Gegnishtja ose e dialekti "gegë" asht njena prej dy formave kryesore të gjuhës shqipe. Flitet prej shqiptarëve gegë, rreth 80% e popullit shqiptar, që historikisht jetojnë në veri të lumit Shkumbin, në Mal te zi, Kosove e Maqedoni (Dibra e Madhe), Luginë të Preshevës. Edhe mërgimtarët shqiptarë e kanë përhapë të folmet gege edhe jashta trojeve shqiptare; arbnishtja e Zarës flitet në Kroaci prej shekullit XVIII, ndërsa të folme të tjera janë përhapë ma vonë në Turqi e pastaj edhe në Gjermani, Zvicër, SHBA e vende të tjera të botës. Ajo luftohet prej ish gjuhetareve dhe shkrimtare komuniste qe ne kongresin e njeanshem me 1972,(pa pranine e gjuhetareve gege), aprovuen dialektin toskenisht te diktatorit tyne. Nje vendim arbitrar i pa ndohun kurre dhe askund n bote. Gjuha lihet e lire te afrohet ne menyre evolutive. Ne kohen e monakise, ne Shqimpi lejoheshin e levroheshin te dy format e shqipes pa ndonje dallim, dhe asht e gabueme te thuhet se gjuha zyrtare ishte ajo gegnishte. Ne nje gazet lexoje si artikuj gegnisht ashtu dhe tosknisht. Edhe shkresat zyrtare te ndryshme, mund te shkruheshin ne te dy folmen e shkruesve,gege apo toske. E nuk pati gjate asaj kohe asnje kundervenje as kundershtim as nderhyemje. U propozue nga disa gjuhetare qe shqipja te mbeshtetej mbi te folmen e mesme, elbasanishten, qe i afronte te dy dialektet. Por diktaura komuniste qe nderhynte kudo, edhe ne gjuhe dhe histori, vendosi me diktat gjuhen e vet, qe e quejti "standarde" ose "e njehsuar", dhe hapi parulle, nje gjuhe - nje komb. Sikur shqipja nuk qenka nje gjuhe. Gegnishte apo tosknishte asht nje gjuhe shqipe. Kjo pune ka sjelle e po sjelle shum ngaterresa, sepse nuk mund te perjashtohet 80% e popullsise gege prej nje grusht girokastristesh te lidhun e fanatike pas diktatorit. Kjo mase absurde, ndikoi edhe ne perpilimin e fjalorit te gjuhes shqipe, ku u perjashtue i gjithe leksiku i gegenishtes, qe asht ma i pasuni, si ne fjale ashtu ne shprehje. Patjeter se duhet te mbahet nje kongres i ri gjuhesor, qe te lejoje perdorimin zyrtar te te dy formave te shqipes, veçanerist letrare, pa dallim, qe vetvetiu do te gjajne nje afrimn te perbashket. Shembulli klasik i kesaj ndamje asht emni amor, ne gennisht "nanë" ne tosknishte "nënê", ku dallohet deformimi i (a) se vertete shqipe, me (ë) krejtesish jashte rregullave fonetike themelore te shqipes. "Nanë" asht krejtesisht shqipe, ndersa "Nënë" tingellon fallse e artificiale. Kjo shihet tek nxanesit e shkollave, qe ne shkolle duhet te shqiptojne "nënë", kurse ne shpi therrasin "nanë". Keshtu ndodh per fjale te tjera. Nje kontradikte e palejueshme. Kjo nderhymje sherben me percaktue drejt disa çeshtje te shqipes, dhe jo me ngul kambe si mushka ne njohuni te gabueme te dhana me imponim e terror, siç veproi diktatura komuniste shqiptare, qe nuk u mjaftue duke vra e denue elten e kultures shqiptare por edhe gjuhen shqipe e perfshiun ne politiken e tij te terrorit e te perçarjes,duke diskreditue gegnishten e geget qe perbanin tre te katertat e popullsise (dhe jo gjysmen siç pretendohej).
