جامع سرائیکی قواعد
نان٘واں بھانگا
مشتق دا بیان
الف- تعریف: مختلف ماہرین لسانیات دے نزدیک ، اسم مشتق دی تعریف کجھ ایں ہے ۔
1۔ اے ترئے جملے ݙیکھو۔۱۔او اَڄ ویسی تے صباحیں آسی ۔۲۔ایندڑ وقت دی ڳالھ کر ۔۳۔آندا تاں ہر کُئی ݙہدے پر ویندا کُئی نیں ݙہدا ۔
اُتے ݙتے ڳئے پہلے جملے ئِ چ لوظ ویسی تے آسی بطور فعل ورتیے ڳن تے تریجھے جملے ئِ چ آندا تے ویندا بطور اسم آئین جݙوں جو تریجھے جملے ئِ چ لوظ ایندڑ وقت دی صفت دے طور تے ورتیاڳئے ۔
ٻس ایجھیں لوظ جہڑے جو کہیں فعل کن بݨیے ہوئے ہوون تے وت او جملے ئِ چ فعل اسم یا صفت داکم ݙیوݨ ، اسم مشتق اکھیندن۔ مشتق عربی لوظ ئِ تے جیندا معنی ئِ چیرن۔ْ اینہہ ڳالھوں مشتق اوہو لوظ ہوندے جہڑا جو فعل دی بݨیاد (مصدر) کوں چیر کرائیں نکلے یا بݨے ۔ سنسکرت ئِ چ مشتق کوں ’’کردنت‘‘ تے انگریزی ئِ چ پارٹسپل (Participal) سݙیا ویندے۔
(سندھی ویا کرݨ از شمس العلماء مرزا قلیچ بیگ 39,38؎ )(ترجمہ)
2۔ اسم مشتق او اسم ہے جہڑا جو مصدر کن بݨایا ون٘ڄے۔ (نخلستانِ قواعد از بشیر احمد ظامی بہاول پوری 53 ؎ )(ترجمہ)
3۔ او اسم جہڑا جو خود آپ تاں کہیں اسم کنوں بݨے پر اونہہ کنوں کُئی اسم یا فعل وغیرہ نہ بݨ سڳے اسم مشتق سݙیا ویندے۔
(سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ 52 ؎ )
4۔ مشتق او اسم ہے جہڑا جو کہیں ݙوجھے لوظ کن تھوڑی جھئیں تبدیلی نال نکلیا یا بݨیا ہووے۔
(قواعد اُردو از ڈاکٹر مولوی عبد الحق 175 ؎ )(ترجمہ)
5۔ اسم ݙو قسمی ہوندن ۔ ہکڑے او اسم جہڑے جو کہیں وی لوظ کن نہ بݨائے ڳئے ہوون جیویں جو شیر ، گِدڑ ، لوہا، سونا ، پاݨی، زمین، اسمان، ملتان، کراچی، کوہ ہمالیہ وغیرہ وغیرہ کوں اسمائے جامد آکھیا ویندے۔ ݙوجھے او اسم جہڑے جو کہیں ݙوجھے لوظ کن بݨائے ڳئے ہوون جیویں جو لکھت ، پڑھت، لکھنڈر، پڑھندڑ، لکھیندڑ، پڑھیندڑ، لکھائی، پڑھائی، ٻلیار، کھݙکار ، وہاند، بھڑاند، ٻدھیج، کُٹ پھاٹ، مارکٹائی، مرئیل، ٻجھارت وغیرہ وغیرہ ایجھیں اسم کوں اسم مشتق آکھیا ویندے۔
(بنیادی اُردو قواعد از ڈاکٹر سہیل عباس بلوچ 38؎ )
ب۔ اسمائے مشتقہ:مختلف ماہرین لسانیات دے ڳݨوائے ہوئے اسمائے مشتقہ کجھ ایں ہن۔
i۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حاصل مصدر (۴)اسم حالیہ (نخلستان قواعد از بشیر احمد ظامی بہاول پوری 52؎ )
ii۔(۱)اسم فاعل (۲) اسم مفعول (۳)اسم حالیہ (۴)اسم استقبال (۵)ماضی معطوفی۔
(سندھی ویا کرݨ از شمس العلماء مرزا قلیچ بیگ39تا41؎ )
iii۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حالیہ (۴)اسم استقبال (۵)ماضی معطوفی۔
(وݙوسندھی ویا کرݨ از بھیرومل مہر چنداݙواݨی112تا125؎ )
iv۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم کیفیت (۴)اسم آلہ (۵)اسم ظرف (۶)اسم تصغیر (۷)اسم مکبر(۸)اسم صفت (۹)اسم مرکب۔ (قواعد اردو از ڈاکٹر مولوی عبد الحق 175تا 197؎ )
v۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حاصل مصدر (۴)اسم حالیہ (۵)اسم معاوضہ ۔(بنیادی اُردو قواعد از ڈاکٹر سہیل عباس بلوچ 39؎ )
vi۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حاصل مصدر (۴)اسم حالیہ (۵) اسم معاوضہ۔
(اُردو کمپوزیشن از غلام جیلانی مخدوم 42؎ )
vii۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حاصل مصدر (۴)اسم حالیہ (۵)اسم آلہ ۔(نادرالقواعد مطبوعہ 1934ء از مولوی عبد اللہ 82؎ )
۵۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حاصل مصدر (۴)اسم کیفیت (۵)اسم استقبال (۶)اسم منسوب (۷)اسم مرکب (۸)اسم فعلی (۹)اسم آلہ (۱۰)اسم ظرف (۱۱)اسم صوت (۱۲)اسم صفت (۱۳)اسم حالیہ (۱۴)اسم تصغیر (۱۵)اسم تکبیر ۔
(سندھی ٻولی جو صرف ونحو از واحد بخش شیخ 47تا115؎ )
نوٹ:اُتے ݙتے ڳئے مختلف ماہرین لسانیات دے مؤقف دے مطابق اخذ کیتے ڳئے اسمائے مشتقہ درج ذیل۔
viii۔ (۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حاصل مصدر (۴)اسم کیفیت (۵)اسم حالیہ (۶)اسم استقبال(۷) اسم معاوضہ (۸)اسم آلہ (۹)اسم صفت (۱۰)اسم صوت (۱۱)اسم مصفر (۱۲)اسم مکبر وغیرہ وغیرہ ۔
1۔اسم فاعل
editتعریف:اسم فاعل او اسم مشتق ہے جہڑا جو اُونہہ ذات تے دلالت کریندے جیں کن کئی نہ کئی فعل صادر تھیا ہووے۔ اسم فاعل آپݨے معنیاں ئِ چ قائم بذات ہوندے تے اے عموماً کہیں نہ کہیں مصدر یا اسم کن باقاعدہ طور تے بݨایا ویندے ۔اینہہ کن علاوہ اسم فاعل کہیں کم دے نال نال پیشے دے اظہار کیتے وی ورتیا ویندے۔مثال دے طور تے لکھݨ آلا، پڑھݨ آلا، لکھنڈر، پڑھندر، لکھیندڑ، پڑھیندڑ، لکھاری، پڑھاکو، اُݙراک، اُدھلاک، ٻلیار ، کھݙکار، کھݙا ری، لٻاڑی، چھیڑو، پھرندڑ ، پھراکل، پھیرو، دھوٻی، لٹیرا، لُٹو، رووݨا، پِٹݨا ، ٹھڳ، تھپیرا، رہک وغیرہ وغیرہ۔
اسم فاعل تے فاعل دا فرق: درج ذیل ٹیبل ݙیکھو۔
فاعل
اسم فاعل
۱۔فاعل کہیں مصدر یا کہیں اسم کن باقاعدہ طور تے بݨیا ہویا نھیں ہوندا بلکہ او ایجھاں اسم جامد ہوندے جہڑا جو کہیں کم کرݨ آلے دا ناں ہوندے جیویں جو رشید لکھدا ٻیٹھے ہک ایجھاں جملہ ہے جیں ئِ چ لکھݨ دا کم رشید کریندا بیٹھے لہٰذا اینہہ جملے ئِ چ رشید فاعل ہے ۔
۱۔اسم فاعل کہیں نہ کہیں مصدر یا اسم کن باقاعدہ طور تے بݨیا ہویا ہوندے۔ جیویں جو اے جملہ ݙیکھو رشید ٻہوں چنڳاں لکھاری ہے ۔ اینہہ جملے ئِ چ رشید تاں فاعل ہے پر لکھاری لکھݨ مصدرکن باقاعدہ طور تے اسم فاعل ہے۔
۲۔فاعل نال کُئی فاعلی علامت جڑی ہوئی نھیں ہوندی جیویں جو رشید نال کئی فاعلی علامت جڑی ہوئی کائینی ۔
۲۔اسم فاعل نال کئی نہ کئی فاعلی علامت جڑی ہوئی ہوندی اے جیویں جوکھݙاری یا کھݙکار نال فاعلی علامتاں جڑیاں ہویاں ہن۔
۳۔فاعل دے ناں کن اے واضح نھیں تھیندا جو اُونہہ کیا کم کیتے یا کیا کم کریندے جیویں اُتے ݙتے ڳئے جملے ئِ چ رشید توڑے جو فاعل اے پر چھڑے لوظ رشید کن ظاہرنھیں تھیندا جو اُونہہ کئی کم کیتے یا کرینداٻیٹھے۔
۳۔اسم فاعل کن اے واضح طور تے ظاہر تھیندے جو اُونہہ کئی کم کیتے یا کریندا پئے جیویں جو اسم فاعل دی ݙتی ڳئی تعریف ئِ چ پیش کیتیں ڳئیں مثالیں کن واضح تھیندے جو کئی نہ کئی شخص ہے جہڑا کم کریندا پئے اُونہہ شخص دے ناں دی بجائے اُوندے کم دو اشارہ ہے جیویں جو لکھاری‘ کھݙکار وغیرہ۔
۴۔فاعل جملے ئِ چ کݙاہیں تاں فاعل بݨ ویندے تے
کڈاہیں مفعول۔ اے ݙو جملے ݙیکھو۔ (۱) اسلم خط پڑھدا
۴۔ اسم فاعل جملے ء ِ چ فاعل بݨ کے آندے یعنی اونہہ کن کہیں
نہ کہیں کم دااظہار تھیندے۔ او کݙاہیں وی جملے ء ِ چ مفعول
ٻیٹھے (۲) اسلم کوں کیں مارئیے‘ پہلے جملے ء ِ چ اسلم فاعل ہے
بݨ کے نھیں آندا جیویں جو کھݙاری یا کھݙ کارکوں جملے ء ِ چ
جݙاں جو ݙوجھے جملے ء ِ چ اسلم مفعول ہے۔
جیویں ای استعمال کروں او آپݨی فاعلی شناخت تبدیل نھیں کریندا
اسم فاعل دیاں قسماں : (۱)اسمائے فاعل قیاسی (۲)اسمائے فاعل سماعی
اسمائے فاعل قیاسی :جہڑے اسمائے فاعل کہیں خاص قاعدے قانون دے مطابق بݨائے ڳئے ہوون انھیں کوں اسمائے فاعل قیاسی آکھیاویندے
اسمائے فاعل سماعی: جہڑے اسمائے فاعل کہیں قاعدے قانون دے مطابق نہ بݨائے ڳئے ہوون بلکہ اہل زبان کن جیویں سُݨیے ہوون اُونویں استعمال کیتے ویندے ہوون انھیں کوں اسمائے فاعل سماعی آکھیا ویندے۔
مصادر کن اسمائے فاعل قیاسی بݨانوݨ دے قاعدے:
i۔ اکثر مصادر دے اڳوں توڑے جو او معروف ہوون یا مجہول ہوون’’آلا‘‘ دا لوظ بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسمائے فاعل قیاسی بݨائے ون٘ڄ سڳدن مثال دے طور تے ۔
مصدر
اسم فاعل
مصدر
اسم فاعل
مصدر
اسم فاعل
مصدر
اسم فاعل
آکھݨ
آکھݨ آلا
آوݨ
آوݨ آلا
اُٹھیجݨ
اُٹھیجݨ آلا
مریجݨ
مریجݨ آلا
ݙیکھݨ
ݙیکھݨ آلا
مارݨ
مارݨ آلا
لکھݨ
لکھݨ آلا
لکھیجݨ
لکھیجݨ آلا
ii۔ بعض مصادر دے اڳوں ’’ہار‘‘ دا لوظ بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسمائے فاعل قیاسی بݨائے ویندن جیویں جو پالݨ ، کن پالݨ ہار ، مرݨ، کن مرݨ ہار، منگݨ، کن منگݨ ہار، بخشݨ ،کن بخشݨ ہار ، پنݨ ،کن پنݨ ہار، بھُلݨ ،کن بھُلݨ ہار، پرکھݨ ، کن پرکھݨ ہار ، ون٘ڄݨ ، کن ون٘ڄݨ ہار ۔
iii۔ بعض مصادر دے اڳوں ’’جوڳا‘‘ دا لوظ بطور لاحقہ ڳنڈھ کرائیں اسمائے فاعل قیاسی بݨائے ویندن جیویں جو آوݨ کِن، آوݨ جوڳا، ون٘ڄݨ کِن، ون٘ڄݨ جوڳا، پڑھݨ کِن، پڑھݨ جوڳا، لکھݨ، کن لکھݨ جوڳا، پیوݨ کِن ، پیوݨ جوڳا، کھاوݨ ،کن کھاوݨ جوڳا، سوچݨ کِن، سوچݨ جوڳا، پرکھݨ کِن، پرکھݨ جوڳا۔
iv۔ کہیں وی مصدر دے مصدری مادے یا فعل امر دے اڳوں ’’ندڑ‘‘ (ن+د+ڑ) یا ’’یندڑ‘‘ (یائے مجہول یعنی ے +نون غنہ +د+ڑ)ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسمائے فاعل قیاسی بݨ ویندن۔اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو کہیں وی مصدر دے مصدری مادے یا فعل امر دے اخیرئِ چ یا وِچکار حروف علت (ا، و، ی) وچوں کُئی ہک حرف یا ہک کن زیادہ حروف آ ون٘ڄن تاں وت کئی چھوٹا یا وݙا لاحقہ ڳنڈھݨ کن پہلوں انھیں کوں حذف کر ݙتا ویندے۔ اے قانون اڳو ں آنوݨ آلے اسمائے فاعل قیاسی دے تمام قاعدئیں تے لاڳو تھیسی۔ ݙوجھی اے ڳالھ جو ’’ندڑ‘‘ لاحقہ لازم کیتے ’’یندڑ‘‘ متعدی کیتے ورتیا ویندے
مصدر
اسم فاعل نمبر ۱
اسم فاعل نمبر ۲
لکھݨ
لِکھندڑ
لِکھیندڑ
پڑھݨ
پڑھندڑ
پڑھیندڑ
آڈھݨ
آڈھندڑ
آڈھیندڑ
ٻدھݨ
ٻدھندڑ
ٻدھیندڑ
بھڄݨ
بھڄندڑ
بھڄیندڑ
رووݨ
روندڑ
رُویندڑ
v۔ بعض مصادرجنھیں دے مصدری مادے یا فعل امر دے اخیرئِ چ ’’الف‘‘ بچدے تاں وت اُوں کن اسم فاعل بݨاوݨ سانگے فعل امر دے اخیری الف کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’ئو‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙویندے جݙاں جو ایجھاں فعل امر جیندے اخیرئِ چ الف نھیں بچدا تاں وت اُوندے اڳوں صرف ’’و‘‘ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم فاعل قیاسی بݨ ویندے جیویں جو
