Aisik Niyutọn (òrere Isaac Newton me usem Uket-chieen̄; iman: 25 Disemba 1642 – 20 Mâchi 1726 me Ò.J. òrere 4 Jenuwari 1643 – 31 Mâchi 1727 me Ò.G.) ìre ogwu Ingilan òkore ogwu usọ fisikis, ogwu usọ ifuk mè ogwu usọ ǹkween̄ emen efet [astronomy]. Echubọk iriọọn̄ ọmọ mije ikwaan̄ îsibe isa isan̄a ifuk-ibot òfolek ebi kè ikan ìkikpulu ije [laws of motion], ǹkween̄ utoon̄ [optics], ǹtàba [gravity] mè kalikulus [calculus]. Me acha 1687, Niyutọn îgon ikpa kan̄ eyi ekigwen Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica. Me emen ikpa yi ke îkpa <theory of universal gravitation> mè ikan ita ìkikpulu ije.<ref5>
Niyutọn onama/orom adasi <practical reflecting telescope> me acha 1668. Ọmọ si înama [developed] <theory> utoon̄ sa me îmun̄be ibe ke pirisim ìkicheche okuket utoon̄ itap me unwen echi egop ubọọn̄. Niyutọn mèlek kè Gọtifiridi Libiniz [Gottfried Leibniz] egbaan̄ ibọkọ itọn̄ [share credit] me inanama kalikulus isibi [development of].
Nkeek [ideas] kè Niyutọn òfolek utoon̄, ije mè ǹtaba mîkpulu fisikis otuuk kè efit acha ita ògọgọọk, mege Alibet Ayinsitain osan̄abe <theory of relativity> isibi.
Mgbọ erọbe ọmọ nait [knight] isan̄a me acha 1705, mije ọmọ orebe ogwu ibot ere irom-ikpoko ogwu ubọọn̄ [Master of the Royal Mint], enenikitap "Ogwu-nte" [Sir] me isi erieen̄ kan̄.
Ibebene ugwem kan̄ edit
Eman Aisik Niyutọn mgbọ òfuk-mgbọ osabe "mbubak ge iraka ejit eririeen̄",<ref5> me usen Kirisimas òrere 25 Disemba 1642 me Òfuk-acha kè Juliọs (ònire 4 Jenuwari 1643 me Òfuk-acha kè Giregọri òkup mgbọ keyi). Eman ọmọ me Woolsthorpe Manor me Lincolnshire me Ingilan. Ogwu ute, òkichieek si Aisik Niyutọn, ìkwu onyan̄ ita sabum eniman ọmọ. Mgbọ Niyutọn osobe acha ita, ogwu uga, Hannah Ayscough, obabat ufi olom, Reverend Banabas Smith, Niyutọn okukup mèlek nga ogwu uga, Margery Ascough.
Bene me 1655 re 1659, Niyutọn ìsi ikpa me "The King's School", òkup me Grantham me Linconshire.<ref7> Mgbọ îsobe akọp mè acha jaaba, esasan̄a ọmọ inan̄a me uwu-ikpa ya. Ogwu uga îsalek irọrọ ire ogwu uko, ire, ọmọ ìkama eya.<ref8> Henry Stokes, ogwu ibot uwu-ikpa "The King's School", obebe ogwu uga irọ igwu ikom inu uwu-ikpa ya.<ref9>
Me Jûun 1661, eraria ọmọ isi Uwu-ikpa ile Kambiriji [Cambridge University] mè isi ikween̄ inu.
Nrọnnye edit