Duhet pase parasyshe se gegnishtja mban ne vetvete afro 800 fjale-rraje njerrokshe qe quhen pellasgjike-ilire,qe perbajne themelin e gjuhes shqipe dhe gjenden edhe ne themel te gjuheve te tjera indo-europiane [[Eduard Schneider, Les Pélasgjes et leurs descendants, les Albanais], Paris 1894.] Kjo lidhje me pellzgjishten dhe ilirishten asht vertetue ne mbishkrimet e lashta, Etruske, Kreteze, etjera vende.Nermin Vlora Falaschi, Prona gjuhesore dhe gjenetike, Toena, Tirana, 1997.. Gegnishtja nuk e njeh e-në pazane (ë) e pranueme ne Kongresin e Manastirit per hur te tosknishtes. Prandaj gegnishtes mbrenda shqipes mendohet të jetë diku mes shek. V e X. Gegnishtja dallon prej tosknishtes për nga tingujt, morfologjia dhe fjalori. Ajo ruen po ashtu tipare të vjetra të shqipes, që tashma janë humbë ose nuk janë zhvillue në tosknisht, ku shquhet paskajorja e llojit me + pjesore (me shkue, me punue…), zanoret e gjata dhe hundore. Ndahet vetë ne dy nëndialekte:dialects"Robert Elsie, "Dialekte të shqipes" AlbanianLanguage.net (19 prill 2011)</ref> Gegnishtja ndahet ne disa variante :ne gegnishten veriore (varientet verilindor dhe veriperëndimor) dhe gegnishten jugore (variantet i mesëm dhe jugor).Cite error: Invalid parameter in <ref> tag dhe në Prishtinë 1957 dhe 1964.[1]. Gka qe verteton seana e gegnise nuk mund t'i nesnshtohej nje diktati qe i veinte nga nje toskenishte lokal e g Gjirokastres spse diktatori ish perj ati qyteti. Nje turp.
Sot, gegnishtja nuk gëzon status zyrtar. Por botimi gegnisht lejohet, ndonëse dekurajohet prej redaktorëve të gazetave e revistave kryesore. Ky dekurajim asht nje fyemje e madhe qe i bahet gjuhes shqipe, e veçanerisht asaj gegnishte letrare qe krijoi e hodhi themelet e gjuhes dheletresise shqiptare pese shekuj ma perpara. Nje mohim e mosmirenjohje e madhe ndaj gegnishtes letrare dhe shumices se popullise qe e flet.
Megjithate, përdorimi i saj po vjen tue u shtue sidomos nga të rijtë, në të folun por edhe në të shkruem. Në Kosovë, gengishtja po gjen hapsinë gjithherë e ma shum në emisionet komunikuese në radio e televizion, në film, kangë dhe botime. Folësit e gegnitshtes janë ma të shumti të përqendruem në Kosovë, ku zyrtarimi i gegnishtes në nivel të gjuhës letrare asht temë e randësishme e përditshmënisë kosovare.
Tingujt dhe drejtshkrimi
editGegnishtja ka të paktën 42 tinguj (fonema), mvarsisht prej krahinës ku flitet. Zanoret janë të kundërvume sipas mënyrës së shqiptimit: gojore dhe hundore; dhe përnga gjatësia: të shkurta ose të gjata. Historikisht, por edhe në disa të folme dallohen të shkurtat, të mesmet dhe të gjatat. Bashkëtingëlloret janë pothuejse të njejta në të gjitha të folmet e gegnishtes por edhe me dialektin toskë. Dallimi ma i madh vërehet te shqiptimi i 'q'-së e 'ç'-së dhe 'gj'-së dhe 'xh'-së, që realizohen me vlera të ndryshme ose nuk dallohen fare prej shumica e folësve.
Gegnishtja përdor alfabetin e gjuhës shqipe të vendosun në Kongresin e Manastirit më 1908.
Zanore të shkurta
edit- <a>, shqiptue /a/ ose /ä/ (në disa të folme edhe si /æ/, /ɐ/ ose /ɑ/): Dardan, Tirana (rrokja e fundit), Kosova, argat, mandej, etj.