کھاوݨ
کھؤ
پاوݨ
پَئو
چاوݨ
چَئو
ماوݨ
مئو
ون٘ڄݨ
وَن٘ڄو
پِنݨ
پِنوُ
وَدھݨ
ودھو
کھِلݨ
کھِلو
بھڄݨ
بھڄو
بھڄانوݨ
بھڄؤ
ونڈݨ
ونڈو
ونڈاوݨ
ونڈئو
vi۔ ہُݨ اِتھاں مختلف چھوٹے چھوٹے لاحقیں نال بنݨ آلے اسمائے فاعل قیاسی وِترے وِترے درج کیتے ویندن اے سارے اسمائے فاعل مصدریں دے مصدری مادیں دے اڳوں لاحقے ڳنڈھݨ نال بݨدن۔
الف :ی۔
تانگھݨ
تانگھی
وِنگارݨ
وِنگاری
لکھݨ
لکھاری
آلسݨ
آلسی
ارداسݨ
ارداسی
بھونکݨ
بھونکی
پَݙݨ
پَݙی
آدرݨ
آدری
ب: و ُ۔
مارݨ
مارُو
ݙیکھݨ
ݙیکھُو
ڳلݨ
ڳلُو
مندھݨ
مندھُو
وسݨ
وسُو
پورݨ
پورُو
سوچݨ
سوچُو
کُٹݨ
کُٹُو
ج: الف۔
ٹوٻݨ
ٹوٻا
سودھݨ
سودھا
اڳاڑݨ
اُڳاڑا
ہوڑݨ
ہوڑا
آڈھݨ
آڈھا
بھونکݨ
بھونکا
پیلن
پیلا
پُکارݨ
پکارا
د: ارا:
وݨجݨ
وݨجارا
ونڈݨ
ونڈارا
وِسارݨ
وِسارا
شُکارݨ
شُکارا
ہوکݨ
ہُکارا
بھونکݨ
بھُنکارا
اُݙارݨ
اُݙارا
چیکݨ
چکارا
ذ: ترے حرفی مصادر جنھیں دے مصدری مادے دے پہلے حرف تے زبر ہووے تاں اُوندے اڳوں الف ، زیر ہووے تاں اُوندے اڳوں"ی" تے جے کر پیش ہووے تاں اوندے اڳوں "و"دا ودھارا کر تے اوندے اخِیر ئِ چ وی الف ودھا ݙتا ویندے تاں وت او اسم فاعل بݨ ویندے جیویں جو:
بھَرݨ
بھارا
وَڄݨ
واڄا
چُݨݨ
چوݨا
رَڑن
راڑا
بھُلݨ
بھولا
بِھڑݨ
بھیڑا
کُٹݨ
کوٹا
چھِکن
چھیکا
رِڑھن
ریڑھا
چھِلݨ
چھیلا
ر،الف، وُ:
وَسَݨ
وَاسُو
جھَلݨ
جھالُو
ڳلݨ
ڳالُو
اَݙݨ
آݙوُ
مارن
مارُو
دھارن
دھارُو
پھاسݨ
پھاسُو
ٻلݨ
ٻالُو
ڑ،ک:
بھَنݨ
بھَنَک
پاڑݨ
پَڑک
چرݨ
چَرک
ݙالݨ
ڈَلک
سَݨݨ
سَٹک
پَݙݨ
پَݙک
پُݙݨ
پُݙک
ٻھُڄݨ
ٻجُھک
س: ل: یاد رہوے جو " ل "ڳنڈھن کِن پہلوں فعل امر دے اَخیری حرف دے تلے زیر ضرور لاوݨی پوندی ئِ۔
تݙاوݨ
تِݙل
تھُنݨ
تھُنّل
پݙݨ
پَݙل
ٹُوکݨ
ٹوکِل
ٹھنبھݨ
ٹھنبِھل
ٹھنگݨ
ٹھُنگِل
ٹپَݨ
ٹپِل
ٹھُسکݨ
ٹُسکِل
ش: وَڑا:
پِنݨ
پِنوڑا
وٹݨ
وٹوڑا
پِٹݨ
پِٹوڑا
پَٹݨ
پَٹوڑا
پھَٹݨ
پھٹوڑا
پِھٹݨ
پھِٹوڑا
ولݨ
ولوڑا
وِلݨ
وِلوڑا
ص: اں: مصدر دے اڳوں "اں"دا لاحقہ ڳنڈھݨ نال اسم فاعل قیاسی بݨدے۔
رووݨ
رووݨاں
پیوݨ
پیوݨاں
کھاوݨ
کھاوݨاں
پونجݨ
پونجݨاں
ٻدھݨ
ٻدھݨاں
مندھݨ
مندھݨاں
کھیݙݨ
کھیݙݨاں
ہنیگݨ
ہینگݨاں
ض: وکڑ:
نَسݨ
نسوکڑ
بھڄݨ
بھڄوکڑ
پھَٹن
پھَٹوکڑ
پھِٹݨ
پِھٹوکڑ
مستݨ
مستوکڑ
ہَسݨ
ہسوکڑ
وسݨ
وسوکڑ
ودھݨ
ودھوکڑ
ط: یرا:
تھَپݨ
تھپیرا
ڳنڈھݨ
ڳنڈھیرا
ودھݨ
ودھیرا
وَہݨ
وَہیرا
ون٘ڄݨ
ون٘ڄیرا
لُٹݨ
لُٹیرا
اٹیرݨ
اٹیرا
ہنڈھݨ
ہنڈھیرا
ظ: اکا:
لڑݨ
لڑاکا
بھِڑݨ
بھڑاکا
پھَٹݨ
پھٹاکا
چَٹݨ
چَٹاکا
پٹݨ
پَٹاکا
چُٹݨ
چُٹاکا
پھِٹݨ
پھِٹاکا
پِٹݨ
پِٹاکا
ع: یا ، ویا:
لڑݨ
لڑیا
جَڑݨ
جَڑیا
گانوݨ
گوّیا
پکانوݨ
پکوّیا
ݙاکݨ
ݙاکیا
چھانگݨ
چھانگیا
چَڑھݨ
چَڑھیا
ارداسݨ
ارداسےا
غ: کاّ:
ٻجُھݨ
ٻجھکاّ
کھاوݨ
کھوَکاّ
چونڈݨ
چُنڈکاّ
پھِیرݨ
پھِرکاّ
ف: اک:
چِڑݨ
چِڑاک
بھڄݨ
بھڄاک
پِٹݨ
پٹاک
چھُٹݨ
چھٹاک
اُݙرݨ
اُݙراک
ادھلݨ
ادھلاک
بھَنݨ
بھناک
پھِرݨ
پھراک
ک: یِل:
مصدر
اسم فاعل
مصدر
اسم فاعل
مصدر
اسم فاعل
مصدر
اسم فاعل
تھُکݨ
تھُکیل
تَپݨ
تَپیل
چُمݨ
چُمیل
ݙنگݨ
ݙنگیل
خُند کݨ
خُندکیل
خرچݨ
خرچیل
رُسݨ
رُسیل
شوُکݨ
شُکیل
گ: بعض مصادر معروف جنھیں دے پہلے حرف تے زبر ہووے تاںوَت انھیںکن بݨݨ آلے ݙو حرفی مصدری مادے دے پہلے حرف دے بعد"الف"تے ݙوجھے حرف دے بعد ای "الف"ودھانوݨ نال اسم فاعل بݨدے ۔ جیویں جو
کپݨ
کاپا
جھَپݨ
جھاپا
نپݨ
ناپا
وَٹݨ
واٹا
بھَڄݨ
بھاڄا
بھَرݨ
بھارا
پَݙݨ
پاݙا
ترݨ
تارا
ل: ایجھئیں ترے حرفی مصادر معروف جنھیں دے پہلے حرف تے پیش ہووے تاں وت انھیں کن بݨݨ آلے ݙو حرفی مصدری مادے دے پہلے دے اڳوں "و"تے ݙوجھے حرف دے اڳوں "الف"ودھانوݨ نال اسم فاعل بݨدے جیویں جو
کُٹݨ
کوٹا
چُٹن
چوٹا
پُݨݨ
پوݨا
کھُبھݨ
کھوبھا
گھُٹݨ
گھوٹا
کُسݨ
کوسا
بھُنݨ
بھونا
ڳپُھݨ
ڳوپھا
م: ایجھئیں ترے حرفی مصادر معروف جنھیں دے پہلے حرف دے تلوں زیر ہووے تاں وت انھیں کن بݨݨ آلے ݙو حرفی مصدری مادے دے پہلے حرف دے اڳوں یائے مجہول ’’ے‘‘تے ݙوجھے حرف دے اڳوں "الف"ودھانوݨ نال اسم فاعل بݨدے۔
وِلݨ
وَیلا
ڳݨݨ
ڳیݨا
سِنگھݨ
سِینگھا
رِڑھݨ
ریڑھا
چھِلݨ
چھیلا
چھِکݨ
چھیکا
پن٘ڄݨ
پین٘ڄا
بھِڑݨ
بھیڑا
ن: ایجھئیںمصادر معروف جنھیں دے مصدری مادے دے اخیر ئِ چ الف آندے تاں وت اوندے اڳوں "وا"بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم فاعل بݨ ویندے جیویں جو
ہراوݨ
ہراوا
بھڑاوݨ
بھڑاوا
ولاوݨ
ولاوا
وساوݨ
وساوا
سݙاوݨ
سݙاوا
پکاوݨ
پکاوا
بچھاوݨ
بچھاوا
کھݙاوݨ
کھِڈاوا
و: بعض مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں ’’ول‘‘دے ودھارے نال اسم فاعل بݨایا ویندے ۔
سڑݨ
سٹرول
اڑݨ
اڑول
بسݨ
بسول
پھٹݨ
پھٹول
پھِرݨ
پھرول
چِڑݨ
چڑول
چھِڑن
چھڑول
ݙرݨ
ݙرول
ی: بعض مصادر دے مصدری مارے دے اڳوں"یروُ"بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم فاعل بݨدے جیویں جو
ہنݙھݨ
ہنڈھیُرو
ہنگݨ
ہنگیرُو
ݙنگݨ
ݙنگیرُو
چِنگھݨ
چِنگھیرُو
ب: اِسمیں کن اسمائے فاعل قیاسی بݨانوݨ دے قاعدے:
۱۔ لاحقئیں دے ڳنڈھیپ نال بݨݨ آلے اسمائے فاعِل :اے ڳالھ یاد رَہوے جو کُئی وی لاحقہ ڳنڈھݨ کِن پہلوں اسم دے اخیر ء ِچ یا وچکار آوݨ آلے حروف علّت حذف کر ݙتے ویندن۔
(i) ر، ار یا ارا :
اِسم
اِسم فاعل
اسم
اسم فاعل
اسم
اسم فاعل
اسم
اسم فاعل
لوہا
لُہار
کمُبھ(مٹی)
کمُبھار
سونا
سونارا
بَٹھ یا بٹھی
بِٹھارا
کُوک
کُکارا
پُکار
پُکارا
ہوکا
ہُکارا
وَݨج
وَݨجارا
(ii) یرا:
مچھی
مچھیرا
ڳنڈھ
ڳنڈھیرا
تھَپ یا تھاپی
تھپیرا
ہنڈھ یا ہنڈھا
ہنڈھیرا
وَنجھ
ونجھیرا
لُٹ
لٹیرا
کَتر
کتیرا
ݙنگ
ݙنگیرا
(iii) ری یا اری:
شکار
شکاری
جُواء
جواری
کھیݙ
کھݙاری
اِتبار
اتباری
آہر
آہری
لٻار
لٻاری
لِکھ یا لکھت
لکھاری
مَہار
مہاری
(iv) الف:
بُکھ
بُکھا
اُٻالھ
اٻالھا
اُڄاڑ
اُڄاڑا
تول
تولا
اُلار
اُلارا
مار
مارا
ٹھکور
ٹھکورا
چاڑھی
چاڑھا
(v) یل:
ٻٹ
ٻݨیل
چَک
چکیل
خُندک
خُندکیل
عُصہ
غصیل
مکر
مکریل
خرچ
خرچیل
خرسی
خرسیل
فخر
فخریل
(vi) ل:"ل"لاحقے کنو ں پہلوں آوݨ آلے ݙو حرفی اسم دے اخیر لے حرف تہیجی دے اُتے شَد تے تَلوں زیر آندی ئِ۔
چَک
چَکّلِ
پَݙ
پَݙل
خرسی
خرسِل
ہوݙ
ہوݙل
چَرس
چَرسلِ
دھاڑا
دھاڑِل
خُندک
خُندکِل
مکر
مکرِل
(vii) وَند:
بھاڳ
بھاگ وند
دولت
دولت وند
مال
مال وند
ہوش
ہوش وند
ہُنر
ہُنروند
حاجت
حاجت وند
عزت
عزت وند
عقل
عقل وند
(viii) وُ:
مار
مارُو
بار
بارُو
ہار
ہارُو
وسار
وسارُو
مرݨ
مُرو
تاری
تروُ
چَرݨ
چروُ
کرݨ
کروُ
(ix) باز:
کبوتر
کبوتر باز
بٹیرا
بٹیرے باز
تتر
تتر باز
کُکُر
کُکڑ باز
دھوکا
دھاکے باز
دَغا
دَغا باز
لونڈا
لونڈے باز
رنڈی
رنڈی باز
(x) دار:
پہرہ
پہرے دار
پَلّہ
پلّے دار
سرمایہ
سرمایہ دار
مال
مال دار
زمین
زمین دار
تحصیل
تحصیل دار
ٹھیکہ
ٹھیکے دار
ٹَٻر
ٹٻر دار
(xi) گر:
زر
زرگر
کاری
کاری گر
صِقلی
صِقلی گر
قلعی
قلعی گر
جادو
جادوگر
ستم
ستم گر
کیمیا
کیمیا گر
بازی
بازی گر
(xii) گیر:
رسہ
رسہ گیر
پناہ
پناہ گیر
راہ
راہ گیر
ماہی
ماہی گیر
جہاں
جہاں گیر
دامن
دامن گیر
عالم
عالم گیر
آتش
آتش گیر
(xiii) ی:
اَجڑ
آجڑی
کُتا
کوتی
مہاڳ
مہاڳی
جنگل
جنگلی
جھر
جھَری
بَر
بَری
گھر
گھروڳی
مشک
ماشکی
(xiv) وال:
دھݨ
دھݨوال
ٻاکر
ٻاکروال
بھیݙ
بھیݙوال
بھائی
بھئیوال
منجھ
مہینوال
جت
جتوال
گھاݨی
گھاݨی وال
دیرہ
دیرے وال
(xv) کجھ انسانی پیشے:
۱۔لی: دولی، راملی، پٹولی، پاولی، کٻالی، نرولی، مالی، ہالی، ٻیلی، تیلی
۲۔ئی: نائی، حلوائی، قصائی، دھݨوائی
۳۔ ی: بھنگی، درزی، مراثی، موچی، جوگی، شکاری، مستری، پٹواری، سخی، تنوری، طباخی، کھوجی، سوزی
(xvi) ݨاں:مُہاݨاں، ونگوواݨاں، پوچݨاں، ݙوچݨاں، مندھݨاں ، پوݨاں، ڈھکݨاں، جھگݨاں، جھیرݨاں، چھݨکݨاں، وٹݨاں، ویلݨاں،
(xvii) یلا:رنگیلا، سُریلا، شرمیلا، کٹیلا، وَسیلا، پتھریلا
(xviii)یا:ݙاکیا، کٻاڑیا، گویّا، نیاریا، پنساریا،
2۔ سابقیں دے ڳنڈھیپ نال بنݨ آلے اسمائے فاعل :
i: دل: دل بس، دل ٻدھ ، دل پشور، دل ٹھار، دل کݙھ ، دل دھیر، دل شاد، دلفریب
ii: ہاں: ہاںبُس، ہاں کݙھ ، ہاں پاڑ، ہاں چیر، ہاں ٹھار، ہاں ساڑ ،ہاں چھک، ہاں جھل
iii: ن: نکماں ، نکھٹو، ن٘ڄاݨ ، نپھر، ندان، نبھایا، نبھاندا۔نبھاڳا
iv: نا: نابینا، ناسمجھ، ناشکرا ، ناقدرا، نامنظور، نااُمید ، نا حق
v: ک: کجوڑ، کُڄڄا ،کُرسا ، کپتا، کراہ،کُرَتّا ، کُللا
vi: الف: اَمٹ ،اُچاک، اٹل ، امر، اٹنگ اجوڑ،
vii: اَݨ: سرائیکی زبان دے ایجھیں منفی معنی ݙیوݨ آلے اسمائے فاعل جنھیں کن پہلوں ’’اݨ‘‘ دا سابقہ لڳدے ہمیشاں مصادر کن اخذ کیتے ویندن۔ اے اسمائے فاعل عام طور تے ترائے قسمی ہوندن ۔
۱۔ مصادر کن بنݨ آلے فعل ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب کن پہلوں ’’اَݨ‘‘ دا سابقہ ڳنڈھ کرائیں ۔
۲۔ مصادر دے مصدری مادے (فعل امر) کن پہلوں ’’اَݨ‘‘ دا سابقہ ڳنڈھ کرائیں
۳۔ مصادر کن باقاعدہ طور تے بݨائے ڳئے اسمائے فاعل کن پہلوں ’’اَݨ‘‘ دا سابقہ ڳنڈھ کرائیں۔
1۔ فعل ماضی مطلق دا صیغہ واحد غائب تے ’’سابقہ اَݨ‘‘
مصدر
ماضی مطلق
اسم فاعل
مصدر
ماضی مطلق
اسم فاعل
مصدر
ماضی مطلق
اسم فاعل
ݙیکھݨ
ݙٹھا
اَݨ ݙٹھا
لکھݨ
لکھیا
اَݨ لکھیا
بھُنݨ
بھُنیا
اَݨ بھُنیا
پاڑن
پاڑیا
اَݨ پاڑیا
چھڑݨ
چھڑیا
اَݨ چھڑیا
سیوݨ
سیتا
اَݨ سیتا
2۔ مصادر دے مصدری مادے (فعل امر) تے سابقہ اَݨ
مصدر
مصدری مادہ
اسم فاعل
مصدر
مصدری مادہ
اسم فاعل
مصدر
مصدری مادہ
اسم فاعل
پھَرݨ
پھَر
اَݨ پَھر
پَھٹݨ
پَھٹ
اَݨ پَھٹ
تُرٹن
تُرٹ
اَݨ ترٹ
کچھݨ
کچھ
اَݨ کچھ
پڑھݨ
پڑھ
اَݨ پڑھ
ٹلݨ
ٹل
اَݨ ٹل
3۔ الف: مصادر کن بݨݨ آلے باقاعدہ اسمائے فاعل تے سابقہ اَݨ
مصدر
باقاعدہ اسم فاعل
منفی اسم فاعل
مصدر
باقاعدہ اسم فاعل
منفی اسم فاعل
مصدر
باقاعدہ اسم فاعل
منفی اسم فاعل
بھانوݨ
بھاندڑ
اَݨ بھاندڑ
سمݨ
سمندڑ
اَݨ سمندڑ
تھیوݨ
تھیندڑ
اݨ تھیندڑ
سکھݨ
سکھندڑ
اݨ سکھندڑ
وہݨ
وہندڑ
اݨ وہندڑ
دھانوݨ
