Wp/ann/Eritireya

< Wp‎ | ann
Wp > ann > Eritireya

Eritireya (òrere Eritrea me uket-chieen̄) ìre ido me agan̄ Otu-utọn̄ Afirika me Afirika agan̄ Mbum-ura. Ama-ibot kan̄, mè ama ile òmimin ichit, ìre Asimara [Asmara]. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre Etiopia me agan̄ osiki, Sudan me agan̄ ichep-ura, Dijibuti me agan̄ osiki mbum-ura. Agan̄ inyọn̄ mbum-ura mè agan̄ osiki Eritireya mîkaan̄ atasuk òjọjọn̄ọ enenen igọọk me lek Okwaan̄ Anyiaan̄. Okike ijọn̄ ido ya môso 117,600 km². Ọgbọn̄ achọ Dalak [Dahlak Archipelago] mè owuwa me lek Achọ Anishi [Hanish Islands] ekup me lek atasuk yaage si.

Egop

Iman̄-ido
Okwa ido
Ogugo-ijọn̄

Eritireya ìre ido òkaan̄ owuwa otoko me emen. Otoko onaan̄ge okup me emen. Usem onaan̄ge ìkup esess esese si ke ekitumu me emen otoko onaan̄ge cha. Usem ekimalek itumu ìre Tigirinya. Echilọ ìre Tigre, Saho, Kunama, Nara, Afar, Beja, Bilen mè Arabu.[1] Tigirinya, Arabu mè Uket-chieen̄ ire usem ita ekisabe irọ inu me emen ido ya. Ebi ìkitumu Tigirinya ìre irek akọp go mè go me efit (50%) me lek ebi ìluk me ido ya; ebi ìkitumu Tigre ìre akọp irek ita me efit (30%). Owuwa ebi ìluk me ìdo ya ekigọọk erumfaka Kiristien mè Isilam, sà ene inen mè inen ekigọọk enumfaka orọmijọn̄.[2]

Ijọn̄ Ubọọn̄ Akisum [Aksum], eyi òwele ichit agan̄ ilele me lek Eritireya eyi chereyi mè Etiopia agan̄ inyọn̄, ekechili me adasi senturi mè ìre òso senturi iba AO.[3][4] Ijon̄ ubọọn̄ ya ìbọkọ Erumfaka Kiristien itap me etete òso senturi ini. Me emen <medieval times>, Ijon̄ Ubọọn̄ Mediri Bari mîtim ikpan̄ agan̄ ilile me lek ijọn̄ Eritireya; agan̄ sọntiik onenikup me irak mkpulu Ijọn̄ Ubọọn̄ Amasien [Hamasien]. Eritireya eyi òkup chereyi inan̄a me igbagbaan̄ esese ijọn̄ ubọọn̄ ìkakaan̄ lek kiban̄ iriaak (kire Mediri Bari mè Sọlitanet eyi Ọọsa [Aussa]) isa irọ Eritireya eyi Itali. Mgbọ etimbe ikpan̄ ebi akọn̄ mkpulu usun̄ Itali me 1942, ebi akọn̄ mkpulu Biriten enenibene ikikpulu ido ya inire 1952. Igọọk me lek ida [decision] ebi Ntitiin̄ Ile eyi Ogbo Mgbambọp Ido [UN General Assembly] me 1952, ebi Eritireya mîbene ikikpulu lek kiban̄ mè ikaan̄ uwu inama-ikan kiban̄, ire, me agan̄ irọrọ inu mèlek ebi ofifi ido [Foreign Affairs] mè me agan̄ ikput-lek/akọn̄ [defense], ema mêgbaan̄ inu irọ mèlek ido Etiopia akọp acha. Ire, me 1962, mkpulu ido Etiopia etutumu isibi ibe ke uwu inama-ikan Eritireya ìkpoyaka ikup [annulled the parliament], mè igbaan̄ Eritireya iriaak me lek ido Etiopia [annexed]. Ebi ìweweek ikekeke me lek kiban̄ etititiin̄ <Eritrean Liberation Front> me 1961 mè itim Akọn̄ Ikaan̄-lek eyi Eritireya mege ema ekaan̄be ikaan̄-lek eyi àta me 1991. Ido Eritireya ìkaan̄ achubọk ikaan̄-lek òje itat mèlek ikan me 1993 mgbọ erọbe orirọ isasa iriọọn̄ nkeek ebi ido ya òfolek ikaan̄-lek ya [independence referendum] isan̄a.

Eritireya ìre ge me lek ebi kè ido ìkup me Ntitiin̄ Afirika, Ogbo Mgbambọp Ido [UN] mè <Intergovernmental Authority on Development>, mè ire si <observer state> me Ntitiin̄ Arabu, ọmọ mèlek Burazilu mè Venizuwela.

Mfufuk Erieen̄ edit

Erieen̄ yi, Eritireya, ìnan̄a me lek erieen̄ ekisabe igwen Okwaan̄ Anyiaan̄ me usem Giris ukot ikaan̄ (òrere Ἐρυθρὰ Θάλασσα, Erythra Thalassa, Okwaan̄ Eritireya, ònan̄a me lek ἐρυθρός, erythros, òsisibi njiik njiik). Echubọk ibọkọ erieen̄ ya itap me 1890, mgbọ echilibe Eritireya eyi Itali.[5] Erieen̄ ya îkup si ibia me emen mgbọ ebi Biriten mè ebi Etiopia ekikpulu lek ijọn̄ ya; <independence referendum> eyi 1993 mè ikpa ikan ido eyi 1997 ekpọkpọk irọ erieen̄ ya inye si.



Nrọnnye edit

  1. "EASO Country of Origin Information Report: Eritrea Country Focus" (PDF). European Asylum Support Office. May 2015. Retrieved 19 August 2021.
  2. "Eritrea". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 22 September 2021.
  3. Munro-Hay, Stuart (1991). Aksum: An African Civilization of Late Antiquity (PDF). Edinburgh: University Press. p. 57. ISBN 0-7486-0106-6.
  4. Henze, Paul B. (2005) Layers of Time: A History of Ethiopia, ISBN 1-85065-522-7.
  5. Dan Connell; Tom Killion (14 October 2010). Historical Dictionary of Eritrea. Scarecrow Press. pp. 7–. ISBN 978-0-8108-7505-0.