Mọrisiọs (òrere Republic of Mauritius) ìre ido okwaan̄ okanabe okokop, me Emen-awaji India. Ido yi ìsa 2000 km, ida ibọkọ me otu mun̄ kontinenti Afirika agan osiki mbum-ura. Ìkup me agan mbum-ura me lek Madagasika.
.svg)
.svg)
.svg)
Ama ìgbabaan̄ irọ ido Mọrisiọs ìre Achọ Mọrisiọs, Rodrigues, Agelega mè St Brandon. Achọ Mọrisiọs mè Rodrigues mè Réunion (ido òkup me irak mkpulu Furans) ire okpọkọ me lek Ebi kè Achọ Masikariin [Mascarene].
Ama-ibot mè ama òmimin ichit me ido Mọrisiọs ìre Pọt Luwis [Port Louis]. Pọt Luwis ore ere owuwa ene me lek ebi ìkup me ido ya ekiluk. Uwele ido Mọrisiọs ìre 2040 km ikat ikana, mè ikaan̄ si agan̄ mbubek òmimin iso ego 2.3 km ikat ikana.
Ebi Arabu ìkup me inyọn̄ ije me okwaan̄ edasi imun̄ achọ eyi ene kpeluk, me ofolek acha 975, me igwe achọ ya Dina Arobi. Ebi Pọtugalu ìkiraka me okwaan̄ egwat lek iriọon̄ achọ ya, me ofolek acha 1507, ema kpekaan̄ ejit ifolek achọ ya. Ebi Dutch ire ebi isìsi iluk me lek achọ ya me acha 1598, ema mîluk mè ikup iso efit acha ge mè etip (120) sabum ema eninan̄ itele ofaak kiban̄ ifo ufi ere me acha 1710.
Ebi Furans mîkana iluk mè inwene erieen̄ achọ ya ikana itap me Isle De Furans. Me acha 1810 ebi <United Kingdom> mîgak ema ibọkọ achọ ya, me mgbọ acha ini orakabe, me emen Mgbaan̄-nchieek eyi Paris [Treaty de Paris] (1814), Furans mîfieek Mọrisiọs mè ere ìgọgọọk ema ikup inyi United Kingdom. Mọrisios agan̄ ebi Biriten ekpulube ire Rodrigues, Agalega, St. Brandon, Tromelin, Chagos, Achipelago. Sa na re 1906 ido Seyichilis, Mọrisios me Furans mîgbini okaan̄ Tromelin, ire, Treaty Paris kpekọt isan̄a amọn itumu ikeke. Mọrisiọs okpọkpọ ibia kire ere iwọp-uko inyi United Kingdom inire mgbọ ema ekaan̄be lek me acha 1968.
Me acha 1965 ebi Yuukè mîfieek Chagos Archipelago isan̄a melek ijọn̄ Mọrisios. Me ifieek si Achọ Aldabra, Farquhar, Desroches isan̄a me lek ebi Seyichilis, igba igon mè igwen British Indian Ocean Territory (BIOT). Mîlap ebi ìluluk me ere cha isibi, mè isa Diego Garcia, achọ òmimin ichit, inyi ido Yuu-es.
Ebi Yuu-kè kpeyaka ichieek ibe ene ekimalek eraka enin̄ Chagos Archipelago; mîkput ene ininin̄ ere isiki-efuuk, ebon Ragio, mikput ebi edadasi iluk ere ya si.
Ebi Mọrisios me Yuu-kè ekigbini ikakaan̄ mkpulu isaba Chagos. Me Febuwari 2019, uwu ikan òkikpulu linyọn̄ minyi ebi Yuu-kè nteme ibe ebibi eyaka Achọ Chagos enyi Mọrisiọs ire ke igwugwu mkpulu-usun̄ [decolonization] eyi Mọrisios iyaka.
Sa me agan̄ ido kiban̄ okupbe ijọn̄ọ mgbọ me irak mkpulu ebi ichen, ebi Mọrisiọs mikaan̄ ogbogbo usem, ubọk iluk-ugwem, me erumfaka. Ido yi gaalek ore ido me Afirika eyi ìbọbọkọ erumfaka Indu itap ichit.
