Wp/cak/Ri kem

< Wp‎ | cak
Wp > cak > Ri kem

Ri kem edit

Pa tinamït Chixot, ri maya’ ri ixoqi’ jantape kik’usampe ri kitzyaqb’äl; jalajöj taq rub’anikil nikikem kipo’t ri nimawinäq ri ixoqi’, jeb’ël ri etamab’äl k’o kik’in, ri e ak’wala ri katit, kite’, rije’ xek’utun ri samaj chikiwäch. Ruma k’a ri’ ri wakami yalan jeb’ël ri samaj yetajin, wawe pa tinamït Chixot, jujun achib’äl k’o ruq’ajarik chupam ri na’oj.

Wakami ri xtani’ xajujun chik xketamaj yekemon. Ri k’ayewal xtz’ukpe taq xeb’e’ pa tijob’äl, taq xeb’e’ pa jun chik tinamït ruma ri kitijonïk, chuqa’ ruma jalajöj taq k’ayewal xuk’utpe ri. Ri teja’ xk’uje’el kisamaj juk’anchik tinamït, yesamaj pa jun tijob’äl, pa oq’omajay, pa qatb’äl tz’ij, richin nuto’ ri rachijil, richin yekitzuq ri kajk’wal, ruma k’a ri’ ri teja’ k’ayew nub’än chikiwach ri nikik’ut ri kem chikiwäch ri k’alk’wal, chuqa’ nikipeyoj jun winäq richin yekichajij ri kajk’wal, xaxe’ yanchik nikiloq’ ri kitzyaq ri kaxlani’. Ri k’axlani’ ütz xkitz’et ruma k’a ri’ xkik’empe jalajöj ruwäch taq tzyaqb’äl, kichin xtaq xtani’.

 
kemonel, Chamula, Chiapas (5)

Toq nik’iy ri xtän, nik’ix yanchik nukikusaj ri qatzyaqb’äl, xaxe’ chik ri kitzyaqb’äl ri kaxlani’ nikajowaj. Ja re’ k’a jun nïm k’ayewal nikulwachitej pa qatinamit, chuqa pa taq jaljöj taq tinamït e k’o pa iximulew. E k’o re’ nikib’ij chi ruma jotol rajil ri po’t, ri uq, chuqa k’ayew niximitej, ruma ri manäq chik nikikusaj ri qatzyaqb’äl, manäq nikiyata ruq’ij ri kem, manäq nikiyata rejqalem ri tzyaqb’äl.

Wakami pa qaqa’ k’a k’owi ri manäq xtisach ri qatzyaqb’äl, ri rejqalem chupam ri qab’anob’äl, k’o chi niqaya’ qak’u’x rik’in rukolik ri jalajöj taq etamab’äl, ri na’oj k’o kik’in ri nimawinäq, ri qatit qamama’, ri ketaman yekemon. K’o chi yeqak’anoj richin k’a keri’ xtikik’ut chiqawäch ronojel ri etamab’äl k’o kik’in.

Chupam ri kem, rupo’t ri ixöq, janila’ rejqalem, ruma ronojel ri etz’ab’äl, ri achib’äl, ronojel ruk’wan ajlanïk, toq niq’in, nawajilaj pa k’ak’al, toq ri po’t richin jun xtän ri jun peraj ruk’wan waqxaqlajuj ruq’in, (ri jujun q’in k’o juk’al rutzam b’atz’ chupam) toq richin jun ixöq ruk’wan juk’al ruq’in, ri jun peraj po’t, ri jun po’t ruk’wan ka’i’ peraj.

Ronojel rub’anikil jun po’t, ruk’wan ajlanïk. Kan pa rutikirib’äl nukusäx ri ajlanïk, toq niq’in toq nik’alab’äx, toq nichokoyix, toq nitikir el jun etz’ab’äl, rukojolil, ri jujun ruxe’el, ri jujun mej, ri jujun ruway ronojel ajlan, richin k’a keri’ manjun sach’b’äl ta pa jujun retz’ab’äl. Ri po’t ruk’wan xaxe’ wuqu’ ruxe’/etz’ab’äl pa jujun peraj, ri jun po’t rajowaj ka’i’ peraj po’t.

Ruma k’a ri’, nuk’waj janila’ q’ij richin nakem jun po’t, chuqa k’o tik’ases, k’o kikotemal toq yakemon ri ixoqi’, ruma k’ïy na’oj, k’ïy etamab’äl nukemkan, natz’ib’ajkan. Manäq achiketa xtib’in, chiman jata. Ri jun winäq nuya’kan ronojel ruk’u’x, ronojel retamab’äl ch’uwäch ri jun po’t, ruma taq xtik’achoj kan jeb’ël, kan xtiyik’ilum rub’anik’il, kan xtiyayot, maxab’lach’el xtel apo. Chuqa keri’ xtuna’ janila kikotem ri winäq xtukusan.

Ruma k’a ri’ janila’ ruq’ij ri nawetamaj yakemon, rinab’än jalajöj ruwach taq etz’ab’äl, jalajöj ruwäch kem, ruma’ taq xtik’achoj ri jun apo’t, chuqa’ k’o chi nakem apo jun a pas, chuqa’, keri’ yakolotej rik’in ri loq’oj po’t, ri loq’oj pas, nato’qa awi’ rik’in ri apwäq. Chuqa’ taq nuya’ ramaj, ütz nab’än po’t, pas, su’t, richin nak’ayij, chuqa’ richin nach’ekqa rajil ri ab’atz’, natob’ejqa ri ameb’e’l.

Jare’ jun nimaläj samaj ri nub’än jun ixöq, ruma chirij ri samaj re’ nuch’ek ruk’aslem. Janila’ ruq’ij ri ixöq, taq k’o retamab’äl pa ruwi’ ri kem, wi k’o xtaq ra’l tikirel yeruto’ richin niketamaj nikib’än kipo’t. Toq xkek’ïy ri xtani’ rije’ yan chik xtikik’ut ri samaj chike’ ri ka’l, xa keri’ rub’anikil ri k’aslem, nik’ut kan chiqawach, xtiqak’ut kan roj ri samaj, pa ruwi’ ri loq’oläj kem. Tiqaya’ qak’u’x rik’in retamaxik ri k’em, richin manäq xtisach’ta ri etamab’al. Eqal xtijotayimpe ri etamab’al, xtiqa’ampe ri na’oj.