دھاندڑ
اݨ دھاندڑ
۸،بے: بے چنت یا بے چنتا، بے اتبار یا بے اتبارا، بے پت یا بے پتا، بے قدر یا بے قدرا بے فکر یا بے فکرا، بے صبر یا بے صبرا، بے ہنر
۹، با: با ادب، با اختیار، با خبر، باوفا، با عمل، باہمت، با وقار۔
۱۰، خود:خود ثنا، خود پرست، خودپسند، خودسر، خود غرض ، خود مختار، خودکُش۔
۱۱، خوش:خوش اخلاق، خوش بیان، خوش زبان، خوش خط، خوش پوش، خوش نویس۔
اسمائے فاعل سماعی
الف: مصادر کن بݨݨ آلے
مصدر
اسم فاعل
مصدر
اسم فاعل
مصدر
اسم فاعل
مصدر
اسم فاعل
ٻولݨ
ٻلیار
کَرتݨ
کَرتار
ݙیوݨ
ݙاتا
وَسݨ
واسو
چُݨݨ
چوݨا
نپَݨ
ناپا
کُٹݨ
کوٹا
جھَلݨ
جھالو
نچݨ
ناچو
ہوݙݨ
ہوݙل
رڑݨ
راڑا
چھکݨ
چھیکا
ب: اسماء کن بݨݨ آلے
اسم
اسم فاعل
اسم
اسم فاعل
اسم
اسم فاعل
اسم
اسم فاعل
سِلھ
سلھ بند
پندھ
پاندھی
پورھیا
پورھیت
کندھ
کاندھی
چھیڑ
چھیڑو
ہل
ہالی
ݙاک
ݙاکیا
پیر
پیرو آڈھی
نوٹ: سرائیکی زبان ئِ چ اسمائے فاعل بنانوݨ دے ٻہوں سارے ٻئے طریقے وی ہن پر اتھاں طوالت دے پیش نظر انھیں دا اندراج ممکن کائینی۔
2اسم مفعول
editتعریف :اسم مفعول اُو اسم مشتق ئِ جہڑ ا جو اے ڄݨاوے جو فعل آلا کم پورا تھی ڳئے۔ یا ایں وی آکھیا ون٘ڄ سڳدے جو اسم مفعول او اسم مشتق ئِ جہڑا جو اُونہہ شخص یا چیز کوں ظاہر کرے جیں اُتے کہیں فاعل دے فعل دا اثر واقع تھیا ہووے اسم مفعول اکھیندے مثال دے طور تے پڑھیاہویا لکھیا ہویا۔ پڑھیندڑ، لکھیندڑ، پڑھیٔل، لکھیٔل، پاکواں، سوڑواں، لتھا، گھڑتو، سُن٘ڄاپو وغیرہ وغیرہ ۔
اسم مفعول تے مفعول ء ِچ فرق:
اسم مفعول تے مفعول دے فرق کیتے درج ذیل ٹیبل ݙیکھو
مفعول
اسم مفعول
۱۔مفعول اُو جامد اسم ہوندے جو کہیں شخص یا شئے دا ناں ہوندے
۱۔فعل دی مناسبت نال مفعول کوں جہڑا ناں ݙتا ویندے او اسم
تے جئیں اُتے کئی کم واقع تھیا ہووے ۔
مفعول ای اکھیندے۔
۲۔مفعول کہیں مصدر یا کہیں اسم کن باقاعدہ طور تے بݨیا ہویا
۲۔اسم مفعول کہیں نہ کہیں مصدر یا اسم کن باقاعدہ طور تے بݨایا
نھیں ہوندا۔ بلکہ او ہک ایجھاں اسم جامد ہوندے جئیں اُتے کہیں
ویندے جیویں رشید ہک پڑھیل شخص ہے ۔ اینہہ جملے ئِ چ
فاعل دے فعل دااثر تھیا ہووے۔ جیویں جو رشید خط لکھیے۔ اینہہ
پڑھیل اسم مفعول ہے یعنی ’’فعل پڑھݨ‘‘ دی نسبت نال رشید
جملے ئِ چ رشید فاعل ہے جئیں لکھݨ دا کم کیتے تے وت ایندے صلے
کوں ’’پڑھیٔل شخص ‘‘ دا ناں ݙے ݙتا ڳئے ۔
ء ِ چ خط لکھیا ڳئے لہٰذا اتھاں خط مفعول ئِ۔
۳۔اسم مفعول کن اے واضح تھیندے جو اُوندے اُتے کئی نہ کئی
۳۔مفعول دے چھڑے ناں کن اے واضح نھیں تھیندا جو
کم ضرور واقع تھئے۔ جیویں جو اُتے ݙتے گئے جملے ء ِچ لوظ
اوندے اُتے کیا کم واقع تھئے۔ جیویں جو اُتے ݙتے ڳئے
پڑھیٔل کن واضح تھیندے جو کہیں شخص تے پڑھݨ دا کم واقع
جملے ئِ چ چھڑے لوظ’’خط ‘‘ کن اے ظاہرنھیں تھیندا جو اُوندے
تھئے۔
اُتے کیا کم واقع تھئے۔
۴۔اسم مفعول کئی جامد اسم نھیں ہوندا تے اُوندے نال ہمیشاں
۴۔مفعول ہک جامد اسم ہوندے جئیں نال کئی مفعولی علامت
کئی نہ کئی مفعولی علامت جڑی ہوئی ہوندی ء ِ، جیویں جو لوظ’’
جُڑی ہوئی نھیں ہوندی جیویں جو اُتے ݙتے ڳئے جملے ء ِچ خط
پڑھیل‘‘ نال مفعولی علامت جُڑی ہوئی ئِ۔
دے لوظ نال کئی مفعولی علامت جڑی ہوئی کائنی ۔
۵۔اسم مفعول ہمیشاں جملے ء ِچ مفعول بݨ کے ای آندے، یعنی
۵۔مفعول او اسم جامد ہوندے جہڑا جو جملے ء ِچ کݙاہیں تاں
اُوندے اُتے کئی نہ کئی کم واقع تھیندے۔اسم مفعول جملے ئِ چ
مفعول بݨ ویندے تے کݙاہیں او فاعل دا کم ݙیندے۔ اے
کݙاہیں فاعل دی جاء نھیں گھندا جیویں جو لوظ پڑھیٔل کوں جملے
ݙو جملے ݙیکھو (۱)رشید اسلم کوں ماریے (۲)اسلم رشیدکوں ماریے ،
ئِ چ جیویں وی استعمال کروں او آپݨی مفعولی شناخت تبدیل نھیں
پہلے جملے ء ِچ تاں اسلم مفعول ئِ پر ݙوجھے جملے ئِ چ فاعل بݨ ڳئے
کریندا۔
اسم مفعول دیاں قسماں : (۱) اسم مفعول قیاسی (۲) اسم مفعول سماعی ۔
۱۔اسم مفعول قیاسی: جہڑے اسمائے مفعول کہیں قاعدے قانون دے مطابق بݨائے ویندن اسمائے مفعول قیاسی سݙیندن، جیویں جو لکھیا ہویا، پڑھیٔل، پاکواں، وٹک، ݙالک، بݨتّو، وغیرہ وغیرہ ۔
۲۔اسم مفعول سماعی: او اسمائے مفعول جہڑے جو کہیں قاعدے قانون دے مطابق بݨائے نہ ڳئے ہوون بلکہ اہل زبان کن جیویں سُݨیے ہوون اونویں ای استعمال کیتے ویندے ہوون اسمائے مفعول سماعی اکھیندن۔ نک کپیا، ٻانہہ بھناں، لُنڈپچھیا ، سر پھِرٖیا وغیرہ ۔
مفعولی علامت ’’کوں‘‘ دا درست استعمال:
1۔ جے کر کہیں جملے ئِ چ استعمال تھیوݨ آلے فعل دا صرف ہک مفعول ہووے تے اُو ذی عقل (انسان) ہووے تاں وت مفعول دے اڳوں مفعولی علامت ’’کُوں‘‘ ضرور آسی۔ تے جے کر او مفعول ذی عقل نہ ہوسی (جانور ہوسی) یا بے جان ہوسی تاں وت اُوندے اڳوں اے علامت نہ آسی ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔(۱) میں اسلم کوں ݙٹھے (۲) میں اصغر کوں ڄاݨداں (۳) اُونہہ احمد کوں مارئیے (۴)میں پاکستان دا نقشہ ݙٹھے (۵)توں ریاضی ڄاݨدیں (۶)اُونہہ نانگ مارئیے۔ جملہ نمبر ۱،۲،۳،وچ اسمائے مفعول اسلم ، اصغر تے احمد چونکہ ذی عقل (انسان )ہن اینہہ ڳالھوں انھیں دے اڳوں مفعولی علامت ’’کُوں‘‘ دا استعمال تھئے۔ پر آخیرلے ترائے جملیں دے اسمائے مفعول نقشہ ، ریاضی تے نانگ چونکہ غیر ذی عقل تے بے جان ہن اینہہ ڳالھوں انھیں دے اڳوں مفعولی علامت ’’کُوں‘‘ استعمال نھیں تھئی۔
2۔ جے کر مفعول دے طور تے کہیں آدمی یا انسان دا لوظ آسی تاں وَت اُوندے اڳوں مفعولی علامت ’’کُوں‘‘ نہ آسی تے جے کر آدمی یا انسان دی بجائے کہیں آدمی یا انسان دا ناں گھنسوں یا اُوندے کیتے کئی محض اشارہ یا اضافت استعمال کریسوں تاں وَت مفعولی علامت ’’کُوں‘‘ ضرور آسی۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔ (۱) میں آدمی ݙٹھے۔(۲) میں اسلم کوں ݙٹھے (۳) میں تیݙے بھرا کوں ݙٹھے ۔
3۔ جے کر کہیں محاورے ء ِچ مفعول مصدر دے نال آوے تاں وَت اُوندے اڳوں مفعولی علامت ’’کُوں‘‘ دا استعمال سراسر غلط تصور تھیسی۔ مثال دے طور تے اے جملہ جو اسلم میݙی تباہی تے کمر ٻدھ گھدی ء ِ دی بجائے اسلم میݙی تباہی تے کمرکوں ٻدھ گھدے آکھݨ سراسر غلط ء ِ۔
4۔ بے جان شئیں یا قلبی کیفیات دے نال وی ایھوّ عمل دُہرایا ویسی یعنی انھیں دے اڳوں مفعولی علامت ’’کُوں‘‘ نہ ڳنڈھی ویسی مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔ (۱) میں پاݨی پیتے(۲) تئیں خط لکھیے(۳) یار فکر نہ کر (۴)ہر ویلھے رب دا شکر ادا کر ۔ اُتے ݙتے ڳئے جملیں ء ِچ اسمائے مفعول پاݨی، خط ، فکر تے شکر دے اڳوں ’’کُوں‘‘ دااستعمال سراسر غلط ہوسی۔
5۔ جݙاں کہیں ڳالھ ء ِچ عمومیت( عام ہووݨ) دا رنگ ہوسی تاں وت مفعول دے اڳوں مفعولی علامت کُوں دا استعمال نہ تھیسی۔ پر جݙاں کہیں ڳالھ ء ِچ خصوصیت دا اظہار تھیسی یا کہیں کم دو توجہ ݙوانوݨ مقصود ہوسی تاں وت ’’کُوں‘‘ دا استعمال ضرور تھیسی۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو (۱) میݙی امداد کوں پہنچو(۲) دولت چھوڑ خدا دا تھی (۳) اے ڳنڈھڑی چا تاں ݙیکھاں (۴) یاالٰہی ! آپݨی شان کُوں ݙیکھ میݙے گناہیں کوں نہ ݙیکھ۔
6۔ جے کر افعال دے نال نال انھیں دے فعلی مادئیں دا مفعول وی استعمال تھیسی جیکوں عربی زبان ئِ چ ’’مفعول مطلق ‘‘ آکھیا ویندے تاں وت انھیں دے اڳوں مفعولی علامت دا استعمال نہ تھیسی۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔ (۱) توں کیجھیں چال پیا چلدیں۔ (۲) آدمیں آلی ٹور ٹُر(۳) اُچے ٻول نہ ٻول۔
7۔ بعض متعدی یا متعدی المتعدی افعال دے نال جے کر ݙو مفعول استعمال کیتے ڳئے ہوون تاں وت جنھیں وچوں ہک مفعول کُئی ذی عقل ہووے تے ݙوجھا غیرذی عقل ہووے (جانور یا بے جان شئے ) تاں وت ذی عقل مفعول دے اڳوں مفعولی علامت ’’کُوں‘‘ ڳنڈھی ویسی تے غیر ذی عقل مفعول دے اڳوں اے علامت نہ آسی۔ مثال دے طورتے اے جملے ݙیکھو (۱) میں فقیر کوں روپیہ ݙتے (۲) اُونہہ اڄ سارے لوکیں کوں مٹھائی کھوائی ئِ۔
8۔ بعض افعال جہڑے جو بݨانوݨ، مقرر کرݨ، سݙݨ یا ناں رکھݨ دے معنیاں ء ِچ استعمال کیتے ڳئے ہوون یا ݙوجھے لوظیں
ئِ چ انھیں کن سمجھݨ ، ڄاݨݨ ، یا خیال کرݨ دا مطلب واضح تھیوے تاں وت انھیں افعال نال ݙو مفعول ورتیے ویندن جنھیں وچوں ہک مفعول دے اڳوں مفعولی علامت ’’کُوں‘‘ ڳنڈھی ویندی ء ِ جݙاں جو ݙوجھے مفعول دے اڳوں اے علامت نھیں ڳنڈھی ویندی مثال دے طورتے اے جملے ݙیکھو۔ (۱) اُوں کوں تُساں کیا سمجھدے ء ُ(۲) اساں احمد کوں آپݨاں ممبر چُݨ گِھدے (۳) میں تاں اُوکوں آدمی سمجھدا ہم پر او کجھ ٻیا نکھتے (۴) استاد صاحب اسلم کوں کلاس دا مانیٹر بݨا ݙتے ۔
9۔ بعض افعال دے طور مجہول ء ِچ ݙو مفعول ہوندن انھیں وچوں پہلا مفعول فاعل دا قائم مقام ہوندے پر اُوندی حالت اُوہاای رہندی ئِ۔ یعنی اُوندے اڳوں مفعولی علامت ’’کُوں‘‘ ڳنڈھی ویندی ء ِ جݙاں جو ݙوجھے مفعول دے اڳوں اے علامت نھیں ڳنڈھی ویندی۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو (۱) فقیر کوں روٹی کھوا ݙیوو (۲) ملازم کوں تنخواہ ݙے ݙتی ون٘ڄے۔
10۔ بعض اوقات کہیں وی مفعول دے اڳوں مفعولی علامت کُوں دی بجائے ’’نال‘‘ یا ’’اُتے‘‘ وی بطور مفعولی علامات ورتی ویندی ئِ۔ مثال دے طور تے (۱) میں آپݨے پتر خالد نال ٻہوں محبت کرینداں۔ (۲) غریب تے رحم کرو۔
11۔ بعض اوقات مفعولی علامت ’’کُوں‘‘ واسطے یا کیتے دے معنیاں ء ِچ وی استعمال تھیندی ء ِ ۔ مثال دے طورتے (۱) او ہر ویلھے مارݨ کُوں تیار ٻیٹھا ہوندے۔ (۲) میں کعبے شریف دی زیارت کُوں سِکدا وداں۔
