Egwen ikeyi inyi ikatap wọlọwọlọ me mgbọ ekitumu ikọ ifolek Amerika agan̄ Inyọn̄ (òrere ebi kè ido ìkup me agan̄ inyọn̄ me emen Yuues).
Amerika Inyọn̄ ìre ge me lek kọntinenti (ikpele lek ijọn̄) jaaba ìkup me linyọn̄. Ìkup me Ìkike-iba agan̄ Inyọn̄ mè Ìkike-iba agan̄ Osiki. Emen-awaji Atik otap ìkana ọmọ me agan̄ inyọn̄; Emen-awaji Atilantik otatap ikana ọmọ me agan̄ mbum-ura; Emen-awaji Pasifik okakana ọmọ me agan̄ osiki; sà Amerika Osiki mè Okwaan̄-ile Karibian ekup me agan̄ osiki mbum-ura kan̄.
Okike ijọn̄ îbenbe ìre 24,709,000 km² ikat ikana. Ọmọ ore òso ita òmimin ichit me etete kọntinenti jaaba cha. Ìmọnọ akọp mè irek gweregwen mè nchọi go me efit (16.5%) me lek otutuuk ijọn̄ linyọn̄. Me emen acha 2016, otu-ifuk ebi ene ìluluk me emen ìre: 579,024,000 ene òrọrọ inyi ọmọ ire òso kọntinenti ini ene ewabe me emen ichit. Ìkaan̄ akọp ido iba mè ita me emen. Usem ekitumu me emen îwa, ire usem Uket-chieen̄, mè usem Sipen, mè Furans esibi isi igak usem kechilọ. Ikpele ama îwa si me emen; echi emalek iriọọn̄ erieen̄ ìre: New York, Meksiko, Lọs Angelis, Chikago, Bọstọn, Toronto, Dalas, San Furansisko, Ọstọn, Mayami, mè Filadelfia.
Ire isiruk chieen̄ ikpọ orọmijọn̄ ebi iluluk me emen Amerika Inyọn̄ mè ikpọ si otoko kiban̄, ikup kubọk ebi Yurop mè ebikaan̄ ere mè ebi Afirika egbaan̄ igwugwa. Môre bọn̄ owot iman ebi Yurop ìkipulu ere ya mgbọ òraraka, mè ebi Afirika ema ekekpulube me usun̄, egwugwa mèlek ebikaan̄ ere cha. Mije mkpulu ebi Yurop ekpulube ere ya, owuwa ebi Amerika Inyọn̄ ekitumu usem kire usem Uket-chieen̄, usem Sipen, mè ìre Furenchi; orọmijọn̄ ido ìkukup me ere ya inikibet lek echi ebi Agan̄ Ichep-ura (òrere Yurop mè ido ìkukup iriaak).
Erieen̄ ere yi, Amerika, egwen ibak Amerigo Vespusi [Amerigo Vespucci] òkorere ogwu usọ òkọp uji-ile [explorer]. Îkọp uji me okwaan̄ isi esese esese ere me linyọn̄. Ọmọ orọ inyi ebi agan̄ Ichep-ura eriọọn̄ ibe ke îkaan̄ ere òkup ikeyi. Ìweek ere yi imun̄ me emen acha 1497. Eya orọ ebi usọ ogugo-ijọn̄ [cartographers] enisa ere ya igwen ibak ọmọ mgbọ ekigwookbe ogugo-ijọn̄ ya me emen ikpa. Usini ene mîwut ifan̄a ibe ke erieen̄ ya ìnan̄a me usem ebikaan̄ ere ya; ke "America" sà ìre "Amerique" me usem Màyâ ìsibi "ijọn̄ (ido) efet okiwut me unye mgbọ geelek."
Nrọnnye