a ngam ti lo. Hlan deuh i an rak halhmi lungbial rawn ah i thial ding in kum 3 chung hrawng an ruat cia cang. Cengam chung Pu Hmun Ling, Yahwahtah ohkathah a ṭuan lio, 1995 January 25 ni ah khupi tein sianginn ah meṭing a auh i khua ṭhialnak kong an ceih. Meṭing a kaimi cheuli ah cheuthum hnatlaknak in lungbial rawn ah i ṭhial dingin hnatlaknak an ngei. Cu caah 1995 kum thawkin i ṭhial hram an dawmh. A lung a tling ve lo mi inn 17 hna cu Gangaw lam Nipi ahcun duhsah tein an i ṭhial ve. Lungbial rawn i a um cangmi inn 4 zong Nipi ah an hung kai i Nipi khua cu inn 30 an si. Lungbialrawn a ummi hi Bualtak min an pu i, inn 58 an taang. Nipi timi hi Bualtak lei nih 1998 January 4 ni ah Nipi Tipil Khrihfabu tiin thluachuah an pek hna nakin Nipi tiah auh hram aa thawk.

Bualtak Khua Nunphung

Bualtak Miphun Hna:

Bualtak khua hi khua hmete a si ko nain miphun 15 hrawng an rak um. Hlan pupa hna chan ah cun bawi le michia tiin thleidannak a rak ngan ngaingai. Pathian an biak hnu cun miphun hmuhning aa thleng deuh. Sihmanhsehlaw, nupi ṭhit le va ngeih ahcun "Kan miphun nih kan kal phung" ti a hmangmi an um pah ko rih. Bualtak miphun hna a rak humhaktu miphun cu Sangte an rak si. Ahnu deuh ahcun Sangpi nih khua an humhak.

Bualtak miphun cu atanglei bantukin an si.

• Cengam ngampi
• Cengam ngamte
• Sangte
• Sangpi
• Aihlawng (an um ti lo)
• Sanhnam
• Chichal
• Khenglawt
• Sazual
• Lianthang
• Chuntei
• Vaingam
• Hringtin
• Kihlum (an um ti lo)
• Khupsawm (an um ti lo)

Pawcawmnak le Rianṭuannak

Lothlawhnak

Bualtak khuami pawcamnak rian cu tlanglo thlawh a si. Hlan pupa hna nih lo an tlak tikah kum thum dan ah lopil pilkhat in an rak kal i, kum 4 tiang an thlawh caan zong a rak um tawn. Kumkhatnak cu "Ra Kum" an ti. Kumhnihnak cu “Phiang Kum” an ti. Kumthumnak cu “Bee Kum” an ti i, kumlinak cu “Mum Kum” an ti. Pupa hna lopil kalning cu chanthar mino chan zongah an zulh hna i, kumthum ah pilkhat in lo an thlo. Phiangkum ah rawl an ngeih bik tawn. Bualtak nih lopil pawl cu atanglei bang an si.

• Theisau
• Tinhmun
• Paangrawn
• Khuar
• Tipuh
• Hrual
• Minpi le
• Saikat hna an si.

Pupa hna nih lo an thlawhning cu atu chan i cinthlak ningcang he an i lo ko. Lohmun ah cang an khaan i, cangrual ah vawlei ṭha aa dil caah rawl a ṭha deuh. Leidot an chaihmi nakin a ṭha deuh, a fawi deuh, faang an vorhmi zong cangdot cung vawlei ṭha ah an kheu i a voi ning aa dik. 1980 hrawngin leikuang chaih hram an i dawmh i inn 40 hrawng nih lei an thuang. Facang an cin i, kum tin a voi kho. Cun dum an ser pah i thingthei kung aphunphun zong an cin pah hna. Tlanglo thlawh lawngin pawcawm a har deuh cang caah cinthlaknak aphunphun an tuah.