12۔ جئیں ویلھے کئی مصدر یا اُوندے مشتقات ضرورت، مجبوری یا تاکید کیتے استعمال تھیندن تاں اُتھاں اُویں، توں، تُساں ، اساں وغیرہ فاعلی ضمیراں دے اڳوں مفعولی علامت ’’کُوں‘‘ ڳنڈھ کرائیں مفعول دا کم گھدا ویندے مثال دے طورتے اے جملے ݙیکھو ۔(۱) اُوکوں کجھ وی نھیں ݙسدا (۲) میکوں لاہورضرور ون٘ڄݨاں پوسی (۳) تیکوں کہیں دا درد نھیں تھیندا (۴) تہاکوں ہر ویلھے آپݨی فکر لڳی رہندی ئِ (۵ ) اساکوں انعام ملیے (۶) انھیں کوں ضرور ڄلݨاں پوسی۔ اُتے ݙتے ڳئے جملیں ء ِچ ضمیراں اُوکوں میکوں، تیکوں تہاکوں، اساکوں تے انھیں کوں بظاہرتاں مفعولی حالت ء ِچ ہن پر حقیقت ئِ چ انھیں دا استعمال کہیں قاعدے قانون دا متھاج کائینی۔
13۔ بعض اوقات کہیں جملے ء ِچ مفعولی علامت دا تصور تاں ضرور پاتا ویندے پر اُو علامت محذوف رہندی ئِ ۔ مثال دے طورتے (۱) او دھمی ٹُر ڳئے (۲) توں روٹی کھاوݨ ڳیا ہانویں (۳) میں گھر ول آیاں۔
اسم مفعول بݨانوݨ دے قاعدے :
1۔ مصادر معروف کن فعل ماضی مطلق دا صیغہ واحد غائب گھن کرائیں اُوندا اخیر الا ’’الف‘‘ حذف کر ݙتا ون٘ڄے ۔ جیکر باقی بچݨ آلے لوظ دے اخیرء ِچ ’’ی‘‘ رہ ون٘ڄے تاں وَت اُوندے اڳوں ’’ل‘‘ دا ودھارا کر کے ’’ی‘‘ دے اُتے ’’ہمزہ ‘‘ پا ݙتا ون٘ڄے تاں اُو اسم مفعول بݨ ویندے تے جے کر ’’ی‘‘ نہ بچے تاں وت اُونہہ لوظ دے اخیری حرف تے زبر گھت کرائیں تے اُوندے اڳوں صرف ’’ل‘‘ دا ودھا را کر ݙیوݨ نال اسم مفعول بݨ ویندے جیویں جو
مصدر
اسم مفعول
مصدر
اسم مفعول
مصدر
اسم مفعول
مصدر
اسم مفعول
آپھرݨ
آپھرئیل
آݙھݨ
آڈھئیل
لکھݨ
لکھئیل
پڑھݨ
پڑھئیل
کھاوݨ
کھادَل
پاوݨ
پاتَل
دھووݨ
دھوتَل
ݙیکھݨ
ݙٹَھل
2۔ جے کر مصدر مجہول ہووے تاں وت اُونہہ مصدر دی مصدری علامت ’’جݨ‘‘ یا ’’وݨ‘‘ کوں حذف کرݨ دے بعد باقی بچل لوظ دے اڳوں’’ندڑ‘‘ یعنی (یائے معروف (’’ی+نون غنہ +د+ڑ) دا ودھارا کر ݙیوݨ نال اسم مفعول بݨ ویندے جیویں جو
مصدر مجہول
اسم مفعول
مصدر مجہول
اسم مفعول
مصدر مجہول
اسم مفعول
لکھیجݨ
لکھیندڑ
لکھیوݨ
لکھیندڑ
پڑھیڄݨ
پڑھیندڑ
پڑھیوݨ
پڑھیندڑ
سمیڄݨ
سمیندڑ
اُٹھیڄݨ
اُٹھیندڑ
اُٹھیوݨ
اُٹھیندڑ
سمیوݨ
سمیندڑ
پُریجݨ
پُریندڑ
3۔ مصادر متعدی یا متعدی المتعدی دے مصدری مادے دے اڳوں واحد مذکر کیتے ’’واں‘‘ جمع مذکر کیتے ’’ویں‘‘ (یعنی و+یائے مجہول ’’ے‘‘ +نون غنہ )واحد مئونث کیتے وی یعنی(و+ یائے معروف) تے جمع مونث کیتے "ویاں"یعنی (و+یائے خفی الصوت+الف+نون غنہ )دا ودھارا کر ݙیوݨ نال اسم مفعول بݨ ویندے بعض اوقات ݙتے ہوئے مصدر دے مصدری مادے دے اڳوں حروف علّت (ا‘و‘ی ) وچوں کہیں ہک حرف علّت دا ودھارا وی کیتا ویندے۔ جیویں جو
مصدر
اسم مفعول
جمع مذکر
واحدمونث
جمع مونث
کھڑانوݨ
کھڑاواں
کھڑاویں
کھڑاوی
کھڑاویاں
بھُکاوݨ
بھُکاواں
بھکاویں
بھکاوی
بھکاویاں
بھُنݨ
بھونواں
بھونویں
بھونوی
بھونویاں
منگݨ
مانگواں
مانگویں
مانگوی
مانگویاں
تولݨ
تولواں
تولویں
تولوی
تولویاں
ݙکھاوݨ
ݙکھانواں
ݙکھانویں
ݙکھانوی
ݙکھانویاں
4۔ کہیں وی مصدر دے فعل ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب دے اڳوں ’’ہویا‘‘ دا ودھارا کر کے اسم مفعول بݨایا ون٘ڄ سڳدے ۔جیویں جو :
مصدر
اسم مفعول
مصدر
اسم مفعول
مصدر
اسم مفعول
مصدر
اسم مفعول
لکھݨ
لکھیا ہویا
بھُنݨ
بھُنا ہویا
مرݨ
مویاہویا
تولݨ
تُلیا ہویا
سݙݨ
سݙیا ہویا
پڑھݨ
پڑھیا ہویا
آڈھݨ
آڈھیا ہویا
پیوݨ
پیتا ہویا
5۔ مصادر مجہول دی مصدری علامت ’’جݨ‘‘یا’’وݨ‘‘ کوں حذف کرݨ دے بعد جو کجھ باقی بچے اُوندے اڳوں ’’ندا‘‘ دا ودھارا کر ݙیوݨ نال اسم مفعول بݨ ویندے اینکوں مصادر مجہول کن بنݨ آلا حالیہ تمام وی آکھیا ویندے۔جیویں جو
ٻدھیجݨ
ٻدھیندا
سݙیجݨ
سݙیندا
وٹیجݨ
وٹیندا
کھویجݨ
کھویندا
مریوݨ
مریندا
کہیوݨ
کُہیندا
پرنیوݨ
پرنیندا
اُٹھیوݨ
اُٹھیندا
6۔ متعدی یا متعدی المتعدی مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں’’ ندا‘‘ دا ودھارا کر ݙیوݨ نال اسم مفعول وجود ء ِچ آ ویندے۔ اینکوں مصادر متعدی یا متعدی المتعدی کن بنݨ آلا حالیہ نا تمام وی آکھیا ویندے۔
ٻرڑانوݨ
ٻرڑاندا
کُرلانوݨ
کُرلاندا
مسکاوݨ
مسکاندا
اُگھلانوݨ
اگھلاندا
ݙسکاوݨ
ݙسکاندا
پچھتانوݨ
پچھتاندا
مرجھانوݨ
مرجھاندا
مُکلانوݨ
مُکلاندا
7۔ مصادر دے مصدری مادے اڳوں’’وکڑ‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال جیویں جو
بھنݨ
بھنوکڑ
وسݨ
وسوکڑ
پھٹݨ
پھٹوکڑ
پھٹیجݨ
پھٹوکڑ
مستݨ
مستوکڑ
مستیجݨ
مستوکڑ
لَݙݨ
لݙوکڑ
لڈیجݨ
لݙوکڑ
8۔ مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں ’’ت‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھݨ نال
مصدر
اسم مفعول
مصدر
اسم مفعول
مصدر
اسم مفعول
مصدر
اسم مفعول
جُڑݨ
جُڑت
چَلݨ
چَلت
لِکھݨ
لکھت
پڑھَݨ
پڑھت
گھڑݨ
گھڑت
مَنݨ
منت
وُنݨ
وُݨت
لبھݨ
لبھت
9۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے بعد ’’تو‘‘یا’’اوتو‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال
بݨݨ ، بݨتوّ ، بݨݨ ، بݨاوتو، گھڑݨ ، گھڑتو ، وُݨݨ، وُݨتو
10۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے بعد’’ک‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال
ودھݨ
ودھک
چمکݨ
چمک
ݙلݨ
ݙلک
ہٹکݨ
ہٹک
ٻسکݨ
ٻسک
لَسکݨ
لسک
وَٹݨ
وَٹک
مہکݨ
مہک
11۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے بعد’’تی‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال
جیتݨ
جیتی
نیتݨ
نیتی
پیوݨ
پیتی
دھووݨ
دھوتی
پورݨ
پوتی
سیوݨ
سیتی
دھانوݨ
دھانتی
منݨ
منوتی
12۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں’’ارا‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال
نترݨ
نتارا
ونڈݨ
ونڈارا
ٻلاوݨ
ٻلارا
کنبݨ
کنبارا
ورتݨ
ورتارا
وِسرݨ
وِسارا
اُݙرݨ
اُڈارا
لسکݨ
لسکارا
13۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں ’’وڑا‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال
مروڑݨ
مروڑا
وچھڑݨ
وچھوڑا
گھرڑݨ
گھروڑا
گلٖݨ
ڳلوڑا
سانبݨ
سنبوڑا
مندھݨ
مندھوڑا
تروڑݨ
تروڑا
لبھݨ
لبھوڑا
14۔ بعض مصادر دی مصدری علامت’’ݨ‘‘ کوں حذف کرݨ دے بعد باقی اسم مفعول بچ ویندے۔
ارداسݨ
ارداس
ہٻلاسݨ
ہٻلاس
ہراسݨ
ہراس
لباسݨ
لباس
وسواسݨ
وسواس
ہٻڑاسݨ
ہٻڑاس
بکݨ
بکواس
15۔ بعض مصادر دے پہلے حرفِ تہجی دے بعد جے کر ’’تھا‘‘ دا ودھا را کر ݙویڄے تاں وت اسم مفعول حاصل تھیندے۔
لَہݨ
لتھا
پھاسݨ
پھتھا
کھُسݨ
کھتھا
چھَپݨ
چھتھا
پھَسݨ
پھتھا
پھِسݨ
پھِتھا
لتڑیجݨ
لِتھا
بھنیجݨ
بُتھا
16۔ بعض مصادر دے پہلے حرفِ تہجی دے بعد جے کر ’’دھا‘‘ ڳنڈھ ݙویجے تاں وت اسم مفعول حاصل تھیندے۔
لبھݨ
لدھا
ٻدھݨ
ٻدھا
ݙوہݨ
ݙدھا
رُجھݨ
رُدھا
گھنݨ
گِھدھا
رِنھݨ
رِدھا
17۔ بعض مصادر دے پہلے حرفِ تہجی دے اڳوں ’’ٹھا‘‘ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مفعول حاصل تھیندے۔
تَرٹݨ
ترٹھا
وسݨ
وُٹھا
مُسݨ
مُٹھا
کُسݨ
کُٹھا
رُسݨ
رُٹھا
ݙسݨ
ݙٹھا
کُہݨ
کُٹھا
ڈَھہݨ
ݙٹھا
18۔ بعض مصادر دے پہلے ݙو حروف دے بعد’’الف‘‘ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مفعول حاصل تھیندے۔
پَکݨ
پَکّا
سُکݨ
سُکّا
پھَکݨ
پھَکّا
تھُکݨ
تھَکّا
چُکݨ
چُکّا
مُکݨ
مُکّا
دِھکݨ
دِھکاّ
ݙکݨ
ݙکاّ
19۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں ’’اک‘‘ دے ودھارے نال
چھپݨ
چھپاک
چھُٹݨ
چھُٹاک
نسݨ
نساک
پھُٹݨ
پھٹاک
پھِٹݨ
پھِٹاک
ݙلݨ
ݙلاک
چھڑݨ
چھِڑاک
اُدھلݨ
اُدھلاک
20۔ مصادرکن بنݨ آلے حالیہ نا تمام وی اسمائے مفعول دے طور تے ورتیے ویندن
بھوݨ
بھوندا
پووݨ
پوندا
کُہݨ
کہندا
وَہݨ
وہندا
مرݨ
مردا
اُٹھݨ
اُٹھدا
وِٹیجݨ
وِٹیندا
منیجݨ
منیندا
اپھریجݨ
اپھریندا
سݙوانوݨ
سݙویندا
چھڑکانوݨ
چھڑکیندا
اُکسانوݨ
اُکسیندا
21۔ متعدی مصادر دے مصدری مادے دے بعد’’ݨاں‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھݨ نال
وکاوݨ
وکاݨاں
سماوݨ
سماݨاں
کملاوݨ
کماݨاں
اُݙݨ
اݙاݨاں
الاوݨ
اَلاݨاں
پترݨ
پتراݨاں
مُکلاوݨ
مکلاݨاں
وتاوݨ
وتاݨاں
22۔ مصادر کن بنݨ آلے کجھ بے قاعدہ اسمائے مفعول
بھَنݨ
بَھناں
بھُنݨ
بھُناں
پُڄݨ
پُناں
پَھٹݨ
پھٹورا
ڈَھکݨ
ڈھکوڑا
بھنیجݨ
بھنوکڑ
مُلارݨ
ملیدھڑ
سن٘ڄاݨݨ
سُن٘ڄاپو
مَنݨ
منوتی
ٻدھݨ
ٻدھیلو
ڄاپݨ
ڄاپو
چَٹݨ
چاٹا
رَکھݨ
رکھوت
کھُٹݨ
کھُٹل
گھڑݨ
گھڑتو
وسݨ
وسیب
3 ا سم حاصل مصدر
editتعریف: او اسم مشتق جہڑا جو مصدر دی حالت، کیفیت یا اثر کوں ظاہر کرے۔ جہڑا مصدر کن بݨیا ہویا ہووے تے جیندے وچ مصدری معنے پاتے ون٘ڄن ۔ جیویں جو تھکݨ کن تھکیڑا لکھݨ کن لکھت یا لکھائی، دھانوݨ کن دھانوݨی تے اُسارݨ کن اُساری وغیرہ۔
اسم حاصل مصدر بݨانوݨ دے قاعدے:
1 بعض مصادر دی مصدری علامت حذف کرݨ دے بعد باقی دے اڳوں ’’ݨی‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھݨ نال اسم حاصل مصدر بݨایا ون٘ڄ سڳدے۔
مصدر
حاصل مصدر
مصدر
حاصل مصدر
مصدر
حاصل مصدر
مصدر
حاصل مصدر
آوݨ
آوݨی
آݙھݨ
آݙھݨی
دھانوݨ
دھانوݨی
الانوݨ
الانوݨی
بھانوݨ
بھانوݨی
بھڄانوݨ
بھڄانوݨی
بچھانوݨ
بچھانوݨی
بھُکانوݨ
بھُکانوݨی
2۔ بعض مصادر دے مصدری مادے (فعل امر) دے اڳوں ’’ی‘‘ بطور لاحقہ ڳنڈھݨ نال ۔
اُݙارݨ
اُݙاری
اَڑݨ
اَڑی
اُسارݨ
اُساری
اُلٹݨ
اُلٹی
ہݙکݨ
ہݙکی
بَھرݨ
بھری
بھڑکݨ
بھڑکی
ٻولݨ
ٻولی
3۔ بعض مصادر دے مصدری مادے (فعل امر) دے اڳوں ’’ائی‘‘ بطور لاحقہ ڳنڈھن نال۔
لکھݨ
لکھائی
پڑھݨ
پڑھائی
ٹھوکݨ
ٹھکائی
لڑݨ
لڑائی
بھڑݨ
بھڑائی
تݙݨ
تݙائی
وُݨݨ
وُݨائی
مستݨ
مستائی
4۔ بعض مصادر دے مصدری مادے (فعل امر ) دے اڳوں’’الف‘‘ بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال ۔
اُٹھݨ
اُٹھا
بچݨ
بچا
ودھݨ
ودھا
آٹھرݨ
اَٹھرا
وکِݨ
وِکا
ورتانوݨ
ورتا
نِوݨ
نِوا
نمرݨ
نِمرا
5۔ بعض مصدریں دے مصدری مادے دے اڳوں ’’ارا‘‘ بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال۔
جاگݨ
جگارا
بکݨ
بکارا
وِسرݨ
وِسارا
بھنوݨ
بھنورا
چنگھݨ
چِنگھارا
ہونگݨ
ہُنگارا
ٻولݨ
ٻلارا
شوکݨ
شُکارا
6۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں’’ ٹ یا اٹ ‘‘ بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال ۔
ٻرڑانوݨ
ٻراڑٹ
شوکݨ
شُکاٹ