- <e>, shqiptue /ɛ/ ose /e/: qytet, shtet, mandej, etj.
- <ë>, shqiptue /ə/ (në disa të folme edhe si /ʌ/ ose /ɛ/): shpëtim, natën, etj.
- <i>, shqiptue /i/ ose /ɪ/: përparim, guxim, etj.
- <o>, shqiptue /ɔ/ (në disa të folme /ɵ?/): Kosovë (vetëm rrokja e parë), kosovar, bardhosh, etj.
- <u>, shqiptue /u/ ose /ʊ/: kushtrim, guxim, etj.
- <y>, shqiptue /y/ ose /ʏ/: qytet, yll, etj.
Zanore të gjata
editZanoret e gjata ndodhen zakonisht në rrokjen e theksueme, por jo gjithmonë rrokja e theksueme përmban zanore të gjatë. Ato në të shumtën e rasteve pasohen në fjalë prej nji zanore e hapun (p.sh. shitore) ose prej nji ë fundore e paza (p.sh. punë), por mujnë mu gjetë edhe në fund të fjalës vetë (p.sh. dynjá, hatá, etj.). Zanoret e gjata ndeshen edhe në disa rrethana të tjera, ku nuk pasohen prej nji zanore e hapun ose nji ë pa za (si p.sh. emnat mashkullorë shqiptár, shpirt, hir, etj.). Me përjashtim te emnave që mbarrojnë me "-ar" (p.sh. shqiptár, kryetár, fshtár, etj.), zanoret e gjata në këto raste nuk dallohen në bazë të ndonji rregulli të caktuem (p.sh. punëtór, muratór, aktór, por profesor, matador, etj.). Gjatsia munët mu ndryshu edhe në mes të folmeve (p.sh. Në Shkodër thuhet "ata kanë /kɑ:n/", ndërsa në Prishtinë "ata kan' /kän/").
Zanoret e gjata simbas Drejtshkrimit të Prishtinës 1964, nuk dallohen me shenjë të veçantë; përjashtim bajnë rastet e dykuptimsisë, ku munët mu përdorë theksi i ranë (akut: á, é, í, ó, ú, ý).
- <a>, shqiptue /ɑ:/ (në disa të folme edhe si /ɒ:/, /ɔ:/ ose prej toskëve si /a/): Tiranë/a (rrokja e dytë; shqiptohet si /ɔ:/ në të folmen e Tiranës), bani, shqiptari, etj.
- <e>, shqiptue /e:/: era, vera, ndér, etj.
- <i>, shqiptue /i:/ (diftongzohet në disa të folme në /aɪ/): mirë, bir, bijë, kushtrimi (vetëm rrokja e parafundit), fëmijë
- <o>, shqiptue /o:/ ose /ɔ:/ (në disa të folme edhe /ø/): molla, shkolla, Kosovë/a (vetëm rrokja e dytë, /kɔ'so:v/)
- <u>, shqiptue /u:/: burrë, urë, mbaruem (togu “ue” shqiptohet edhe si difton ue)
- <y>, shqiptue /y:/: ylli, sy/sytë, ty, dy (shqiptohet edhe me y të shkurtë)
Historikisht, zanoret e gjata janë dallue në të mesme (p.sh. <a> në nanë, babë, etj.) dhe të gjata (p.sh. <a> dhe <í> në hatá, Shqipnís). Ky dallim po vjen tue u venitë në praktikë.
Zanoret hundore
editNdonëse ndigjohen prej shumicës së folësve të gegnishtes, përdorimi i këtyne tingujve varion prej të folmes në të folme e madje edhe në mesin e individëve.
Zanoret hundore, sikurse të gjatat, nuk dallohen me shenjë të veçantë, pos për t'iu shmangë dykuptimsisë, në at rast munët mu përdorë theksi kulmor (circumflex: â, ê, î, û, ŷ). P.sh., zakonisht shkruhet shqiptar e jo shqiptár dhe Dardani e jo Dardaní, por theksi do të përdore më nji fjali si kjo: "Dardaní, o veni jem", thirri Dardani.