Saṭil Zuatnak

Hlan pupa chan i an zuat cemmi saṭil cu [[|Wp/cnh/sia|sia]] a si. Ahnu deuh ah naa, caw, meheh le rang hna hi an hun zuat i, leithuannak caah san a tlaimi naa hi an zuat bik.

Uknak Kong

Bualtak khua uknak lei tuanbia zoh tikah fiang set cun hngalh khawh a si lem lo. Chinram cu acozah ukpenmi miphun a rak si lo. Mah le khua le ram mah khuami, a thawngṭha deuh le bawiphun timi nih an rak uk. Mirang ralkap Chinram an hun phanh hrawng uknak lei ah muisam a hun ngei. Bualtak khua cu inn tampi an rak si lem lo. Asinain, khua khua (9) he an rak i ral. Khua humhaktu an rak ngeih lo caah Hakha Sangte chung a si mi Pu Lian Thek cu Vazuunbu in an rak put i, khuabawi ah caan sau nawn an hman. Khua humhaknak lei ah a tei kho tuk lo. Ahnu ah Hakha Sangpi chung Za Hmung hrin Ngun Ceu cu khua humhakpitu ah Sangtepa nih a sawm i, khuachiah ah lo panga zong a cheuh ve.

Khuabawihlun hna

• Pu Lian Thek
• Pu Ngun Ceu
• Pu Za Kual
• Pu Bil Er
• Pu Sang Bik
• Pu Khuk Nawl
• Pu Chia Hu
• Pu Hrang Dun (1974- 1981)
• Pu Hre Luai (1981- 1988)
• Pu Dar Kulh (1988- 1991)
• Pu Hram Ceu (1991- 1994)
• Pu Hmun Ling (1994- 1996)
• Pu Kil Luai (1996- 1999)
• Pu Chan Dun (1999- 2003)
• Pu Thawng Awi (2003- Atu tiang)
• Ohsuh Cazi cu 1973 in nihin tiang Pu Lal Kung a si.

Fimthiamnak

Bualtak khua cu fimthiamnak leiah pumpak sianginn lawng an rak ngei. Cozah sianginn cu hnupi lawngah ah an hun hmuh. 1949 kum in private tangli sianginn cu an hun thawk. Khuami chungin cachimtu saya laak ding tlak an um rih lo caah Zokhuami Pu Chawn Tling an hun laak i 1957 kum tiang a ṭuanpiak hna. Pu Chawn Tling a kal hnu ah 1957-1959 kum tiang Bualtak khuami Pu Chia Hu nih a hun ṭuan. Chinram uktu Pu [[|Wp/cnh/Ral Hmung|Ral Hmung]] chan, Pu Chia Hu private saya a si lio caan 1957 October thla ah cozah tangli sianginn cu pek an si. 1959 kum in atu tiang Bualtak Sianginn ah cozah nih tuanvo pekmi sianguk hna cu atanglei bantukin an si.

1. Pu Hrang Hmung (24.10.1959-23.6.1964)
2. Pu Khua Kung ( 1.6.1964-23.6.1968)
3. Pu Chan Hu (24.6.1968-21.5.1972)
4. Pu Lian Hei (2.5.1972-31.5.1978)
5. Pu Tei Sang (1.6.1978-17.7.1979)
6. Pu Zo Hmung (18.7.1979-29.6.1984)
7. Pu Hniar Chum (25.9.1984-1.6.1988)
8. Pu Ca Hmung (7.6.1988-5.1.1992)
9. Pi Sui Paam (5.1.1992-7.9.1995)
10. Pu Cung Nawn (7.9.1995-13.8.1998)
11. Pi Hnem Vang (27.8.1998-23.2.2000)
12. Pu Van Hre (27.11.2000-10.6.2002)
13. Pu Ni Cung Lian (14.6.2002-12.6.2003)
14. Pu Tam Ki (24.12.2003- tulio)

