Zimbabuwe (òrere Republic of Zimbabwe me ebeke) ìre ido kpunu emen-awaji. Ìkup me Afirika Agan̄ Òsiki me etete Okwaan̄ Zambezi mè Okwaan̄ Limpopo. Ido ìkukup ikana ọmọ okokop ìre Afirika Osiki, Botsuwana, Zambia mè Mozambik. Ama-ibot mè ama òmimin ichit me ido ya ire Arare, ama òmin igọọk ìre Bulawayo. Otu-ifuk ene ìkup me ido yi mêso akọp mè efie ini. Zimbabuwe ìkaan̄ usem mkpulu akọp mè gweregwen̄, isa igbaalek usem uket-chieen̄, Shona mè Ndebele ìrere echi ekitumu ichit.
Akarake senturi akọp mè ge, lek ijọn̄ Zimbabuwe òkupbe mgbọ keyi ìre ere mgbọ esese ido ekupbe, mè ire si oniin̄ eyi ebi ene ekisa ije isibi me emen esese ido ikiniraka mè ire si oniin̄ mbubek òsisibi isi enenen.
Uwu mbubek ebi Biriten òkup me Afirika Osiki eyi ekigwen Cecil Rhodes edasi ito okike ijọn̄ ido yi me acha 1893; ebi Matabele mîtet lek inye itim, ire, kpekọt igak. Eyi ore adasi akọn̄ ebi Matabele etimbe eyi ene eriọọn̄be.
Mkpulu ebi uwu-mbubek îyaka me acha 1923 mgbọ echilibe Rodesia agan osiki kire ido ebi Biriten eyi òkikpulu lek kan̄. Me acha 1965 ebi okuket inen mè inen ebi kpeweek itetele mkpulu inyi ebi ofifit mîgbalek isọk mè itumu isibi ibe ke ema mîkan̄ lek kire Rodesia. Ebi ido ile me linyọn̄ misan̄a ido yi me etete kiban̄ mije ebi ofifit ebi kpechieek isisiki ibot inyi mkpulu kiban̄ mè idimi akọn̄ me otu-ifuk acha akọp mè go sabum enikaan̄ mgban̄-ncheek esuuk, eyi onenirọ ebi geelek èsoso akọp mè acha jeeta enekegọọk erọ orirọ igogobo ebi ibot mkpulu mè ebi uwu ikan òbebene ichit me Zimbabuwe me emen Oyan̄-ini me acha 1980.
Zimbabuwe ìnigọọk inin̄ Ntitiin̄ ido ìkaan̄ lek me ubọk ebi Biriten (Commonwealth of Nations). Mîsan̄a ema isan̄a me emen ntitiin̄ ya adasi mgbọ me acha 2002, mije ebi ibot mkpulu me ukot mkpulu kè Robert Mugabe mîkpaka ibot melek ikan linyọn̄, me akọp me oyan̄ iba me acha 2003. Ido yi egọọk ikup me Mgba Ntitiin̄ Ido (United Nations), (South Africa Development Community), Ntitiin̄ Afirika (AU), (Common Market for Eastern and Southern Africa-COMESA). Ekiriọọn̄ ido kire Ewuuk unye otu ewe eyi Afirika (Jewel of Afrika), mije ubọọn̄ kan̄ îmin enenen. Robert Mugabe ikana ogwu ibot mkpulu ido Zimbabuwe me acha 1980 mgbọ ebi ifit mkpulu kan̄ egakbe me orirọ igogobo ebi ibot mkpulu, mije mgbọ ya mkpulu ebi okuket ene inen̄ me inen ìkayaka ìkup. Robert Mugabe ore ogwu ibot ido Zimbabuwe bene me acha 1987 si re acha 2017. Me irak mkpulu ubọk-unye kan̄, mè otu-ifuk acha îkpulube, ebi akọn̄ ido Zimbabuwe mîkana ebi ìkakaan̄ unye ichit me ido ya mè ikisa unye kiban̄ ije ikeme unen mè unye ebilene ekaan̄be. Mbubek ido ya îbene ije igele enenen akarake 1990 cha, mè ikaan̄ si ogbogbo nnan̄a nrọn̄, ikpoko kiban̄ si îgwat lek ikiron̄ me unye, otutuuk inu îbene inye ewe si me ukot kè Mugabe. Me akọp mè oyan̄ ge, òso akọp mè egwe go me acha 2017, ogbogbo ene me ido ya mînan̄a isibi inikitumu ke ema kpeyaka iweek Mugabe me irek mkpulu; ebi ido ya mîtet inye ikinan̄a isibi usen geelek abaayage acha ge orakabe. Ebi akọn̄ ido Zimbabuwe mînitet Mugabe ikaan̄ me uwu eya orọ ọmọ itap ubọk me ikpa itele mkpulu kan̄ me mgbọ usen gweregwen orakabe.
Nrọnnye edit