Zanoret hundore pasohen në shum raste prej nji bashkëtingëllore hundore, /n/ ose /m/: nanë/a, me dhanë, me thanë, veni, me shembë, dhembje, pemë/a etj. Por p.sh. fjalët, kryesisht të hueja, si temë/a, student/i, zakonisht shqiptohet pa <e> hundore.
Por në shum raste të tjera, ndonëse historikisht kanë pasë nji bashkëtingëllore hundore mbas, sod nuk kanë asnji shenjë dalluese: asht (folje), i shejtë, i shtrejtë, etj. Këto mujnë me u shkrujt me theks, si p.sh. âsht, i shêjtë, i shtrêjtë, etj.
Zanoret hundore mujnë mu konë të shkurta ose të gjata: /ã/ (e kthyeme në shum të folme në /ɔ/), /ɑ̃:/ (e kthyeme në shum të folme në /o:/), /ɛ̃/, /ɛ̃:/, /ĩ/, /ĩ:/, /ũ/, /ũ:/, /ỹ/, /ỹ:/. Në disa të folme mujnë mu hasë edhe nji <o> hundore.
Prej tyne a-ja dhe e-ja janë ma të përhapunat dhe luejnë rol ma të madh në fonetikën e gegnishtes.
Bashkëtingëlloret
editGegnishtja ka këto bashkëtingëllore: b /b/, c /ʦ/, ç /ʧ/ ose /ʨ/, d /d/, dh /ð/, f /f/, g /g/, gj /ɟ/ ose /ʥ/, h /h/, j /j/, k /k/, l /l/, ll /ɫ/, m /m/, n /n/, nj /ɲ/, p /p/, q /c/ ose /ʨ/, r /ɾ/, rr /r/, s /s/, sh /ʃ/, t /t/, th /θ/, v /v/, x /ʣ/, xh /ʤ/, z /z/, zh /ʒ/.
Fjalet-rraje njerrokshe te shqipes
Fjalet-rraje të shqipës, njërrokshe pa "ë" pazane qe gegndishtja nuk e njeh.
Keto fjale-rraj njerrokshe primordiale i takojnë Pellasgjishtes dhe ilirishtes.
[[Eduard Scheider : Pellazget dhe pasardhesit e tyne, Shqiptaret,Tirane 2008.
Perkthye nga origjinali frengjisht(1894)nga Lek Pervizi.]]
Lek Pervizi : Pellazge-Ilire-Etruske-Shqiptare, kumtese ne Akademine Iliria, Rome, 1996.
Grupi 3 : zanore të thjeshta të theksuara ose jo me shumë parashtesa
zbé, rrfé, fry, shkni (shkëndi), lpi, shpi, shpu (shpjer), shpû,shky, vra, tra, bri, pre, shtri, nry (ndry), pru, fry, shty, vlla, gja, fmi, bli, (bliri), blî (peshk), frê, drê, ktu, pra.
Grupi i tretë i serisë II-të, na jep 28 fjalë-rrënjë.
Gruapi 4 : zanore të thjeshta, të theksuara ose jo dhe ma shumë prapashtesa.
Ardh, asht, ashk, arn, idht, elb.
Grupi i katërt i seris II-të, na jep 6 fjalë-rrenjë.
Grupi 5 : zanore të thjeshta midis një ose me shumë shtesash.
me buzorën b, ne kemi 41 fjalë-rrenjë, si vijon : bart, bat, ball, bath, berr, bir(ë), boll(ë), bor(ë), bot (mot), bozh (?) (flacon), buk, burr, bub(ë), byq, byth, but(ë), buz(ë), bulk, burg, brit, bec, bisht, brisk, breshk, blet, bêt (budalla), brum, breg, brush, bull, bunz(plis dheu), brez, bellt, belbt (belbezuar), boz, bosht, bark, bisht, brav, bar, bashk, balt.