Biaknak Le Zumhnak

Hlanlio Chan Zumhnak

Khrihfa an rak si hlan ah khuachia, khuavang, khuahrum, cakei, rul, lungpi le thingpi ti bantuk aphunphun an rak biak tawn. Zawtfah an ton tikah raithawinak an tuah i, an dam. Lopil an nam tikah raithawinak in an thawk hmasa. Fanu le fapa an duh tikah raithawinak in an hal. Khuazing timi biafang hi thla an cam tikah an hman tawn. An ruahnak ahcun khuazing tangah khuachia, khuavang, lasi, rul, lungpi khuachia, thingpi khuachia, cerh khuachia hna an um caah rai kan thawi ahcun kan biakmi a lung a tling lai i, khuazing sinah a kan halpiak ahcun hlawh a tling lai, khuazing nih thluachuah vanni a kan pek lai an ti. Thluachuah vanni an timi cu:

• Lianngannak a kan pek;
• Rawl-awk thlaizun a kan pek;
• Satil arva a kan pek;
• Hrinnu sotpa a kan pek;
• Damnak a kan pek;
• Kan herhmi paoh a kan pek; ti a si.

Raithawi Ning

Khua chungah litin-thiam an um i, chungkhar pakhat nih raithawi an duh tikah an sinah an kal hmasa. Arti pumkhat an i put i, litin thiam nih arti cu a zumhnak lei in a mawknak lei ah thir fathul in a vih. Atawlei awngin arti cu a chem. Arti hang a zuang hoih in an biakmi khuachia aphunphun nih a duhmi cu vok, ar, caw, meheh, timi chungin pakhat a si. Cu caah va kal law, raithawinak va tuah tiah litin nih a fial hna i a chimning tein an rak tuah i, an duhmi cu an hmuh taktak ko. Raithawitu dingah tlangbawi an ngei ve. Tlangbawi nih pumpak chungkhar ca lawng siloin khuami dihlak caah raithawinak zong an tuah tawn. Tlangbawi nih khuami caah rai a thawi tawnmi cu:

• Vanruah kawhnak raithawinak;
• Bawi biak raithawinak;
• Phiangpar hnim khuachiat raithawinak;
• Innkaang meitet khua thianh caan raithawinak;
• Bepar khuachiat raithawinak;
• Kut tiah an timi tho/hniang puai caan raithawinak;
• Khua chungah rai a thlung i raithawinak ah raithawinak hna an si.

Hi bantuk raithawinak an ngeih caan ah khuapi tein lo kal lo tein an ulh. Tlangbawi an timi cu miphun thiang chungin an thimmi a si. Tlangbawi asiloah raithawitu caah rawl-rel an kholh piak tawn hna.

Innchiat Raithawinak

Cun adang pakhat a ummi cu innchiat raithawinak a si. Cucu atanglei bantuk in raithawinak an tuah. Ngakchia an zawt tikah “rai” an ti i, ar in an thawi. Mi pakhat khat an zawt tikah “Khuachia nih a tlaih” an ti i, Khuachia an pawn, Khuavang an auh i, Khuavang nih ui le ar pe u a ti hna ahcun ui le ar in an pawn. “Uihmur kawh” an ti i, tual dong, lamthlang le lamchak ah thing an bunh. Adong kha i tonh lakin an kuaih i an peh hna. Cuka ahcun uike, arke, uilu, arlu an tem chih i raithawinak ah an hman. Tuksahnak an ton i a hma a pawr sual ahcun "Sarau rai" an ti i, ar in an thawi. Lo nih a tuah tik hna ah khuavang nih ui, ar, vok pakhat khat thah ding a fial hna ahcun, a nung in an va phum i, rai an thawi. Pumpak in innchiat raithawinak a tuahmi an um pah tawn. Tahchunhnak ah Bualtak khua ummi Sanhnam chung Pu Lian Hngak cu innchiat raithawinak a tuah tawn. A tuahning cu, an Inn kha hautlang ah siseh, kutka ah siseh hnahchawl hring a zar hna i, zarhkhat chung cu midang nih a inn ah rak len khawh a si lo. Innchung le innleng lawng an chuak. Khuachung zongah an kal lem lo. Lo hrimhrim cu an kal lo. Hi bantuk raithawinak an tuah tikah an zumhmi cu, “Chungkhar ah ngandamnak a um, zuatkhalhmi satil an pungkarh, rawl-awk thlaizun kumvoi a tha,” ti a si.