کوکݨ
کُکاٹ
ٻوکݨ
ٻکاٹ
ٻاکݨ
ٻکاٹ
چِنگھݨ
چِنگھاٹ
رووݨ
رُواٹ
کُرلانوݨ
کُرلاٹ
7۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں ’’یپا‘‘ (یائے مجہول ’’ے ‘‘ +پ+ ا) بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال
ہنڈھݨ
ہنڈھیپا
کھُٹݨ
کھُٹیپا
ٻڈھانوݨ
بݙھیپا
ڳنڈھݨ
ڳنڈھیپا
سہݨ
سہیپا
ٻنھپݨ
ٻنھیپا
ݙیوݨ
ݙیپا
جَلݨ
جلیپا
8۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں ’’ݨاں‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال۔
وکاوݨ
وکاݨاں
سماوݨ
سماݨاں
کملاوݨ
کماݨاں
اُݙݨ
اݙاݨاں
الاوݨ
اَلاݨاں
پترݨ
پتراݨاں
مُکلاوݨ
مکلاݨاں
وتاوݨ
وتاݨاں
9۔ بعض مصدریں دے مصدری مادے دے اڳوں ’’ند، اند، وند‘‘ بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال ۔
آوݨ
آند
بھانوݨ
بھاند
اَڑݨ
اڑاند
اٹکݨ
اٹکاند
چرݨ
چراند
لڑݨ
لڑاند
لڳن
لگوند
ہووݨ
ہوند
10۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں ’’اری‘‘ بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال ۔
پِن٘ڄݨ
پِنجکاری
اُݙݨ
اُݙاری
اُسرݨ
اُساری
پھَتکݨ
پھتکاری
چرکݨ
چرکاری
ݙسکݨ
ݙسکاری
بھرکݨ
بھِرکاری
کِلکݨ
کِلکاری
11۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں ’’الف یا ڑا‘‘ بطورلاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال ۔
ولوڑݨ
ولوڑا
وِچھڑݨ
وچھوڑا
وِکوڑݨ
وکوڑا
وِچڑݨ
وچوڑا
مروڑݨ
مروڑا
لندھوڑݨ
لندھوڑا
گھسوڑݨ
گھسوڑا
گھروڑݨ
گھروڑا
12۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں ’’وا یا اوا‘‘ بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال ۔
پرنیجݨ
پرنیوا
منیجݨ
منیوا
ݙیکھݨ
ݙکھاوا
ہلݨ
ہَلاوا
مُکلانوݨ
مُکلاوا
ورتاوݨ
ورتاوا
پچھتانوݨ
پچھتاوا
ٻلانوݨ
ٻلاوا
13۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں ’’یڑا‘‘ بطور لاحقہ ڳنڈھ ڈیوݨ نال
تھکݨ
تھکیڑا
جِھڑݨ
جھیڑا
چہکݨ
چہیڑا
وَکڑݨ
وکیڑا
نکھڑݨ
نکھیڑا
جُکھݨ
جکھیڑا
الجھݨ
الجھیڑا
تانگھݨ
تنگھیڑا
14۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے پہلے حرف دے اڳوں ’’و‘‘ تے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ دا ودھارا کرݨ نال
کھٹݨ
کھوٹا
تُرٹݨ
تروٹا
ہُٹݨ
ہوٹا
ٻݙݨ
ٻوݙا
ٹُرݨ
ٹورا
جھُرݨ
جھورا
لُݙݨ
لوݙا
رُسݨ
روسا
15۔ بعض مصادر دے مصدری مادے دے اڳوں ’’الا‘‘ بطور لاحقہ ڳنڈھݨ نال
پُڄݨ
پُڄالا
سنبھالݨ
سنبھالا
ݙیکھݨ
ݙکھالا
ٹَلݨ
ٹالا
اُٻلݨ
اُٻالا
گھوٹݨ
گھُٹالا
بھنوݨ
بھنوالا
نِکلݨ
نکالا
16۔ بعض مصادر جنھیں دی مصدری علامت ’’ ݨ‘‘ کن پہلے آوݨ آلا حرف ’’ک‘‘ ہووے تاں وت اُونہہ مصدر دی مصدری علامت ہٹاوݨ دے بعد باقی حاصل مصدر بچ ویندے جیویں جو
دھرکݨ
دھرک
ٻوکن
ٻوک
روکݨ
روک
پھُوکݨ
پھوک
کوکݨ
کوک
بھونکݨ
بھونک
گھوکݨ
گھوک
ٹوکݨ
ٹوک
17۔ کجھ ایجھیں مصادر جنھیں دے ہک کن زائد حاصل مصدربݨدن۔
مصدر
حاصل مصدر
مصدر
حاصل مصدر
آنوݨ
آمد، اَمدݨ، آند، آوݨی، آئی
اَٹکݨ
اَٹکِݨ، اَٹکی، اَٹکا، اٹکار، اٹکاند
ادُھلݨ
اُدھال، اُدھلا، اُدھالا، اُدھلیپا
اَݙݨ
اَݙ، اَݙا، اَڈاݨا، آݙی، اَݙݨ
اَڑݨ
اَڑ، اَڑا، اَڑاپ، اَڑاند، اَڑی، اَڑکا، اَڑیکا، اَڑنگا، آڑانگا، اَڑݨ
بچھاوݨ
بچھ، بچھا، بچھاوت، بچھالت، بچھاوݨی، بچھل
بھڄݨ
بھاڄ، بھجݨی، بھاڄڑ، بھاڳڑ، بھڳی، بھڄاند
بھِرکݨ
بھِرک، بھِرکݨی، بھِرکاٹ، بھِرکار، بھِرکاری، بھِرکی
بھَڑکݨ
بھَڑک، بھَڑکار، بھَڑکاٹ، بھَڑکی، بھَڑکا، بھڑکݨ، بھڑکاری
بھُلݨ
بھُل، بھُلاندرا، بھلیکا، بھولا، بھول، بھُلپ
ٻوکݨ
ٻوک، ٻکاٹ، ٻکاٹا، ٻاک، ٻکار، ٻوکݨ
ٻدھݨ
ٻدھ، ٻدھیج، ٻدھائی، ٻدھی ، ٻدھاݨ
پھُݨکݨ
پھُݨک، پھُݨکاٹ، پھُݨکاٹا، پھُݨکاری، پھُݨکار، پھُݨکِݨ
پھِرݨ
پِھرائی، پِھیری،پِھیر،پِھیرا،پِھراند، پِھرکار
ڄمݨ
ڄم، ڄاء، ڄمݨاں، ڄماء، ڄمائی
تھَپݨ
تھپائی ، تھپیر، تھپکی، تھاپی، تھاپڑا، تھپکار ، تھپݨی، تھپاری
چھنڈکݨ
چھنڈکار، چھنڈکاری، چھنڈک، چھنڈکارا، چھنڈکا، چھنڈکائی، چھنڈ، چھنڈکݨی
چُرکݨ
چُرکار، چُرکاٹ، چُرلاٹ، چُرکی، چُرک، چُرکاند، چُرکݨ، چُر چُر
ݙکھاوݨ
ݙکھ، ݙس، ݙٹھ، ݙکھالی، ݙکھاوا، ݙکھالا
دَروہݨ
دُورہی، دروہݨی، دروہل، دُروٹھ، دُروہٹ
کَپݨ
کَپ، کَپا، کاپ، کاپا، کپائی، کاپی
سَڑݨ
ساڑ، ساڑا، سڑاند، سڑاپ، سڑاپہ، سڑیہہ، سِڑݨ
کھاوݨ
کھادھ، کھاوݨی، کھاڄ، کھئی
کرݨ
کار، کیتی، کرتی، کارا، کرتوت، کرت، کرݨی، کاری
کھپݨ
کھاپ، کَھپ، کھَپارا، کھپت، کھاپا،
گھوکݨ
گُھوک، گھُکاٹ، گھُکار، گھُوکر، گھُوکٹ
ڳنڈھݨ
ڳنڈھ، ڳانڈھا، ڳنڈھاپا، ڳنڈھیپا، ڳنڈھیپ
لڳݨ
لَڳ، لاڳ، لڳوند، لڳاپا، لاڳو، لڳا، لڳت، لاڳت، لڳݨی
4 ____اسم کیفیت
editتعریف : مختلف ماہرین لسانیات دے نزدیک اسم کیفیت دی تعریف کجھ ایں ہے ۔
1۔ جہڑے لفظ (لوظ) کنوںکہیں حالت دا ناں ظاہرتھیوے جیویں جو نندر، صحت، چال ڈھال، (رفتار)دُھرک بھڄ، سچ، کوڑ، مُٹپ، وݙپ، غریبی، امیری وغیرہ وغیرہ۔ یا کہیں صفت آلی کیفیت دا اظہار تھیوے جیویں جو ۔ درد، خوشی، سُنھْپ ، کاوڑ وغیرہ وغیرہ۔
(سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبد الحق 43 ؎ )
2۔ او اسم جہڑا جو کہیں ٻئے اسم دی کیفیت یا حالت کوں ظاہر کرے اسم کیفیت آکھیا ویندے جیویں جو حاصل مصدر کہیں مصدر کنوں بݨدے ایویں ای اسم کیفیت کہیں نہ کہیں اسم یا صفت کنوں بݨدے۔ (سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ 119؎ )
3۔ کہیں شئے یا جاء دے ناں کوں اسم آہدن۔ عام ناں کئی قسم دے ہوندن۔ انھاں وچوں ہک ناں اسم کیفیت سݙیندے۔ اے او اسم ہوندے جہڑا جوکہیں اسم دی حالت کوں ظاہر کرے جے کر اے فعل کنوں بݨ کے آپݨی حالت کوں ظاہر کرے تاں وت اے اسم حاصل مصدر سݙیندے ۔ تے جے کر اے اسم یا صفت کنوں بݨے تاں اینکوں اسم کیفیت آہدن۔
(ائو سرائیکی پڑھوں تے سرائیکی لکھوں از شوکت مغل 47 ؎ )
4۔ کہیں شئے دی حالت کوں ظاہر کرݨ آلے لفظ (لوظ) کوں کݙاہیں تاں اسم حالیہ آہدن تے کݙاہیں اسم حاصل مصدر تے وَت کݙاہیں اسم کیفیت آہدن۔ اسم حالیہ تے اسم حاصل مصدر تاں فعل (مصدر ) کنوں بݨدن تے اسم کیفیت اسم صفت کنوں بݨدے۔ (ائو سرائیکی پڑھوں تے سرائیکی لکھوں از شوکت مغل 49؎ )
5۔ اوہو (لوظ )جہڑا جو کئی کیفیت یا حالت ظاہر کرے اسم کیفیت اکھیندے۔ مثال دے طور تے تریہہ، بُکھ، بماری، تھکیڑا، صبر، عشق، قرار، نشہ وغیرہ ۔ (سندھی ٻولی ئَ جو صرف ونحو از واحد بخش شیخ )50؎)(ترجمہ)
6۔ اسم حاصل مصدر او اسم مشتق ئِ جہڑا جو مصدر کنوں بݨیا ہووے تے جئیں ء ِچ مصدری معنی پاتے ون٘ڄن ، اینہہ اسم دا ݙوجھا ناں اسم کیفیت وی ہے۔ حاصل مصدر تے اسم کیفیت ء ِچ فرق صرف اتنا ہے جو حاصل مصدر تاں مصدر کݨ بݨدے تے اسم کیفیت مصدر دے بجائے اسم کن بݨدے مثال دے طور تے جھڳڑݨ کن جھگڑا تاں حاصل مصدر تے لڑکا کن لڑکپن اسم کیفیت ۔
(اُردو کمپوزیشن از غلام جیلانی مخدوم 46؎ ) (ترجمہ)
7۔ اُتے ݙتیں ڳئیں اسم کیفیت دے سارئیں تعریفیں وچوں ڈاکٹر مہر عبد الحق دی تعریف زیادہ جامع ہے تے مکمل کیوں جو اسم کیفیت فقط اسماء کنوںنھیں بݨدے بلکہ اے افعال (مصادر کنوں وی بݨائے ویندن۔ جیویں جو اسمائے کیفیت دے بݨاوݨ دے قاعدئیں کنوں اے ڳالھ واضح تھیسی)۔بابائے اُردو سئیں ڈاکٹر مولوی عبد الحق آپݨی کتاب ’’قواعد اُردو ‘‘ دے صفحہ ۱۷۵تے اسمائے کیفیت دے بݨاوݨ دے قاعدے بیان کریندیں ہوئیں لکھدن جو ’’اکثر افعال کے مادے (یعنی علامت مصدر کے گر جانے کے بعد) اسمائے کیفیت کا کام دیتے ہیں۔ مثلاً ، ہار ، جیت، مار، پھیر، تاک بول، لوٹ، روک وغیرہ ‘‘۔ لہٰذا اساں بلاشبہ اے آکھ سڳدے ہیں جو او حاصل مصدر جہڑے جو کہیں اسم دی کیفیت یا حالت کوں ظاہر کریندن اسم کیفیت اکھیندن پر اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی جو مصادر کن بݨیا ہویا ہر حاصل مصدر اسم کیفیت نھیں ہوندا۔
اسم کیفیت بݨانون دے قاعدے: اُتے ݙتئیںڳئیں اسم کیفیت دیں تعریفیں کن اے نتارا تھئے جو اسم کیفیت بݨانوݨ دے قاعدے ترائے قسمی ہن۔ (۱) اسما کنوں (۲) صفات کنوں (۳) مصادر کنوں
1۔ اسمیں کنوں اسمائے کیفیت بݨانوݨ دے قاعدے: اکثر اسماء دے اڳوں مختلف چھوٹے چھوٹے لاحقہ ڳنڈھ کرائیں اسمائے کیفیت بݨائے ویندن۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ء ِ جو سرائیکی زبان دی ٻول چال تے روز مرہ دے مطابق جے کر کہیں اسم دے اخیر ء ِچ یا وچکار حروف علت (ا، و، ی) وچوں کئی ہک یا ہک کن ودھیک حروف علت آ ون٘ڄݨ تاں وت اسم کیفیت بݨدئیں ہوئیں انھیں کوں حذف کر ݙتا ویندے۔ جیویں جو کراڑکِن کرڑکی، چھوہر کن چھہرکّی تے کتاکن کتکی وغیرہ ۔
الف : لاحقہ ’’کی ‘‘ ۔
اسم
اسم کیفیت
اسم
اسم کیفیت
اسم
اسم کیفیت
اسم
اسم کیفیت
چھوہر
چُھہرکّی
ٻال
ٻلکی
کراڑ
کرڑکی
اوݙ
اُݙکی
جت
جتکی
ڄٹ
ڄٹکی
کتا
کتکی
موچی
مچُکی
ب: ’’لاحقہ‘ یائے معروف یعنی ’’ی‘‘
دوست
دوستی
امیر
امیری
فقیر
فقیری
دشمن
دشمنی
غریب
غریبی
چور
چوری
ٹھڳ
ٹھڳی
لوݨ
لوݨی
ج: ’’لاحقہ‘‘ پایا ’’یپا‘‘
ٻڈھا
ٻڈھیپا
رنڈر
رنڈیپا
ڈاہݙھا
ݙڈھیپا
وݙا
وݙیپا
د: لاحقہ ’’ائی ‘‘
نینگر
ننگرائی
بھلے مانس
بھلیمنسائی
سچا
سچائی
چوڑا
چوڑائی
لمبا
لمبائی
موٹا
مُٹائی
چھوٹا
چھُٹائی
وݙا
وݙائی
ر: لاحقہ ’’پ‘‘ یا ’’پݨ‘‘
ٻال
بلپ ‘ٻلپݨ
دَلا
دلپ‘ دلپݨ
ٻاہنا
ٻنپ ،ٻنپݨ
وݙا
وݙپ ‘وݙپݨ
صرف: ’’پ‘‘
لُندھا
لُندھپ
نینگر
ننگرپ
اندھا
اندھپ
موٹا
مُٹپ
2۔ صفات کنوں بنݨ آلے اسمائے کیفیت :الف : لاحقہ ’’ل‘‘
ٹھڈھا
ٹھاڈھل
ساوا
ساول
سوجھلا
سوجھل
رَت
رتول
ب: لاحقہ ’’یج‘‘
اندھا یا اندھپ
اندھیج
ننگ یا ننگا
ننگیج
ٻدھ
ٻدھیج
ج: ڑ بطور لاحقہ
جھکا
جھکاڑ
اُتے
اُتاڑ
اچا ،اُچ
اُچاڑ
ہیٹھ
ہٹھاڑ
اڳوں
اڳاڑ
یخی
یخاڑ
کُراڑا
کُراڑ
پچھوں
پچھاڑ
د: لاحقہ ’’یݨ‘‘
کالا
کلویݨ
پیلا
پلویݨ
رَتا
رتویݨ
بگا
بگویݨ
ر: لاحقہ ’’ند‘‘
رتا
رتاند
اڑ
اڑاند
بھیڑی
بھڑاند
واہ
وہاند
س: لاحقہ ’’یند‘‘
بگا
بگویند
چٹا
چٹویند
