Conte et Mythologie
Kə̂ gə gə́nɔm pə́ mém cá’á ? (pourquoi le porc fouille t-il la terre)
editGənɔm pû cwə́mə̂kwo’ lə̂ bə́ msó, da’gaəê bə gə́nɔm ka zhyə́ gaə́ sô e lə̂ bə́ mo bə a mo lə sɛ̂ nə́ é. A lə tî mú’ tyə́’, cwə́ ghɔ̂m bí sô e gaə́ é hwú yə ŋkapə́ é pá’ bí í ntʉ́m ta’ gapdzʉ́. Mŋwə́ tɔ́ cyə, gə́nɔm lə yɔ́ ŋkâp e, e lə̌ŋ jɔ́ sô e. A pɔ́k é, e tî mú’ mɔ́kcʉ́, sə́tə́ nə̂ e gɔ́ wə́ cwə́mə̂kwo’ nə́ khwi ŋkâp è. Cwə́mə̂kwo’ lə cwə́ wə́ é, jɔ́ pâ’ gə́nɔm wə́ fí’ ŋkwɔ́’ áá, gɔ kîsim ŋkwyátə́ jwî e, gɔ́m bí í gaə́, gə́nɔ̂m wə́ sɔ́’ m nə́ hwu é ŋkáp. Pú e lə nyáp gaə́ dhə̂ e gɔ zhí gwo’sɔ́k, gə́nɔm nə́ŋ sɔ́’ gɔm bǎgaə̂kə́lə́, jwî e kê pà’.
Gə́nɔm ŋwàk, ŋkwyátə́ mjwǐ dəm ləŋ, shá’tə́ e, e lə píŋ, dzaə́tə́ dhə̂ e, e lɛ́tə gaə̂ kàm. Nə̂ gə́nɔm pɔ́k é, e sa’ gwo’sɔ́k jwî cwə́mə̂kwɔ’ pú é má’ pé. Gwo’sɔ́k yaə́ sə̂nyə jí cwə́mə̂kwɔ’,e ŋkó dyə́, ŋkwyátə́ jwî e, e pə́ wə́ shwéé, dhə̂ e hə́ŋ é ywə́ yə é shwe yá lə. E pâ’ bí í gaə́ gə́nɔm wá’ gwo’sɔ̂k e.Cwə́ lə ghɔ̂m bí sô e gənɔm gaə́ e cyətə pa’ gwo’sɔ́k jwî e bí í á, e lə pá’ ŋkâp e bí í. Gə́nɔm lə tə́m lá’ é yɔ́ gwo’sɔ́k. E lə cə́ŋ á gaə̂kə́ á, e lə yɔ́. Gə́nɔm lə sɔ́’ gɔm bí sô e cwə́mə̂kwo’ gaə́ é lé gwo’ á gaə́ kə́ á, lá’ é yɔ. Cwə́mə̂kwo’ lə ghɔ́m bí í gaə́ pə̂ e lə yú’.
Fə́ tyə́’ ó ntám tyə́’ ɔ, gə́nɔ̂m a bə́ wə́ shə́ŋ â gwo’sɔ́k jwî cwə́mə̂kwo’ kə́kɔ́ yə e pa’ ŋkâp e bí í lə.
Zhyə̂ awɛ́ (connais tout)
editA lə pə̂ mú’ tyə́’, mú’ fo pú cô’ é tsô tsyə́ pə́ Zhyə̂awɛ́.  tí mú’ tyə́’, fo ghɔ̂m bí cô’ e gaə́ é hwítə́ é ŋkə́m thə̂ é há é. Zhyə̂ awɛ́ latə kə́ŋnyə́; e lə hâ cwó’ gəfə ntonto bî fò, jyə́ gaə́ e gɔ pə́ nə̂ kə́m thə́ fo, ê pə́ mpfaə́. Có’ yəŋ lə̂ bə́ wə́ nə̂ kə́m thə́ fò, bə́ dé pâ’ fó wə́ mpfaə́ gəfə lə. Zhyə̂awɛ́ lə nə̂ miŋ nə́ kə̂m thə́ fo bə fǒ ləŋdzə míŋ nə́ pfaə̂ gə̀fə̀. Thə́ yaə́ lə míí, fo ghɔ̂m bí cô’ e gaə̂ : “ Zhyə̂awɛ́, ó gaə́ ǒ zhyə́ tsə̂ wɛ́ kəkâ ” E pâ’ gaə̂ : ”éê m bə́lə̀ŋ! Gaə̌ zhyə́ tsə́ awɛ́”. Fo kwí’ gɔ́m gaə̂: “ lə́ o pâ’ mnəŋthə̂ mə̌ thə̂ m”. Zhyə̂awɛ́ phə̂ gaə̂ : “Bə́lə̀ŋ, gaə́ gɔ nə̂ pa’ mnəŋthə̂ mǔ thə́ o, bə ǒ pa’ guŋ mtɔ́m gəfə mə̌ nə́ cwô’ é.”Fo lə yǔ’ pó’o, ntétə́ mnyə̂ myə́ shʉ́ Zhyə̂awɛ́ gɔ́m bí í gaə̂ “ pú latə né shwə tsô tsǔ nə̂káá, â kwa’ nyə́nyɔ́ gaə́ ǒ zhyə́ pǒtsə́ awɛ́.”