Me fishkëllorën ç , kemi 9 fjalë-rrenjë : Çal, çik (pakëz), çik (vajzë), çil, çud, çuk (derkuc), çart, çen (nofull). Me dhëmbëzorën d kemi 28 fjalë-rrënjë : dal, dam, dash, dac, dath, dek, det, der, desh, deg, dit, duk, dyll, dreq, drasht, dasht, derdh, dredh, dridh, dlir, drom, dromc, drrMe buzorën f kemi 37 fjalë-rrënjë : Fal, far, fat, fall, fên, fep, fap, ferr, fik, fil, fis, fill, fish, fol, fup, furr, fut, fût, fush, fyt, ftyr, ftoft, flet, frig, furk, flok, fun, fyll, flak, flam, fash, fllanx, fshtir, frynz, fllig.
Me fytorën “g” kemi 18 fjalë-rrënjë : gaz, gac, gem, gozh, gur, gys, gost, glac, grigj, gryk, grop, grith, grenth, grosh, gan, grim, gûlt.
Me fytorën “h” kemi 20 fjalë-rrënjë : hal, hap, har, has, hat, han, holl, hyp, hip, hyll, hup, hun, hut, hyn, heg, hurt, hesht, hell, helm, hir.
Me fytorën “k” kemi këto fjalë-rrënjë : kal, kam, kap, kar, kall, keq, kem, ken, ker, kir, koh, kok, korr, kot, koll, kosh, koc, kup, kuq, kut, kryq, kryp, kthell, knet, kin, kurth, kallz, kôs, kos, krap, kpuc, krym, knaq, kur, kurr, kurm, krel, kaq, kopsht.
Me qelëzorën “l” kemi 32 fjal-rrënjë : lan, lak, lag, lam, lap, lar, lash, lâsh, lal, leh, liq, leq, lez, len(d), lig, lir, lidh, lim, lis, lug, lut, lush, lop, lodh, loc, lyp, lang, lkur, lmashk, let (leht), larg.
Me hundorën “m” kemi këto fjalë-rrënjë : mal, mam ,man, marr, mar, marr, mat, madh, mac, mek, mel, men, mes, mih, mik, mir, miz, mill, mish, mun, mur, mut, mush, myk, myt, myz, myll, moll, morr, mot, mledh, mardh , msheh, mner, met, mrrit, mullz, mang, mram, mren, mkat.
Me hundorën “n” kemi 29 fjalë-rrënjë : nal, nam, na, nat, nax, nân ,nen, ner, nez, nip, nis, nill, nun, nodh, nyk, nu, noll, nuk, nryshk, njit, nesh, njeh, njall, njoft, nzit, neps, nil(gojon).
Me qellëzorën “p” kemi 60 fjalë-rrënjë : paç, pak, pah, pal, paq, par, pâr , pat, pall, pâc, pel, pêm, pên, pen, pêt, pes, pêsh, pesh, pec, pip, pik, pish, pic, pol, puç, pul, pun, pus, push, puth, puc, pyk, pyll, prrall, plas, prek, preh, pvet, pshtet, prish, posht, pak, prit, plak, planc, plesht, pleh, pllam, plloç, pâk, plum, pllum, peshk, prak, pushk.
Me fytorën “q” kemi 13 fjalë-rrënjë :
qaf, qas, çêl, qen, qep, qerr, qesh, qeth, qit, qull, quk, qin, qenth.
Me qellëzorën “r” kemi 15 fjalë-rrënjë : ran, rât, rèd, rrék, rèk, rêm, rèm, rêp, rik, riz, rod, ros, rrot, rôsh, rub, rudh, rull, ruc, reth, rmak , rrept.
Me dhembëzorën “t” kemi 23 fjalë-rrënjë : tân, tas, deg, tis, toll, tub, tuf, tûl, tun, tull, tût, tym, tésh, tér, trap, troft, tins.
Me buzorën “v”, kemi 22 fjalë-rrënjë : vàp, vat, vath, vél, vesh, vên, ven, viç, vid, vith, vig, von, vûll, vda, vîs, ves, votr, varg, verb, veç, vnesht.