رتا
رتویند
پیلا
پلویند/پلویݨ
ش: لاحقہ ’’ک‘‘
چٹا
چٹک
پھوتی
پھُتک
لوسی
لُسک
لونڈا
لُنڈک
ص: لاحقہ ’’یر‘‘
ٹھڈھ
ٹھڈھیر
گُجی ‘گوج
گجیر
کریت
کریر
لو
لویر
3۔ مصادر کنوں بنݨ آلے اسمائے کیفیت:
اے اسمائے کیفیت مصادر دے مصدری مادیں دے بعد بعض لاحقے ڳنڈھ کرائیں بݨائے ویندن۔
الف : لاحقہ ’’ک‘‘بعض مصادر دے مصدری مادے ای بطور اسم کیفیت ورتیے ویندن
اجھکݨ
اجھک
ٻسکݨ
بَسک
لُسکݨ
لُسک
ہݙکݨ
ہݙک
بھݨکݨ
بھݨک
بُھݨکݨ
بھُݨک
پھُݨکݨ
پھُݨک
رُݨکݨ
رُݨک
ب: مصدر دی مصدری علامت’’ݨ‘‘ حذف کرݨ دے بعد لاحقہ ’’اری‘‘
پھڑکݨ
پھڑکاری
ہِݨکݨ
ہِݨکاری
پھتکݨ
پھتکاری
اُݙرݨ
اُݙاری
ج: لاحقہ ’’وند‘‘ یا’’اند‘‘
لڳݨ
لڳوند
ہووݨ
ہوند
بھڑݨ
بھڑاند
بھاوݨ
بھاند
د: لاحقہ ’’ت‘‘
سِکݨ
سِکت
اُٻتݨ
اُٻت
بھُرݨ
بھُرت
لکݨ
لُکت
س: لاحقہ ’’وݨی‘‘
پرچانوݨ
پرچانوݨی
پرتانوݨ
پرتانوݨی
ٻجھݨ
ٻجھاوݨی
سہوݨ
سہوݨی
ش: لاحقہ ’’اوا‘‘
ورتݨ
ورتاوا
مکلاوݨ
مکلاوا
ݙکھاوݨ
ݙکھاوا
لُݙاوݨ
لُݙاوا
ص: لاحقہ ’’ائی‘‘
لُکݨ
لُکائی
نِوݨ
نِوائی
د ھنگݨ
دھنگائی
ہسݨ
ہسائی
ض: لاحقہ ’’یپا‘‘
کھُٹݨ
کھُٹیپا
ہنڈھن
ہنڈھیپا
سہݨ
سہیپا
جلݨ
جلیپا
ع: بعض مصادر دے مصدری مادے جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’الف‘‘ آندے
چچلاوݨ
چچلا
اُدراوݨ
اُدرا
اٹھراوݨ
اٹھرا
آکڑݨ
آکڑا
ف: بعض مصادر مجہول دی مصدری علامت ’’جݨ‘‘ ہٹاوݨ دے بعدلاحقہ ’’وا‘‘ ڳنڈھݨ نال
منیجݨ
منیوا
ولیجݨ
ولیوا
پرنیجݨ
پرنیوا
مُکلیجݨ
مُکلیوا
ق: بعض مصادر ددے مصدری مادے جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’ڑ‘‘آندی ئِ۔
ساڑݨ
ساڑ
پاڑݨ
پاڑ
گھاڑݨ
گھاڑ
ݙاڑھݨ
ݙاڑھ
ک: بعض مصادر ددی مصدری علامت ݨ کِن پہلوں آوݨ آلے حرف دے تلوں ’’زیر‘‘لاوݨ نال ۔
کھَنݨ
کھِنݨ
پَٹݨ
پٹِݨ
سڑݨ
سِڑݨ
کھُرکݨ
کھُرکِݨ
ط: بعض مصادر دے مصدری مادے دے اگوں ’’الف‘‘ دا ودھارا کرݨ نال
کُرکݨ
کُرکا
کھرکݨ
کھِرکا
تِڑکݨ
تِڑکا
ٻرکݨ
ٻرکا
ظ: لاحقہ ’’اَر‘‘
سُرکݨ
سُرکار
بھُرکݨ
بھُرکار
لڑکݨ
لڑکار
گھُرکݨ
گھُرکار
گ: بعض مصادر دے مصدری مادے دے پہلے حرف دے بعد’’الف‘‘ دا ودھارا کرݨ نال
گجݨ
ڳاج
وڄݨ
واڄ
بھڄݨ
بھاڄ
لڄݨ
لاڄ
ل: بعض سہ حرفی مصادر دے مصدری مادے بطور اسم کیفیت ورتیے ویندن
رڄݨ
رڄ
وڄݨ
وڄ
کڄݨ
کڄ
لڄݨ
لڄ
م: لاحقہ ’’ارا‘‘
کنبݨ
کنبارا
وسارݨ
وسار
اُݙارݨ
اُݙار
اتارݨ
اتارا
ن: لاحقہ ’’اپ‘‘
مِلݨ
ملاپ
اڑݨ
اڑاپ
سہݨ
سہاپ
سن٘ڄانݨ
سُن٘ڄاپ
و: لاحقہ ’’اٹ‘‘
چنگھݨ
چنگھاٹ
ہونگݨ
ہنگاٹ
شوکݨ
شُکاٹ
کُرلاوݨ
کُرلاٹ
ی: لاحقے ’’اج ‘‘ تے ’’ݨی‘‘
سہݨ
سہاڄ
وہاجݨ
وِہاج
مندھݨ
مندھݨی
کنبݨ
کنبݨی
4۔ کجھ اسمیں تے صفتیں کنوں بے قاعدہ بنݨ آلے اسمائے کیفیت
بُکھا
بُکھ
رڄا
رَڄ
رُکھا
رُکھیماں
روسا
رُسیماں
سُکا
سوکڑا
بھرا
بھرپی
ݙنگا
ݙنگ یا ݙنگپ
سدھا
سدھ
ٹھڈا
ٹھݙ یا ٹھاڈل
چِٻا
چٻ
سڄݨ
سڄݨائی یا سڄݨپ
سیالا
سی
کالا
کالوݨ
کھٹا
کھٹاج
مٹھا
مٹھاج
کاݨا
کاݨ
5۔ کجھ مصادر کن بے قاعدہ بنݨ آئے اسمائے کیفیت
آپھرݨ
آپھر
آسݨ
آس
آلسݨ
آلس
آنورھݨ
آنورھ
اُتھڑݨ
اُتھیڑ
اٹھاوݨ
اُٹھا
اختاوݨ
اختل
اُدھرکݨ
اُدھرکا
ارداسݨ
ارداس
اُکݨ
اُک
اکیرݨ
اکیر
اُگھلاوݨ
اُگھلا
بکھاوݨ
باکھ
پوجݨ
پوجا
پوکݨ
پوک
تریہاوݨ
تریہہ
5اسم حالیہ
editتعریف: مختلف ماہرین لِسانیات دے نزدیک اسم حالیہ دی تعریف کجھ ایں ہے۔
1۔ او اسم جہڑا جو کہیں فاعل یا مفعول دی حالت کوں ظاہر کرے اسم حالیہ آکھیا ویندے۔ جیویں جو روندا ہویا، ݙھہندا پوندا، ٻیٹھے ٻیٹھے، کھڑا کھڑا، کھِلدئیں کھِلدئیں وغیرہ وغیرہ۔ (سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ113)
2۔ او اسم جہڑا جو کہیں فاعل یا مفعول دی حالت کوُں ظاہر کرے۔ مصدر تے حالیہ دا شمار وی فعلاں وچ تھیندے۔ لیکن اے فعل دی تکمیل نئیں کریندا۔ مصدر اسم دے طور تے آندے تے حالیہ صفت دے طور تے جیویں اُبھرائی ، اُٹلائی، اٹیر ، واس وغیرہ وغیرہ۔ (سرائیکی مصادر از شوکت مغل15)
3۔ اسم حالیہ ہمیشاں چالو تے جار ی رہندڑ کم دے معنی ݙکھیندے۔ اینہہ خاطر اینکوں سسنکرت وچ ’’ورتمان کردنت‘‘ آکھیا ویندے۔ ورتمان دا معنی چالو یا جاری تھیندے۔ لہٰذا اِسم حالیہ فعل دی اوہا صورت ہوندی ء ِ جہڑی اے ڄݨویندی ئِ جو ہکڑا کم چالو یا جاری رہندئیں ہوئیں ٻیا کم شروع کر ݙتا ڳئے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔
’’احمد آپݨے باغ دی سیر کریندا گھر دو وَل چُلئے‘‘ اینہہ جملے دا مطلب اے ہے جو احمد آپݨے باغ ء ِچ سیر دا کم کریندا کریندا ݙوجھا کم (گھر دو واپسی دا کم ) شروع کر ݙتے۔ (وݙو سندھی ویا کرݨ از بھیر و مل مہر چندا ڈواݨی113)(ترجمہ)
4۔ اسم حالیہ او اسم مشتق ء ِ، جہڑا جو کہیں جملے ء ِچ کہیں اسم دی حالت بیان کرے۔ جیویں جو او کھِلدا ہویا آیا تے میں روندے ہوئے کوں رہایا۔ انھیں جملئیں ء ِ چ کھلدا ہویا تے روندے ہوئے اسمائے حالیہ ہن۔
( نخلستانِ قواعد از محمد بشیر احمد ظامی بہاولپوری55)(ترجمہ)
5۔ جہڑے لوظ افعال دے مادئیں کنوں بݨائے ڳئے ہوون تے او کہیں اسم نال اپݨا لڳاپا (ڳانڈھا) ظاہر کرن اسم حالیہ اکھیندن۔ اسم حالیہ ہمیشاں کہیں جاری یا چالو رہندڑ کم دا معنی ݙیندے۔ مثال دے طور تے مریندا=مار+آندا تے بھڄدا=بھڄ+آندا وغیرہ وغیرہ۔ (سندھی ویا کرݨ از شمس العلماء مرزا قلیچ بیگ39)(ترجمہ)
6۔ او اسم مشتق جہڑا جو جملے ء ِ چ فاعل یا مفعول دی حالت یا اوندی تعریف بیان کرے تے او اسم تے کم آوے۔ اوکوں اسم حالیہ آکھیا ویندے۔ اسم حالیہ صفت وانگوں اسم نال ہر حالت ء ِچ موافق رہندے۔
(سندھی ٻولی ئِ جو صرف تے نحو از واحد بخش شیخ109)(ترجمہ)
اِسم حالیہ دیاں قسماں: ۱۔ حالیہ نا تمام ۲۔ حالیہ تمام ۳۔ حالیہ معطوفہ
الف: حالیہ نا تمام:حالیہ نا تمام جیکوں (Present Participle) وی آکھیا ویندے۔ ایندے وچ فعل ختم نھیں تھیندا۔ جیویں جو وَہندا پاݨی، روندا ٻال تے بھڄدی گھوڑی وغیرہ وغیرہ۔
ب: حالیہ تمام:حالیہ تمام ء ِ چ فعل دا ختم تھیوݨ پاتا ویندے۔ جیویں جو مویا ہویا، کھادا ہویا، سُتا ہویا، لکھیا ہویا وغیرہ وغیرہ۔
ج: حالیہ معطوفہ:بعض مرکب جملے ایجھیں ہوندن جنھیں ء ِچ بیک وقت ݙو فعل پاتے ویندن۔ انھیں وچوں ہک فعل اصل یا خاص ہوندے تے ݙوجھا فعل پہلے فعل دا مقدمہ ہوندے۔ اے ݙوہیں فعل انجو ان٘ڄ جملئیں دی نمائندگی کریندن۔ تے انھیں جملئیں کُوں حرف ِ عطف (اردو ء ِچ "و"تے سرائیکی ء ِچ "تے یا تئیں" نال نشابر کیتا ویندے) آپت ء ِچ جُڑ یندے جے کر مرکب جملے ء ِچ ہک فعل حالیہ ہووے تاں وت اینہہ فعل کوں حالیہ معطوفہ آکھیا ویندے۔ حالیہ معطوفہ دا تعلق ہمیشاں جملے دے اصل فعل (خاص فعل) نال ہوندے۔ چونکہ ایھّوجھئیں مرکب جملے ء ِ چ حرف ِ عطف (تے) کنِ بچا ویندے پر حرفِ عطف دے معنی ایندے وچ ضرور پاتے ویندن۔ اینہہ سانگے اینکوں حالیہ معطوفہ آکھیا ویندے۔
در اصل اینہہ کن ظاہر اے تھیندے جو جملے دے اصل یا خاص فعل کن جہڑے کم دا ظہار پیا تھیندے۔ اینہہ کم کن پہلوں ہک ٻیا کم وی تھی چُکے۔ مثال دے طور تے اے جملہ ݙیکھو"اسلم کھا کرئیں یا کھا کے سم ڳئے"ایندا واضح مطلب اے ہے جو اسلم کھادھا "تے"سم ڳیا۔ جملے "اسلم کھا کرئیں سم ڳیا" وچ حرفِ عطف (تے) دا استعمال نھیں تھیا۔ اینہہ جملے ء ِچ سم ڳیا اصل فعل ئِ۔ جݙاں جو کھا کرئیں حالیہ معطوفہ ہے۔ در اصل پہلا فعل (حالیہ معطوفہ) ݙوجھے فعل یعنی اصل فعل دا مقدمہ ء ِ ۔ اینہہ سانگے حالیہ معطوفہ کوں تقدیمی فعل تے ݙوجھے کوں اصل یا خاص فعل آکھیا ویندے۔
حالیہ معطوفہ دی خصوصیات:
i۔ حالیہ معطوفہ ء ِ چ حرف ِ عطف (تے) داا ستعمال نھیں تھیندا۔
ii۔ حالیہ معطوفہ دے بعد عموماً"کے یا کرئیں"دا لوظ ڳنڈھیا ویندے۔
iii۔ حالیہ معطوفہ دا تعلق ہمیشاں مرکب جملے دے اصل یا خاص فعل نال ہوندے۔
iv۔ ایجھیں مرکب جملے جئیں ء ِچ ݙو فعل استعمال تھئے ہوون تے جنھیں وچوں ہک حالیہ معطوفہ ہووے تاں وت انھیں وچوں پہلے فعل کُوں تقدیمی فعل آکھیا ویندے کیوں جو اے فعل ݙوجھے فعل دا مقدمہ ہوندے۔ جݙاں جو ݙوجھے فعل کُوں اصل یا خاص فعل سݙیا ویندے۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ء ِ جو لوظ "کے یا کرئیں"ہمیشاں حالیہ دے فعل یعنی تقدیمی فعل نال ڳنڈھیا ویندے۔
v۔ ایجھاں مرکب جملہ جئیں ء ِچ تقدیمی فعل حالیہ معطوفہ ہووے۔ جے کر اینہہ جملے دے ݙوحصے کیتے ون٘ڄݨ تاں وت انھیں جملئیں دے وچکار حرفِ عطف (تے) ضرور آسی۔ مثال دے طور تے اے جملہ ݙیکھو یعنی "او کھا کرئیں سم ڳئے"جے کر اینہہ جملے دے ݙو حصے کروں تاں او ایں تھیسن۔ (اونہہ کھادے تے سم ڳئے)۔
vi۔ ایجھاں مرکب جملہ جئیں ء ِچ تقدیمی فعل بطور تمیز (متعلق فعل)آوے تاں وت ایندے ݙو حصے نھیں تھی سڳدے۔ جیویں جو اے جملے :
۱۔ ہتھ ٻدھ کے معافی منگ ۲۔ روٹی کھا کے سم ون٘ڄ
vii۔ ہکے رُتبے دے افعال دے وِچکار حرفِ عطف دا استعمال ضروری تھی ویندے۔ جیویں جو کھاوو تے پیوو، لکھو تے پڑھو، پر بعض اوقات ایجھیں جملئیں وچوں حرف ِ عطف حذف وی تھی ویندے۔ جیویں جو کھاوو پیوو، لکھو پڑھو، ٹُرو پھرو وغیرہ ۔
viii۔ کݙاہیں کݙاہیں تان تقدیمی فعل کنوں اصل یا خاص فعل دا سَوب (سبب) معلوم تھیندے۔ جیویں جو او استاد کُوں ݙیکھ کرئیں ݙر ڳئے۔ اے شعر ملاحظہ فرمائو۔
سڑدا ݙیکھ کے اپݨے گھر کُوں ، پوہ دی رات ئِ چ پَگھر آگئی
لوکیں دے گھر ساڑݨ والا، اے تاں نھیں پَگھر دا موسم
(امان اللہ کاظم)
9۔ کݙہیں کݙہیں تاں حالیہ معطوفہ ذریعے یا سَوب کُوں وی ظاہر کریندے۔ جیویں جو :
۱۔سوہݨی رن ݙیکھ کرئیں عشق کر ٻیٹھیں؟ ۲۔کلمہ شریف پڑھ کرئیں کپڑا پاک کر
10۔الف:کݙہیں کݙہیں تاں حالیہ معطوفہ اپݨے آپ کوں یا ݙوجھئیں کوں احساس ݙواوݨ یا ملامت کرݨ کیتے وی ورتیا ویندے۔ جیویں جو ۱۔ ایݙا وݙا لکھاری تھی کرئیں اے کیا لکھ ماریئی؟ ۲۔ نانی اماں تھی کرئیں ٻالیں نال جھیڑا؟
انھیں جملئیں ء ِچ تھی کرئیں ہووݨ دے معنیاں ء ِ چ استعمال تھئے۔