Khrihfa Phung A Phanhnak

Hakha ummi ABM sianginn ah khuami an thlahmi hna Pu Hrang Kulh, Pu Chia To, Pu Khuk Nawl le Pu Hrang Lian hna cu Pathian bia zeimawzat an theih pah nain, zumtu taktak an rak si kho lo. Pu Hrang Lian cu zumtu dirhmun a hung phan ta nain, khuabawi chungkhar a si caah Pathian zumtu tha ah i cang lo in lawki phung ah a kal than i 1942 kum in ralkap a tla. 1933 kum ah Pu Thor Kio nih Pathian biak dingah biathlehnak a ngei i, Khrihfa ah a cang.

Pu Thor Kio Tuanbia

Pu Thor Kio cu Duh Mang hrin, Chuntei chung Chiah Tlung le Sal Dei i an fapa upabik a si. A chuahpi unau hna cu Than Kung (ralkap ah a kal i a tlung ti lo) le Sun Iang an si. Thor Kio nih Hniang Pen a ṭhit i fapa pahnih, Hram Lian le Zing Kam an hrin hna. Pu Hram Lian nih Pi Kai Bil a ṭhit i, fanu 6 an ngeih hna i, Pi Dar Keng he fapa 1 le fanu 1 an ngeih hna. Pu Zing Kam cu ralkap ah a kal i, a tlung ti lo. Pu Zing Kam nih Tial Bau a ṭhit i, fapa 1 an ngeih taak. Amin ah Pu Ceu Hu a si. Pu Ceu Hu nih Pi Van Iang a ṭhit i, fapa 4 fanu 3 an hrin hna. Pu Thor Kio cu kum 59 a si lio , 1933 kum ah Pathian a zummi asi i 1945 kum ah Pathian sinah aa din.

Lianṭhat le thahdah a chuah caan paoh ah hin "Vanmi fa a si, anih cu za phaw hlah u," an ti tawn. Bualtak khua hrawktu na si lai caah na chuahkehnak Zokhua ah kal ko tiah an ti tawn. Zu an dahnak paoh ah a duh na lo in zudin an fial tawn i, a lehmi hna cu "Ka ding lai lo, ka din hngami cu kan hoih hna," ti a si. Sihmanhsehlaw Pathian min in intuar aa zuam tawn. Pu Thor Kio cu zumtu hawi a ngeihlo caah Mangnu Khrihfa hna sinah a va i pum pah tawn. 1940 kum cun zumtu an hun karh i, inn 13 tiang an si. Khrismas puai zong Siapi an thah i an tuah.

Zumhtu Hmasa Hna

Pu Thor Kio hnu ah Pathian a zummi cu duhsah tein an hung karh lengmang i, 1940 kum Pathian a zummi hna cu:-

1. Pu Thor Kio te chungkhar
2. Pu Hngar Dawn
3. Pu Chan Thio
4. Pi Sem Kil
5. Pu Pa Khe
6. Pu Hniar Dun
7. Pu Chan Riang
8. Pu Pum Bik le chungkhar
9. Pu No He
10. Pu Hrang Kulh
11. Pu Zam Heu te chungkhar
12. Pu Chia Ling le
13. Pi Cia Tial nu le pa an si.

Biakinn an ngeih khawh rih lo caah Pu Thor Kio te inn ah an i pum tawn. Khrismas cu Pu Tum Bik te inn ah an tuah. An i pumhnak ah an rak sak bikmi hla cu, "Ni sarih chungah kan pa" timi hla a si. Pu Tum Bik hi an hla hruaitu a si.