Bâpɗə̌m pfʉ́ ɗuŋ biƴɛ́ [un rat meurt pour un grain d'arachide]
editA lə pə̂ mu’ mtsʉ́’;tá bâpɗə̌m kwó pé ntə́ŋ biƴɛ́, mpfaə́ tə jwƴə́, niŋ mú’ mgǒ’ é. E lə pě bhənƴə m dƴə̌ é, ŋkó nê tsʉ’ jɔ́ duŋ biƴɛ́ nə̂ ƴo’.bɛ̂tsə̂ e tʉ́ á nə́. E nƴâ shwə é nə́, ƴo’ ghaə̂ tsák, hyá thə̂ é. E lə pǔ́́̌̌’ nə́ e mpfʉ́,mnƴə̂ mƴə́ súŋtə́. Dzʉ lə lɔ̌ pú pə́ shƴə jɔ́ pfə̂ é shɔ́m gaə̂̀: ‹‹ ƴé mâ a lê,wo mǒ pfʉ́ duŋ biƴɛ́, m biƴɛ́ mghǒ’ é o››. A ka púŋ gaə̂ ƴwə́ tə́ŋ mo te’
Nə́cwə́̂ dəmca’ á màmà
editMu’ dakŋkwƴə́ lə ghɔ̌ gin tə nkó vó pé’é ji ŋko[́ lə, a pə́ bíí bə́ ma nə́ ghɔ tə cəca vǒ dák ŋkwə̂ pəpúŋ. E ŋwâk tƴə́’ ó ntíŋnƴə́ jû ƴwə́ pə́ nə̂ tsʉ’ ntʉ́m vó bə́ wə́ shwé lə́ sháktə́ nə e,e ná’ gaə́ e pánƴə́ jɔ́ a pə́ mu’ mə̂sʉɔ nɔ̂kmkúŋ bě zhí gá’ bú. Nɔ́k wúŋ jɔ́ é gɔ́m gaə̂ : - Sə́sô ghɔ́ sɔ́’ ntwɔ́k pû ó ghák m nə́ nté tsə́tsɔ̌ wáp kə̂ shwə̌ á. Bɛ̂ ƴaə́ hə́ŋtə nɔ́k gaə̂ : -yô tə gɔ kó mi á á lə́? Nɔ́k pâ’ gaə̂ : - gɛ̌ kə o pwɔ̂k sɔm ƴwə́,gaə̌ sí bə́ dwɔ’ cam ntʉ́m vó ƴə̌ŋ. A lə̂ bə nɔ́k mi kɔm thə́ wáp cə́ŋtə ghák é bə́ wə́ démtə́ é. Dakŋkwƴə́ ƴaə́ twɔ́k pû é ghák nɔ́k nə́ nté má’ sí jwə́tə́ wáp. Nɔ́k ghɔ̂m bî gaê : - Sônə́ á,ǒ ghə a pûŋ,lô bǎ kə́ lə́ ye ó kuŋ á bə̂m. Bɛ̂ ƴaə́ ghaə̂ : -wu nɔ̂k něné á pó̀’o bô hâ ƴaə kə? Nɔ́k ghaə̂: - Ko o ké á gaé nɔ́k něné,gaə̌ sí bə́ fo ntʉ́m ƴəŋ vǒ,gaə̌ ghə tʉɔ nə̂ guŋ pǒtsə́ cam ó awɛ́,lô ƴǔ nə́... Bɛ̂ƴə́ sɛ̂ ƴwə́ ƴə e gɔ ló bí nɔ́k á a cƴə̂ é. E cwə́ jɔ́ da’ nə́ ghɔm bí nɔ́k gaə̂ : - Há tʉɔ bə̂m nə́ cwə̂ dəmca’ á tə lǎ́’á mpfʉ́. Nɔ́k pâ’ gaə̂ : - ƴə bǎ ka tʉɔ́ bə̂m,ŋwa mhwə thə́ mə́ mƴə o ntíŋnƴə́ dəm ó á,nkó dƴə́ ó sɛ́tə́ sîdyə̌, fítə́ shƴə nə́ núŋ dəm ó. Dakŋkwƴə́ ƴaə́ lə kǒ lá’ gə́ pá nɔ́k nə síŋ é lə,núŋ dəm mhwə thə́ bə́,a nə̂ fɛ̌tə́ mû nkâ e e tó’ nə́ ŋə̂m,shwə̂ bə gaə̂ kə́ lé ŋə́mtə́ á pó’o sə́nƴə́ jí gwɔ’ sîdƴə̌ é. O gɔ lá’ tə́ piŋ pfʉ́ a?
Sommaire