ب: کݙہیں کݙہیں تاں اے کہیں رستے کن گزرݨ دے معنیاں ء ِ چ استعمال تھیندے۔ جیویں جو
۱۔ توں ملتان کنوں ضرور تھی کرئیں ون٘ڄیں ۲۔ میں ہُݨیں ہُݨیں سکول کنوں تھی کرئیں آیاں
11۔ حالیہ معطوفہ دا عام طور تے فاعل نال لڳاپا(ڳانڈھا) ہوندے۔ اے کݙہیں کݙہیں تاں بطور صفت آندے تے کݙہیں کݙہیں بطور تمیز فعل (متعلق فعل ) دے طور تے ورتیا ویندے۔ اے جملے ݙیکھو :۱۔ او تئیں کنوں وی ودھ کرئیں پاڳل ئِ ۲۔ مری کوئٹہ کن ودھ کرئیں سوہݨا ء ِ۳۔ میݙی دھی تیݙی دِھی کن ودھ کرئیں ذہین ء ِ
12۔ کݙہیں کݙہیں حالیہ نا تمام تے حالیہ معطوفہ ء ِچ معنیاں دے لحاظ نال ٻہوں تھوڑا جھئیاں فرق ہوندے۔ اے جملے ݙیکھو:۱۔ او شراب پیتی گھروں نِکھتے(حالیہ نا تمام)۲۔ او شراب پیندا گھروں نِکھتے(حالیہ نا تمام)۳۔ او شراب پی کرئیں گھروں نِکھتے(حالیہ معطوفہ)
پہلے جملے دا مطلب اے جو جئیں ویلھے او گھروں نِکھتے شراب دے نشے ئِ چ دُھت ہا، تے ݙوجھے جملے دا مطلب اے ہے جو او گھروں شراب پیندا ہویا نِکھتے ۔ جݙاں جو تریجھے جملے دا معنی اے ہے جو پہلے اونہہ گھر ٻہہ کرئیں شراب پیتی ء ِ تے وت او گھروں نِکھتے۔
13۔ کݙہیں کݙہیں تاں حالیہ معطوفہ اعداد دی تکرار کیتے وی وریتا ویندے۔ جیویں جو اے جملے ݙیکھو:
۱۔ ݙ و ݙو تھی کرئیں بھڄو ۲۔ ہک ہک تھی کرئیں کمرے ء ِچ وڑواتھاں تھی کرئیں حالت دے معنیاں ء ِ چ استعمال تھئے۔
د: اسم حالیہ دیاں مزید ݙو قِسماں:
اتے ݙتئیں ڳئیں ترے قِسمیں حالیہ تمام حالیہ نا تمام تے حالیہ معطوفہ کن علاوہ ݙو قِسماں ٻئیاں وی ہن۔ جہڑیاں جو اے ہن۔ ۱۔ حالیہ بطور صفت ۲۔ حالیہ بطور خبر
حالیہ بطور صفت:کݙہیں کݙہیں کہیں اسم کن پہلوں حالیہ نا تمام دا استعمال بطور صفت تھیندے۔ جیویں جو اے ترکیباں؛
۱۔ وہندا ہویا/وہندا پاݨی ۲۔ روندا ہویا/روندا ٻال
انھیں ترکیبیں ء ِچ وہندا پاݨی وی صفت دے طور تے ، تے روندا ٻال وی صفت دے طور تے ورتیا ڳئے۔ݙوجھے لوظیں
ئِ چ صفت دے طور تے ورتیا ڳیا اسم حالیہ نا تمام آپݨے آپݨے موصوف پاݨی تے ٻال کن پہلوں آئے۔ کیوں جوموصوف ہمیشاں صفت دے بعد آندے۔ جیویں جو مرکب توصیفی کالا ݙاند، چٹی ڳاں تے موٹی وہڑ ئِ چ صفات آپݨے آپݨے موصوفیں کن پہلوں آئین۔
حالیہ بطور خبر:
پہلوں اے جملہ ݙیکھو:۱۔ او کھِلدا ہویا /کھِلدا ائے تے روندا ہویا/روندا ڳئے۔ اینہہ جملے ء ِ چ ’’کھِلدا ہویا/کھِلدا ‘‘ اُوندے آوݨ دی خبر ئِ جݙاں جو ’’روندا ہویا/روندا‘‘ اوندے ون٘ڄݨ دی خبراے ۔ توڑے جو کھلدا ہویا/کھلدا تے روندا ہویا/ روندا صفت وی ڳݨے ون٘ڄ سڳدن۔ پر اے صفات آپݨے موصوف’’او‘‘کن پہلوں دی بجائے اڳوں آئین۔ لہٰذا اے مرکب توصیفی دی تعریف تے پورے نھیں اتردے۔ اینہہ سانگے کھلد ہویا/کھِلدا تے روندا ہویا/روندا صفات دی بجائے خبر شمار تھیسن۔
اِسم حالیہ دے استعمال دی صورت جملے ئِ چ تھیوݨ آلیاں تبدیلیاں:
1۔ پہلوں اے جملے ݙیکھو:۱۔ اصغر بھڄدا ہویا/بھڄدا اَئے۲۔ زینب روندی ہوئی/روندی سم ڳئی ء ِ۔ ۳۔ چو ر چوری کریندے ہوئے /کریندے نپیج ڳین۔
اُتے ݙتیں ڳئیں جملئیں ء ِچ بھڄدا ہویا/بھڄدا روندا ہویا/روندا تے کریندے ہوئے /کریندے اسمائے حالیہ نا تمام ہن تے اے اسمائے حالیہ نا تمام انھیں جملئیں ء ِچ خبر دے طور تے آئین کیوں جو انھیں دے موصوف اصغر، زینب تے چور انھیں دے اڳوں کائینی۔ اتھاں اے ڳالھ سمجھݨ آلی ء ِجو جے کر جملے ء ِچ موجود اصل یا خالص فعل لازم ہووے یا متعدی پر او مجہولی صورت ء ِ چ استعمال تھیا ہووے تاں وت اسم حالیہ نا تمام جملے ء ِ چ موجود جنس تے تعداد دے لحاظ نال فاعل دے مطابق آسی ۔ جیویں جو اُتے ݙتے ڳئے پہلے جملے ء ِچ اصغر واحد مذکر فاعل ئِ ۔ جیندے اڳوں اسم حالیہ اوندی جنس تے تعداد دے مطابق بھڄدا ہویا/بھڄدا استعمال تھئے۔ ایویں ای ݙوجھے جملے ء ِ چ زینب واحد مونث فاعل ء ِتے تریجھے جملے ء ِ چ چور جمع مذکر فاعل ء ِ۔ لہٰذا انھیں دے اڳوں حالیہ نا تمام آپݨے آپݨے فاعل دی جنس تے تعداد دے مطابق آئین۔ لہٰذاثابت اے تھیا جو جے کر اصل فعل توڑے جو لازم ہووے یا متعدی تے او مجہولی صورت ء ِچ آیا ہووے تاں وت اُوں کنِ پہلوں اسم حالیہ جہڑا جو خبر دے طور تے ہوسی آپݨے فاعل دی جنس تے تعداد دے مطابق آسی۔
2۔ جے کر حالیہ نا تمام دے اڳوں آوݨ آلا اصل فعل لازم یا متعدی جہڑا جو معروفی حالت ء ِچ ہوسی تاں وت حالیہ نا تمام یائے مجہول(ے) ’’الف ‘‘ یا ’’ئیں ‘‘ دے ودھارے نال آسی۔ توڑے جو فاعل مذکر ہوسی یا مونث ، جاندار ہوسی یا بے جان، واحد ہوسی یا جمع۔ تے حالیہ نا تمام کن پہلوں تے مفعول دے بعد مفعولی علامت کُوں یا نال دا لڳاپا(ڳانڈھا) وی ضروری ہوسی۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
٭ میں اصغر کوں بھڄدا ہویا/بھڄدا، بھڄدے ہوئے/بھڄدے یا بھڄدئیں ہوئیں/بھڄدئیں ݙٹھے۔
٭ تئیں دشمنیں کوں بھڑدا ہو یا/بھڑدا، بھڑدے ہوئے/ بھڑدے یا بھڑدئیں ہوئیں/ بھڑدئیں ݙٹھے۔
٭ اساں چھوہریں کوں چھوہر نال نچدا ہویا/نچدا ، نچدے ہوئے /نچدے یا نچدئیں ہوئیں /نچدئیں ݙٹھے۔
3۔ جے کر اوہو فعل جئیں کن حالیہ نا تمام بݨایا ڳیا ہووے متعدی ہووے تے اُوں کن پہلوں کُئی نہ کُئی اسم مفعولی حالت ء ِچ آیا ہووے تاں وت حالیہ نا تمام نال توڑے جو فاعل دی جنس تے تعداد کجھ وی ہووے۔ ہمیشاں یائے معروف(ی) دے لڳاپے(ڳانڈے) نال آسی۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:۱۔ میں کبوتر نپی کھڑاں۲۔ توں سر جھکئی کھڑیں۳۔ لوک بندوخاں چئی کھڑن ۴۔ توں مپ ماری کھڑیں وغیرہ وغیرہ۔
4۔ جئیں ویلھے حالیہ دوہرایا ون٘ڄے یا اوندا تابع ݙوجھا حالیہ اوندے اڳوں ڳنڈھیا ون٘ڄے توڑے جو حالیے دا فعل لازم ہووے یا متعدی، تاں وت اُوندے نال جنس واحد مذکر کیتے ’’الف یائیںـ‘‘جنس واحد مونث کیتے’’ی یا ئیں‘‘تے جنس جمع مذکر یا مونث کیتے ’’ے یا ئیں‘‘دا ڳانڈھا کیتا ویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ او ݙر دا ݙردا /ݙردئیں ݙردئیں اَئے
۲۔ او ݙردی ݙردی/ݙردئیں ݙردئیں اَئیء ِ
۳۔ او ݙردے ݙردے/ݙردئیں ݙردئیں اَئین
اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ء ِ جو جنس واحد مذکر کیتے حالیے نال یائے مجہول (ے) دا ڳانڈھا توڑے جو درست سمجھا ویندے پر اے فصیح کائینی۔ جیویں جو :۱۔ او ݙردے ݙردے اَئے۔۲۔ میں اُٹھدے ٻہندے خدا کوں یاد کرینداں وغیرہ وغیرہ ۔
اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ء ِ جو حالیے دی تکرار کثرت کُوں ظاہر کریندی ء ِ۔کݙہیں کݙہیں تاں اینہہ قسم دا حالیہ فاعل دے بغیر وی آندے جیویں جو
۱۔بھڄدئیں بھڄدئیں پیر پھلو نہیں تھی ڳین۲۔ چیکدئیں چیکدئیں سنگھ ٻہہ ڳئے۳۔روندئیں روندئیں دید مریج ڳئی ئِ۔
5۔ کݙہیں کݙہیں اصل فعل دا فاعل کُئی ہک اسم ہوندے تے حالیے دا فاعل کُئی ݙوجھا اسم ہوندے۔ توڑے جو ڈوٖہیں اسم ہکے جملے ء ِچ موجود ہوندن پر افعال دے لحاظ نال انھیں دا ہک ٻئے نال کوئی ڳانڈھا نھیں ہوندا۔مثال دے طور تے ؛
۱۔ میں فجر تھیندے گھروں ٹُر پیاں ۲۔ او ݙینہہ ڈھلدے گھر ول اَئے
اُتے ݙتے ڳئے جملئیں ء ِچ فاعل میں تے او دا ڳانڈھا افعال ٹُر پیاں تے ول اَئے نال ئِ ۔ جݙاں جو فجر تے ݙینہہ دا ڳانڈھا حالیہ دے افعال تھیندے تے ڈھلدے نال ء ِ۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ ۔ جو اینہہ قسم دے حالیے آپݨے لڳدے اسم نال تمیز فعل (متعلق فعل) ڳݨیے وَیندئین۔
6۔ کݙہیں کݙہیں اسم حالیہ بطور اسم وی ورتیا ویندے۔ مثال دے طور تے ؛
۱۔سُتا ہویا/سُتا موئے ہوئے/موئے دی پسند (وانگوں)ہوندے۔۲۔ ازمائے ہوئے دا کیا ازماوݨ۔۳۔سُتے ہوئے/سُتے کوں جگاوݨ سوکھا ئِ پر جاگدے ہوئے /جاگدے کوں جگاوݨ مشکل ۔۴۔جاگدا لکھ دا سُتا ککھ دا۔
7۔ بعض دفعہ اسم حالیہ اسم ظرف دے طور تے وی ورتیا ویندے۔ مثال دے طور تے ؛
۱۔ او کَنبدا کَنبدا سَو ِڑ ء ِ چ وڑ ڳئے۲۔ میں روندئیں روندئیں رات گزار ݙتی ء ِ۳۔ میڈا سارا وقت تیݙی یاد ء ِچ نیر وہیندئیں تے تیݙی راہ بھلیندئیں گزر ویندے۔۴۔ بھیڑی بھڑدئیں اوندی ڄنگھ بھنی ڳئی ئِ۔
اُتے ݙتے ڳئے جملئیں ء ِچ کَنبدا کَنبدا، روندئیں روندئیں ، نیر وہنیدئیں، رہ بھلیندئیں، بھیڑی بھڑدئیں وغیرہ وغیرہ اسم ظرف دے طور تے ورتئیے ڳئین۔ حالیے دیاں بعض مرکب ترکیباں جہڑیاں جو ظرف دے طور تے ورتیاں ویندن۔ مثال دے طور تے ؛
۱۔اسم تے اسم حالیے دا ڳانڈھا: رت روندئیں، نیر وہیندئیں، راہ بھلیندئیں وغیرہ۲۔اسم تے حالیہ معطوفی دا ڳانڈھا: پیر ودھائے، ہتھ جوڑئیے، پیر سنگھوڑئیے وغیرہ۳۔اسم حالیہ نا تمام دے ݙو صیغیں دا ڳانڈھا: اُٹھدا ٻہندا، ٹُردا پھردا، روندا کھاندا وغیرہ۴۔حالیہ معطوفہ دے ݙو صیغئیں دا ڳانڈھا: اُٹھدئیں ٻہندئیں، روندئیں کھاندئیں، بھڄدئیں دھرکدئیں وغیرہ۵۔فعل امر تے حالیہ معطوفہ دا ڳانڈھا: سوچ سمجھ کے ، ݙیکھ بھال کے ، مار کُٹ کے وغیرہ وغیرہ ۔
xiii۔ کݙہیں کݙہیں حالیہ بطور تمیز فعل (متعلق فعل) دے وی ورتیا ویندے۔ مثال دے طور تے ؛
۱۔ سُتئیں رات وہا ڳئی ء ِ ۲۔ رات سمدئیںمکُی ئِ تے نہ جاگدئیں مکُی ئِ
ix۔ اے جملے ݙیکھو:
۱۔ میں دھاندئیں ہوئیں /دھاندئیں اوکوں ݙٹھے ۲۔ میں اوکوں ݙٹھے او دھاندا پیا ہا
پہلے جملے دا مطلب اے ہے جو میں جئیں ویلھے اوکوں ݙٹھے او دھاندا پیا ہا، اینہہ جملے دا مطلب ایں وی تھی سڳدے جو میں اوکوں اونہہ ویلھے ݙٹھے جئیں ویلھے میں دھاندا پیا ہَم۔ ݙوجھے جملے دا پہلا مطلب تاں اے ہے جو میں اوکوں ݙٹھے جئیں ویلھے او دھاندا پیا ہا ، تے ایندا ݙوجھا مطلب اے وی ہے جو میں اوکوں اونہہ ویلھے ݙٹھے جئیں ویلھے میں دھاندا پیا ہَم۔ ایھّو جھئیں ذو معنی جملئیں دے معنیاں دا نکھیڑا کرݨ سانگھے اسم حالیہ دا اے اصول سامݨے رکھݨا پوسی جو ؛
۱۔ جݙاں حالیہ فاعل نال متصل ہووے تاں وت اوکوں فاعل دے متعلق سمجھا ویسی۔
۲۔ جݙاں حالیہ مفعول نال متصل ہووے تاں وت اوکوں مفعول دے متعلق سمجھا ویسی۔