Ubọk mkpulu me Achọ Mọrisiọs ìbelek eyi Westminster òrere <parliamentry>. Mọrisiọs ìre ge me lek ebi kè ido ìrọrọ ijaan̄ enenen me agan̄ ugwem mbubek mè utelelek me agan̄ ifit-mkpulu [political freedom]. Me Afirika, ọmọ gaalek ore ido esabe demokarasi ojot ojot ikikpulu.<ref.20> Ọmọ gaalek si ore ido me kọntinenti ya eyi ugwem ebi ene òbebene igwuun̄ enenen [high Human Development Index]. Sa me etip ebi Uwu-ikpoko Linyọn̄ enyibe, etap ido ya me etete ebi kè ido echi ikpoko ìkinin̄ igọọk ema ominbe enenen [high income economy].<ref21> Mọrisiọs ore ido òsisibi isi ichit mè ibene igwuun̄ ichit si me Agan̄ Afirika.
Ebi ikikpulu ido Mọrisiọs mîtele ene esi uwu ugwun̄ me ikike me inyi uwu-ikpa si me ikike, bene me uwu-ikpa nsabọn abayaage isi ire uwu-ikpa etete mè uwu-ikpa usọ ifuk-ibot, mè irọ ibe bọn uwu-ikpa, ebi ilile me ido, mè ebi akpalek kiban̄ ìkaso <disable people>, ibe ekakikpe ikpoko uji mgbọ ema ekisi ije.
Igọọk me ulook ebi Global Peace Index enyibe, mîmun̄ ibe ke Mọrisiọs ore ido òkup me esuuk ichit me Afirika. Mîriọọn̄ ido Mọrisiọs me lek esese chieen̄ fulọra [uti] me fọna [anam] òkup me emen kan̄. Achọ ore ere ge gaalek eriọọn̄ kire ere unọn dodo, eyi me ogbogbo chieen̄ ebi kè unọn ìchechep isan̄a kpai igọọk ike ebi ene esabe ikirọ inu me ere-nluk kiban̄ me achọ ya.
Me acha 1598 ebi akọn̄ Nedelan ìkukp me irak kè Admiral Wybrand van Warwyck mîtap uji me atasuk ile, mè igwen Achọ ya Mọrisiọs [Mauritius] me umin kè Maurice Nassau, ogwu ibot mkpulu Nedelan. Me mgbọ eyi orakabe ebi Furans mînibọkọ Achọ yi ikikpulu, mè inyi ofifi erieen̄ eyi òrere Isle de France. Me 3 Disemba me acha 1810, ebi Furans mîlibi itele Achọ ya inyi ebi Biriten me mgbo akọn̄ kè Napoliọn. Me irak mkpulu Biriten erieen̄ Achọ ya îyaka ikana Mọrisiọs. Emalek iriọọn̄ Mọrisiọs [Mauritius] kire Mọris [Maurice].
Mfufuk Erieen̄
Adasi inu òjejeen̄ isibi ibe ke Achọ ge ekigwen Mọrisiọs òwa ìre me lek ogugo-ijọn̄ eyi ogwu Italy Alberto Cantino ogwookbe me acha 1502. Me inyọn̄ ogugo ijọn̄ ya ijeen̄ isibi ibe ke Mọrisiọs ìkichieek Dina Arobi me mgbọ ya. Me acha 1507 ebi Pọtugalu ìkikọp me uji ile mîgba Achọ yi eyi ene kpeluk. Erieen̄ Achọ yi eyi egebe me lek ogugo-ijọn̄ ebi Pọtugalu ìre Cirne mè ìre Do-cerne, erieen̄ ya esan̄a me lek uji ile isa igwen Achọ ya me acha 1507. Ofifi ogwu Pọtugalu Dom Pedro Mascarenhas òkiraka me okwaan̄ onenisan̄a inu me lek erieen̄ kan̄ Mascarenes isa inyi ebi kè achọ ìkup me agan̄ ya.
Nrọnnye edit