K’ULB’ELA’ JUNAN KIWÄCH
Ri k’ulb’ela’ ri yekowin ri manäq k’ïy ta jachoj nikil pa kik’asläm, jari ek’o chupam la jalajoj moloj la’.
Chupam ri jalajoj moloj janta pe ek’o kaji’ ajawal, po chupan ri jalajoj mojoj chirij ri achib’il ek’o wo’o moloj.
Ri jachoj chupam ri molaj kichin ri k’ulbela’ ke re’:
1. Nab’ey molaj: B’atz, Ajmaq, Imox, Kamey. (Releb’al q’ij)
2. Rukan molaj: Ey, Noj, Iq’, Kej. (Releb’al kaq’ïq’)
3. Rox molaj: Aj, Tijax, Aq’b’al, Q’anel. (Rukajib’al q’ij)
4. Rukaj molaj: Ix, Kök (kawoq), K’at, Toj. (Rukajb’al kaq’ïq’)
5. Tz’ikin, Junajpu (Ajpu’), Kan, Tz’ij (Tz’i). (Pa nik’aj che ri xalq’at)
Niqakusaj ri xalq’at richin niqach’er ri toq molaj, po niqak’waj kib’eyal yetikir pe pa B’atz’. Ri nab’ey q’ij nik’ojekan pa releb’al q’ij, ri rukan pa releb’al kaq’ïq’, ru rox pa rukajib’al q’ij, ri rukaj pa rukajb’al kaq’ïq’ ri ro’ nik’oje pa runik’ajal. Ke ri’ nik’ojekan pa rukisib’al kaji’ ch’umilal chupan ri jujun toq wo’o molaj.
Ri ja’el k’ulb’ïk ütz nikich’ob’ pa ruwi’ ri juk’al wachib’äl, ek’o chupam ri oxtz’ïk che ri’ xa xe pa oxi’ peraj k’o chi nitz’et. Pa ruwi’ ri oxtz’ïk k’o jun setesïk chi ri nikil ri q’ij ri chij nikanuj ri junan kiwäch kik’in ri oxi’ toq molaj. Ri chuxe’ ek’o ri kajtz’ukul chi ri k’o ri wachib’äl chij ri juley chik oxi’ q’ij chij ri moloj.
Pa runik’ajal che ri oxtz’ïk k’o jun pacholaj nitikïr pe chuxe noqa’ pa ruwi’ ek’o ri ajilab’äl chij ri jun k’a ri oxlajuj ri ri’ nuq’ajuj ri jalajoj uchuq’ab’il chirij ruk’ux ri tz’eteb’äl, ke ri pa rucholaj ri ruk’ux ri oxtz’ïk pa jujun ri oxi’ peraj, ek’o ri ajilab’äl maya’ jun k’a oxlajuj ri ri’ chij ri ajawal yetzum pe pa ojer tz’ib’ k’in ri kajtz’ukul ek’o pa ruwi’.
Ri junan kiwäch ek’o pa b’onil käq po ri man junan ta kiwäch ek’o pa rub’onil säq.
(Cúmes, 2018, págs. 198 - 199)