اُتے ݙتے ہوئے جملئیں تے ولا غور کریندے ہیں تاں ساکوں معلوم تھیندے جو پہلے جملے ء ِ چ حالیہ فاعل نال متصل ہے۔ جݙاں جو ݙوجھے جملے ء ِچ حالیہ مفعول نال متصل ے۔ اینہہ ڳالھوں پہلے جملے دا معنی تھیسی۔ میں اوکوں اونہہ ویلھے ݙٹھے جیں ویلھے میں دھاندا پیا ہَم تے ݙوجھے جملے دا معنی تھیسی۔ میں اوکوں اونہہ ویلھے ݙٹھے جیں ویلھے او دھاندا پیا ہا۔
اسم حالیہ بݨاوݨ دے قاعدے:
الف: حالیہ تمام:
1۔ کہیں وی مصدر معروف (توڑے جو لازم ہووے یا متعدی ہووے)فعل ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب گھِن کرئیں اُوندے اڳوں ہووݨ مصدر کن فعل ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب ڳنڈھ ݙیوݨ نال حالیہ تمام بݨ ویندے۔ اسم حالیہ تمام مفعول دا کم وی ݙیندے۔ اے ڳالھ یاد رہوے جو مصادر مجہول کن حالیہ تمام نھیں بݨ سڳدا۔
مصدر
حالیہ تمام
مصدر
حالیہ تمام
مصدر
حالیہ تمام
مصدر
حالیہ تمام
لکھݨ
لکھیا ہویا
پڑھݨ
پڑھیا ہویا
ݙیکھݨ
ݙٹھا ہویا
مرݨ
مویا ہویا
سڑݨ
سڑیا ہویا
پیوݨ
پیتا ہویا
سیوݨ
سیتا ہویا
سُݨݨ
سُݨیا ہویا
2۔ جہڑے مصدر دے مصدر ی مادے دے اخیرء ِچ ہائے ہوز(ہ) یا (س )آون٘ڄے تاں وت حالیہ تمام بݨدئیں ہوئیں اخیری ہائے ہوز(ہ) یا س کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں تھا، ٹھا یا ڈھا ڳنڈھ ݙیوݨ دے بعد اُوندے اڳوں ہووݨ مصدر کن ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب (ہویا) جوڑ ݙویندے۔
مصدر
حالیہ تمام
مصدر
حالیہ تمام
مصدر
حالیہ تمام
مصدر
حالیہ تمام
کھسݨ
کُھتھا ہویا
پِھسݨ
پھِتھا ہویا
کُسݨ
کُٹھا ہویا
مُسݨ
مُٹھا ہویا
ݙوہݨ
ݙدھا ہویا
کوہݨ
کُٹھا ہویا
پھیہݨ
پِھتھا ہویا
لہَݨ
لَتھا ہویا
ب: حالیہ نا تمام:
1۔ ایجھیں مصادر معروف جنھیں دے مصدری مادئیں دے اخیر ء ِ چ (ا، و، ی )ہووے توڑے جو او مصادر معروف لازم ہووݨ یا متعدی تاں وت اسم حالیہ نا تمام بݨیدئیں ہوئیں انھیں دے اڳوں"ندا"بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙویندے۔ تے جے کر ایجھیں مصدریں دے مصدر ی مادئیں دے اخیر ء ِچ (ا،و،ی،ہ) وچوں کُئی ہک حرف وی نہ ہووے تاں وت اوندے اڳوں"ینداـ"(یائے مجہول ے +نون غنہ+دال+الف) بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙویندے۔ مثال دے طور تے :
الف
کھاوݨ
کھاندا
دھاوݨ
دھاندا
رہوݨ
رہندا
سہݨ
سہندا
سیوݨ
سیندا
پیوݨ
پیندا
دھووݨ
دھوندا
پووݨ
پوندا
ب
مارݨ
مریندا
پُورݨ
پُریندا
سݙݨ
سݙیندا
سوچݨ
سُچیندا
کرݨ
کریندا
دھرݨ
دھریندا
ݙوہݨ
ݙہیندا
کوہݨ
کُہیندا
اے ڳالھ یاد رہوے جو حالیہ نا تمام نال "ہویا"بطور لاحقہ ڳنڈھیجے یا نہ ڳنڈھیجے ایندی بݨت تے معنیاں ء ِچ کُئی فرق نھیں پوندا۔ ݙوجھی اے ڳالھ جو جے کر مصدر ی مادے دے وِچکار حرف علت(ا،و،ی) وچوں کئی ہک آون٘ڄے تاں وت حالیہ نا تمام بݨیندئیںہوئیں اوکوں قاعدے دے مطابق حذف کر ݙتا ویندے۔ جیویں جو پورݨ کن پُریندا، سوچݨ کن سُچیندا تے ݙوہݨ کن ݙہیندا وغیرہ ۔ حالیہ نا تمام بݨائے ڳین۔
2۔ مصادر متعدی معروف ، جہڑے جولازم کن متعدی تے متعدی کن متعدی المتعدی بݨئے ہوئے مصادر دے مصدری مادئیں دے اخیرئِ چ جے کر ’’الف‘‘وی آون٘ڄے تاں وت وی او قاعدہ نمبر 1وچ ݙتے ڳئے قانون کِن مستثنیٰ ہوسی۔ کیوں جو روزمرہ دے مطابق انھیں دے اونہی الف کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’یندا‘‘(یائے مجہول ے +نون غنہ+دال+الف) بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال حالیہ نا تمام بݨدے۔
پاوݨ
پَیندا
چاوݨ
چَیندا
لاوݨ
لَیندا
تاوݨ
تَیندا
چراوݨ
چَریندا
بھڑاوݨ
بِھڑیندا
تاڑݨ
تَڑیندا
ساڑݨ
سَڑیندا
3۔ مصادر متعدی معروف جنھیں دے مصدر ی مادئیں دے اخیر ء ِچ کُئی حرف علت (ا،و،ی) یا ہائے ہوز(ہ) نھیں آندی تاں وت اُونہہ مصدری مادے دے اڳوں "یندا"(یائے مجہول ے +نون غنہ+دال+الف) بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال حالیہ نا تمام بݨ ویندے۔
مصدر
حالیہ نا تمام
مصدر
حالیہ نا تمام
مصدر
حالیہ نا تمام
مصدر
حالیہ نا تمام
جھَلݨ
جھلَیندا
چِھلݨ
چِھلیندا
تُرنڈݨ
تُرنڈیندا
ڳݙݨ
ڳݙیندا
لوݙݨ
لُݙیندا
کھِرکݨ
کھِرکیندا
بِھر کݨ
بِھرکیندا
آڈھݨ
اڈھیندا
4۔ ایجھیں مصادر لازم جنھیں دے مصدری مادئیں دے اخیر ء ِ چ (ا،و،ی،ہ) وچوں کُئی ہک وی نہ آوے تاں وت انھیں دے اڳوں "دا "بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال فعل حالیہ نا تمام بݨ ویندے۔
بھُرݨ
بُھردا
سَڑݨ
سَڑدا
ترَݨ
تَردا
اَٹکݨ
اَٹکدا
بھڄݨ
بَھڄدا
اُترݨ
اُتردا
وِسرݨ
وِسردا
وَڑن
وَڑدا
5۔ مصادر مجہول دیں مصدری علامات ڄݨ یا وݨ حذف کرݨ دے بعد باقی دے اڳوں ’’یندا‘‘(یائے معروف یعنی ی +نون غنہ+دال+الف) بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال حالیہ نا تمام بݨ ویندے۔
اٻلیجݨ
اُٻلینِدا
کریڄݨ
کریندا
مریڄݨ
مِریندا
سݙیڄݨ
سݙیِندا
کھٹیڄݨ
کَھٹیندا
لُکیڄݨ
لُکیندا
وِٹیڄݨ
وِٹیندا
پٹیڄݨ
پَٹیندا
6۔ حالیہ نا تمام دی تکرار یا حالیہ نا تمام نال اوندا تابع حالیہ نا تمام وی عموماً ورتیا ویندے۔ جیویں جو بھڄدا بھڄدا، ٹُردا ٹُردا، کھاندا کھاندا ، پیندا پیندا، روندا روندا، اٹھدا ٻہندا، ڈھہندا پوندا، کھِلدا ہسدا، کھاندا پیندا، دھوندا پوندا وغیرہ وغیرہ۔
ج: حالیہ معطوفہ:کہیں وی مصدر دے مصدری مادے یا فعل امر دے بعد "کے یا کرئیں "دا ودھارا کر ݙیوݨ نال حالیہ معطوفہ بݨ ویندے۔ جیویں جو مرکے یا مر کرئیں ، سم کے یا سم کرئیں، چُم کے یا چُم کرئیں، سݙکے یا سݙکرئیں وغیرہ وغیرہ۔
6 اسم معاوضہ
editتعریف: او اسم جہڑا جو کہیں محنت دی اُجرت، مزدوری یا بھاڑے کوں ظاہر کرے اسم معاوضہ سݙیندے۔ جیویں جو رنڳائی ، چوائی، دھوائی، تے سِلائی وغیرہ۔ بعض مصادر کن بنݨ آلے اسمائے حاصل مصدر اسم معاوضے وانگوں ہوندن پر انھیں ء ِ چ اجرت ، مزدوری یا بھاڑے دا تصور نھیں پاتا ویندا۔ جیویںتݙݨ کِن تݙائی‘ مَستݨ کن مستائی تے لڑݨ کن لڑائی وغیرہ وغیرہ۔
اسم معاوضہ بݨانوݨ دا قاعدہ:
1۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو اسم معاوضہ فقط مصادر‘ متعدی یا متعدی المتعدی کن ای بݨایا ون٘ڄ سڳدے۔ متعدی مصادر کن اسم معاوضہ بݨاوݨ دا طریقہ کجھ ایں ہے جو مصدر دے مصدری مادے دے بعد "ائی"بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙویندے۔ جیویں جو؛
مصدر
اسم معاوضہ
مصدر
اسم معاوضہ
مصدر
معاوضہ
مصدر
معاوضہ
چَھڑݨ
چَھڑائی
کَپݨ
کَپائی
تَھݙݨ
تھݙائی
کُٹݨ
کُٹائی
پورݨ
پُرائی
رنڳݨ
رنڳائی
بھُنݨ
بھُنائی
پَٹݨ
پَٹائی
2۔ متعدی المتعدی مصادر دے مصدر ی مادے دے اڳوں "ئی"بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم معاوضہ بݨایا ون٘ڄ سڳدے۔ جیویں جو؛
مصدر
اسم معاوضہ
مصدر
اسم معاوضہ
مصدر
معاوضہ
مصدر
معاوضہ
سِلوانوݨ
سِلوائی
پٹوانوݨ
پَٹوائی
پَکوانوݨ
پَکوائی
چھِلوانوݨ
چھلوائی
پن٘ڄوانوݨ
پن٘ڄوائی
کُہانوݨ
کُہائی
چِروانوݨ
چِروائی
رنڳواونوݨ
رنڳوائی
7اِسم اِستقبال
editتعریف:ایّھو جھئیں لوظ جہڑے جو مصادر دے مادئیں کن بݨئیے ہوئے ہووݨ تے او جملے وچ صفت یا اسم دا کم ݙیوݨ کیتے استعمال تھیون، تے جنھیں کن اے معلوم تھیوے جو کُئی کم آوݨ آلے وقت ء ِ چ تھیوݨے ۔ مصادر کن مشتق ایھّوجھئیں لوظ اسم استقبال دے ناں نال یاد کیتے ویندن۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔میں کراچی ون٘ڄݨے۲۔ زینب اڄ لاہوروں آوݨی ئِ۳۔ گھوڑے بھڄݨن۴۔ڳائیں ݙبھݨئین
اساں اے تاں ڄانڈے ہیں جو کہیں وی صفت دا جہڑے وی اسم نال ڳانڈھا (تعلق) ہوندے ہمیشاں او اُوندی جنس تے عدد دی مناسبت نال آندی ئِ۔ اُتے ݙتئیں ڳئیں جملئیں ئِ چ ون٘ڄݨے دا مطلب ئِ، ون٘ڄݨ آلائِ ، آوݨی ئِ دا مطلب ئِ آوݨ آلی ئِ ، بھڄݨن دا مطلب ئِ ، بھڄݨ آلے ہن تے ݙبھݨئین دا مطلب ئِ جو ݙھݨ آلیاں ہن۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ ون٘ڄݨے، آوݨی ئِ، بھڄݨن تے ݙبھݨ دے لوظ صفتیں دے طور تے استعمال تھین۔ جہڑے جو آپݨے آپݨے اسمیں میں، زینب، گھوڑے تے ڳائیںنال تعلق رکھیندن اینہہ ڳالھوں ون٘ڄݨے، آوݨی ئِ، بھڄݨن تے ݙبھݨئین کوں صفات دا ناں ݙیسوں۔ اے صفتاں آپݨی آپݨی جنس تے عدد دے مطابق آئین۔اے لوظ کہیں نہ کہیں مصدر کن ای مشتق ہن۔لہٰذا اے اسم استقبال سݙیسن۔ کیوں جو انھین دی مناسبت نال تھیوݨ آلے کمیں دا آوݨ آلے وقت ء ِچ مکمل ہووݨ ای ممکن ہے۔ اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلیء ِ جو اسم استقبال ضرورت، حاجت ، حق، قابلیت یا لیاقت دے معنی وی ݙکھیندے۔ جیویں جو انھیں جملئیں کن ظاہر تھیندے ؛
۱۔میکوں کراچی ون٘ڄݨے(اِتھاں لوظ ون٘ڄݨے ضرورت دے معنی ݙیندے)۲۔میکوں اونِکن حساب گھِنݨے( اِتھاں لوظ گھنِݨے ضرورت دے نال نال حق دے معنی وی ݙیندے)۳۔اے کم کہیں کاریگر کن ای تھیوݨے (اِتھاں لوظ تھیوݨے قابلیت یا لیاقت دے معنی ݙیندے)۔
اسم استقبال بݨاوݨ داقاعدہ:کہیں وی مصدر دے بعد واحد مذکر کیتے ’’ے‘‘واحد مونث کیتے’’یئِ‘‘جمع مذکر کیتے’’ن‘‘تے جمع مونث کیتے’’ین‘‘ڳنڈھݨ نال اسم استقبال حاصل تھیندے۔ اے ڳالھ یاد رکھیجے جو۔ جمع مذکر تے جمع مونث بݨیندئیں ہوئیں مصدر دی مصدری علامت ’’ݨ‘‘دے ہیٹھوں’’زیر‘‘ضرور لانوݨی پوندی ئِ۔ جیویں جو اسم استقبال دیاں اے مثالاں ݙیکھو؛
مصدر
واحد مذکر
واحد مونث
جمع مذکر
جمع مونث
مصدر
واحد مذکر
واحد مونث
جمع مذکر
جمع مونث
لکھݨ
لکھݨے
لکھݨی ئِ
لکھݨن
لکھݨیئن
تھیوݨ
تھیوݨے
تھیوݨی ئِ
تھیوݨن
تھیوݨیئن
مارݨ
مارݨے
مارݨی ئِ
مارݨن
مارݨیئن
ݙیکھݨ
ݙیکھݨے
ݙیکھݨی ئِ
ݙیکھݨن
ݙیکھݨیئن
سوچݨ
سوچݨے
سوچݨی ئِ
سوچݨن
سوچݨئین
پُورݨ
پورݨے
پورݨی ئِ
پُورݨن
پُورݨیئن
نوٹ: ۸ ۔اسم آلہ ۹۔اسم صوت ۱۰۔اسم مصغّر ۱۱۔اسم مکبّر تے ۱۲۔اسم صفت تے مکمل بحث گذرئیل صفحات تے گزر چکی ئِ ۔ انھیں اسماء تے اِتھاں ، لکھݨ وقت تے صفحات کوُں ضائع کرݨ دے سِوا کجھ حاصل نہ تھیسی۔ (مرتب)
ٌ