Kaqchikel Ch’ab’äl Nab’ey Taq Tzij
editRi qati’t qamama’ k’ïy ketamab’äl chin ruxe’el ri ajilanïk, rub’ixkil, tzij k’a ri rutikirb’äl chin ri ch’ab’äl. Chupam ri maya b’anob’äl, nab’ey chin nimachinamït, xikisamajix ri ojer tzib’ k’a ri ri’ japib’äl chuqa’ ri q’ajatz’ib’. Chin ri winaqi’ k’a ri niketamaj chij re re’ jun nïm kikotemal ruma qati’t qamama’ xkitzib’aj ri kina’ojij, kik’aslem, chuqa ri kina’oj rik’in ri ojer tz’ib’. Jun tz’etebäl ri rujolom ri B’alam (cabeza de jaguar) Schele, 1992). Chuqa ri retalil chin ri choltz’ib’ chin Landa, rija xtaqon chi tiporox ri ojer tzib’awuj chuqa’ taq xtzolim pe pa Yucatán, xtaqab’an ri ruxe’el chuqa’ k’atz’inel ri ch’ab’äl, xkikusaj ri maya’ winaqi’ chuqa’ xtikir ruk’olik, xa xe jub’a ri xuyoj. Xuk’ol rik’in ri rachi’il ri choltz’ib’ Yukateko. Chupam ri juja kan, kajq’o’ oxlajk’al wuqlajuj (1,877). Wawe k’o ri rutz’eteb’äl chin ri choltz’ib’ (Alfabeto de Landa).
Kaqchikel Ch’ab’äl
editRi Kaqchikel ch’ab’äl k’ïy juna’ yan xaläx. Re jun ch’ab’äl re’ nkikusaj, q’ij chi q’ij k’ïy winaqi’ pa Iximulew chuqa’ e k’o waqlajuj tinamital yech’on pa re ch’ab’äl re’. Qetaman chi Iximulew jun Amaq’ akuchi’ e k’o kaji’ tinamital e k’o: ri Maya’, ri Karipuna’, ri Xinka chuqa ri Kaxlani’ winaqi’, jujun tinamital jalajöj rub’eyal tz’ukunem ruwach’ulew e k’o roma ri’ qamaq’: kib'anob'äl, kimolaj winaqi', kich'ab'äl. Roma ri’ wawe’ naläx rutz’ukunem retamaxik qab’anob’äl ruma jun ch’ab’äl ja ruxe’el jun b’anob’äl, ojer kan töq xe’oqa ri kaxlani’ rije’ xkajo’ xkikamisaj kina’oj ri Qati’t, Qamama’, xkiporoj ronojel achike kitz’iban rije’ pa jalajöj taq wuj. Wakami xk’is yan ri ch’ayonïk, ri rukusaxik ri q’aq’ po chuqa’ e k’o k’ïy k’ayewal chi yojruq’ät richin man xkojkowinta xkojch’on pa qach’ab’äl ruma chupam ri taq: taluwäch, sik’iwuj, talutzij, chupam ri na’ob’äl, ronojel tz’ib’an wi pa kaxlan tzij, konojel yech’on pa kaxlan tzij, chuqa pa taq tijob’äl ri tijonela’ xa xe’ pa kaxlan tzij yech’on wi. Po xoqa ri ramaj k’a chi xkojyakatäj ri maya’ winaqi’, tiqatz’uku’ jun k’ak’a etamab’äl akuchi’ xtiqakusaj ri qach’ab’äl, xtiqak’utu’ chike ri ak’wala’ epetenäq chiqij richin ke ri’ xtijotayin kina’oj, kipixab’, ri b’anob’äl kiya’on kan ri Qati’t Qamama’. Ruxe’el ri Tzij Kaqchikel Ri tzij Kaqchikel tz’ib’an wi ruxe’el chupam ri wuj: Memorial de Sololá, chuqa pa Popol Wuj, akuchi’ nub’ij chi ri Qati’t, Qamama’ ri molaj tinamït Kaqchikel xkimäj chi re Tojil ri q’aq’, roma ri’ ri tzij. ke ri’ ruxe’el: Q’aq’ kik’el, pa kaxlan tzij nub’ij: los de la sangre de fuego. Jun chik rub’eyal tz’ukunem ri tzij Kaqchikel chuqa tz’ib’an wi pa: Memorial de Sololá, akuchi’ Chuqa nub’ij chi ri Qati’t, Qamama’ rije’ pa ruk’isib’äl xe’el el pa Tulán töq xe’el xkil jun ruq’a’ che’, käq rub’onil, ri che´ ri’ xkikusaj richin xkijäq kib’ey chupam ri ya’, ke ri’ xekowin xeq’a’ax pa rukojol ri ya’ ruma’ ri’ ruxe’el ri tzij ja re’: käq kik’el: pa kaxlan nub’ij: los de la sangre roja. Wakamin xuniqatz’ät ri ka’i’ rub’eyal tz’ukunem ri tzij Kaqchikel petenäq ojer yan, po man qetaman ta achike ruq’ajarik, wakamin xqetamaj yan k’a chi k’o ruxe’el, chuqa chi jantape’ nich’on chi rij ri kik’el ruma chi la’ k’olon wi ri qab’anob’al.
Nab’ey Maya Tzij
editOjer yan töq k’a jani’ ke’oqa ta ri kaxlani’ ri Qati’t, Qamama’ kikusan yan ri ch’ab’äl, yojch’on k’a chi lajq’o juna’ kan töq k’a jani’ ta ke’qa ri kaxlani’. K’a ri’ eqal, eqal, xek’iyitäj ri jalajöj taq ch’ab’äl po ruxe’el ja ri’ ri nab’ey maya’ tzij. Po re’ chuqa rujachon ri’ pa ka’i’ peraj k’o ri Huasteko chuqa ri Yukateko. Jujun jachoj chuqa k’o juläy chik ch’ab’äl chupam.