Me buzorën “w” ne kemi 7 fjalë-rrënjë :
Wâl , worr, warr, wok, wirr, welc, wrug. (autori e përdor w për v)
Me dhemëzorën “z” kemi 5 fjalë-rrënjë : zan, zall, zog, zorr, zot.
Me fishkëllorën “x” kemi 8 fjalë-rrënjë :
zhab, zhag, zhég, zhur, zhub, zhgjet, zhgul, zhgat.
Me dhemëzorën “dh” kemi 5 fjalë-rrënjë : dham(, dhan, dhâs, dhét, dhimt..
Me hundorën “nj” kemi 4 fjalë-rrënjë : njall (ngjall), njét, njoft, njom.
Me qelëzorën “ll” kemi 4 fjalë-rrënjë : Llan, llom, llmall, llot..
Me qellëzorën “gj” kemi 9 fjalë-rrënjë : gjak, gjâll, gjig , gjél, gjèt, gjin, gjum, gjyp, gjegj.
Me qellëzorën – fytorën “rr” kemi 19 fjalë-rrënjë : rrag, rrall, rrah, rran, rregj, rrez, rrit, rrok, rrgjan, rreth, rrul, rrug, rrush, rrshqit, rruf, rrgull, rrebt, rrgos.
Me fishkëllorën “sh” kemi 49 fjalë-rrënjë : shâ, shak, shal, shap, sharr, shat, shof, shek, sherr, shit, shegj, sheg, shik, shogj, shok, shog, sholl, shot, shosh, shûrr, shyt, shput, shtyp, shteg, shkop, shtiz, shpat, shterr, shpunz, shtshkrèt, shûl, shkoz, shkâl, shpalc, shtrydh, shkel, shplak, shnosh, shllin, shkurt, shpell, shtrat, shkûrt, shum, shtyll, shterr, shoq.
Me dhëmbëzorën “th” kemi 17 fjalë-rrënjë : than, thak, that, than, thek, thép, thèr, thès, thik, thim, thirr, thith, thuk, thum, thunr, thark, tharpt.
Me fishkëllorën “xh” kemi 5 fjalë-rrënjë : xhad, xhixh, xhik, xhup, xhuxh.
Me dhëmbëzorën (“zh”) kemi 7 fjalë-rrënjë : (zh = z ose c ose ç)*** Zan, cék, çok, cop, cub, cof, zunkth.
Me fytorën “ng” kemi 11 fjalë-rrënjë : ngordh, ngût, ngûl, ngjesh, ngâl, ngréh, ngran, ngjit, ngrof, ngûsht, nguf.
Ky asht themeli i gjuhes shqipe, ku duhet me mbeshtet te gjithe gjuhetaret e studuesit e tjere qe mirren me arkeologji e paleografi, etj. Me botimin e tyneve ne Wikipdia thojme se kemi hap nje rruge qe te çon ne zgjidhjen e problemit gjuhesor te shqipes, dhe te lidhjes e saj me gjuhet e vjetra, qe japin deshmine e tyne ne mbishkrime te ndryshme varresh e objektesh te tjera, kur gjuha njerezore nuk e kish mbërri ne formen e persosun per me shkrue vepra letrare, historike etj. Prandaj nuk mund te pretendohet qe pellazget apo iliret e lanë te tilla vepra, kur shkrimi hale belbezojke. Si perfundim, kohet e fundit asht saktesue se shpikesit e pare te alfabetit ishin pikerisht Pellazget, sepse Fenikasit te cileve u mbeshtetet kjo pune,nuk ishin tjeter veçse Pellazgete mirefillte.
Referencat
edit*[[Eduard Scheider : Pellazget dhe pasardhesit e tyne, Shqiptaret,Tirane 2008. Perkthye nga origjinali frengjisht(1894)nga Lek Pervizi.]] *Lek Pervizi,Pelasge-Ilire-Etruske-Shqiptare, Referat, Akademia Iliria, Rome 1996.