Biakinn Saknak

1933 kum in Inn 13 an si tiang Pu Thor Kio te inn ah an i pum tawn. Zumtu an hung karh deuh lengmang i inn ah an i tlum ti lo. 1947 kum ah atung pe 20, avang pe 15, vawlei inn te an sak i an i pum. Cuticun an hung karh chin deuh lengmang i, an biakinn ahcun an i tlum deuh ti lo caah 1949 kum March thla ni 5 ah 40' x 20' a simi thingah inn an hun sak.

Pathian An Biak Ningcang

Hlan deuh kan pa le chan Khrihfa cu zarhpi ni hi a ulh in an ulh. Riantuan cu a chia i ti tlukin an rak ruah. Zarhpi ni i chuankhin ding vialte cu zarhte ni ah an i timhtuah cia dih tawn. Zarhpi ni ah sumsuk, thilsuk tibantuk an tuah sual ahcun ka sual cang tiah sualthlahnak an hal hnu lawngah hawi sin te ah an ṭhu. Sualthlahnak an hal hlan cu misual ṭhutnak (ṭhutdan a hnubik tlang) ah an ṭhu.

Khrihfa upa le Pastor nih sualnak a tuahmi cu Biakinn pumhnak mizapi hmai ah khan, "Anih cu kan phuah, hawi sinah ṭhu ti hlah seh, phuahmi ṭhutnak ah thu cang seh, sualthlahnak a hal hnu lawngah hawi sinah a ṭhu te lai" tiah thawng an thanh tawn.

Pekchanhnak

Lo in siseh, dum in siseh, an cinthlakmi paohpaoh kha anmah ei hlan teah Pathian sinah an pek hmasa. Sa an kah, nga an sio, vate an foih zongah Pathian zaam an tuah i an pek tawn. Satil an zuatmi fater cu Pathian sinah an pek hmasa zungzal. Thawhlawm khawlh hi zarhpini lawngah an tuah. Tamat nak tam deuh an pe kho lo. Tamat nih cun Arpi a cawk khawh lio caan hrawng a si. Cheuhra cheukhat tiin min an rak bunh lem lo.

Bualtak Tipil Khrihfabu

Zokhua Area Baptist Churches He Pehthlaihnak

Bualtak khua Khrihfa hna cu 1933 in 1957 tiang Hakha in Rev. Sang Ling nih a tlawn kai, a zohkhenh tawn hna. Rev. Sang Ling cu kumkhua in a upa deuhdeuh khualtlawn ding a har deuhdeuh ve. Cu lio ah Rev. Sang Fen hi mino a si. Zokhua in Hakha tlawnnak lamka ah a ummi khua a si caah Rev. Sang Ling nih Rev. Sang Fen cu Bualtak hi na tlunkal pah ah na zohkhenh cang hna lai a ti i, Zokhua Area he kan i an i pehtlaihnak hi a si.

Bualtak khuami zumtu Khrihfa hna nih an hringsortu asimi Hakha ah kan i pehtlai cang lai tiah 1989 kum hrawngah an rak ti i, Zokhua Area Pastor te le Khrihfa upa (EC) nih vok an thah i sahringthi luanh in an rem hna caah atu tiang ZABC he an i pehtlai.

Pastor Ngeihnak

Bualtak khua cu Khrihfa an si hramthawk in 1993 tiang mah khuami Pastor an ngei bal lo. Zokhua Area Baptist Churches ah a ummi asi caah ZABC nih an zohkhenh tawn hna. 1994 thawk ceo in Pastor kan hun ngei kho ve.

Pastor atuanbalmi:

1. Rev. Heman Lian Hrin
2. Pastor Chan Peng Hmung
3. Pastor Ngun Hoi
4. Pastor Ngun Tha Nawn Sung