جامع سرائیکی قواعد نان٘واں بھانگا
مصدر دا بیان
تعریف :مصدر بارے کجھ ماہرین لسانیات ایں آہدن۔
1۔ اُنھاں بنیادی لوظاں کوں جنھاں توں افعال بݨدن یا کہیں وی فعل نال تعلق رکھݨ آلے ٻئے لوظ نکلدن۔ ’’مصدر‘‘ آکھیا ویندے۔ جیندی عربی ء ِچ جمع ’’مصادر‘‘ ہے۔ (سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبدالحق 104؎ )
2۔ مصدر او اسم ہے جیندے وچ کہیں کم دا کرݨ، ہووݨ، یا سہوݨ وقت ویلھے دی ڈھک ٻدھ کنوں بغیر ظاہر تھیوے۔ایں کنوں ٻئے اسم یا فعل تاں بݨ سڳدن پر اُو خود کہیں کنوںنھیں بݨ سڳدا ۔ ( سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ 84,83؎ )
3۔ مصدر اُو اسم اے جئیںء ِچ کہیں کم دا کرݨ ، ہووݨ ، یا سہوݨ کہیں زمانے دے اظہار دے بغیر پاتا ون٘ڄے۔
(نخلستان قواعد از بشیر احمد ظامی بہاولپوری 52؎ ) (ترجمہ)
4۔ او لوظ جئیںکنوں کہیں کم دے ہووݨ ، کرݨ یا تھیوݨ دا پتہ لڳے، فعل سݙیندے اتے اے فعل جہڑے لوظ کنوں بݨدے اوکوں’’مصدر‘‘ آہدن ٻس مصدر او اسم ہے جیندے وچ کہیں کم دا کرݨ ہوون، تھیوݨ، یا سہݨ کہیں ویلھے وقت دی پابندی کنوں بغیر ظاہر تھیوے۔ مصدراو اسم ہوندے جئیں کنوں ٻئے لوظ تاں بݨ سڳدن پر او آپ کہیں لوظ کنوں نھیں بݨیا ہوندا ۔
(آؤ سرائیکی پڑھوں تے سرائیکی لکھوں از شوکت مغل 78 ؎ )(ترجمہ)
5۔ فعل دی اُوہا سادی صورت جہڑی جو کوئی کم یا حالت ݙکھاوے اوکوں مصدر آکھیا ویندے ۔مصدر دا لغوی معنی ہے ’’صادر تھیوݨ یا نکلݨ دی جاء ’’ݙوجھے لوظیںئِ چ او لوظ جئیں کن ٻئے لوظ صادر تھیوِن یا پھُٹن ۔ مطلب ء ِ تاں لوظیں دی اصل یا بݨیاد کوں مصدر آکھیا ویندے ۔ (سندھی ویا کرݨ: از شمس العلماء مرزا قلیچ بیگ 36 ؎ ) (ترجمہ)
6۔ مصدر بذاتِ خود ٻئے لوظیں دا سرچشمہ ئِ (مصدر دا لغوی معنی ئِ جاری تھیوݨ دی جاء ) ݙوجھے لوظیں ء ِچ او لوظ جئیں کن ٻئے لوظ نِکلن یا بݨ سڳن ’’مصدر ‘‘ اکھیندے۔ (سندھی ٻولی جی صرف ونحو از واحد بخش شیخ 40 ؎ )(ترجمہ)
7۔ فعل دی اوہا سادی صورت جہڑی جو کہیں کم یا حالت دا معنی ݙکھاوے اوکوں مصدر آکھیاویندے ۔
(وݙو سندھی ویا کرݨ: از بھیرومل مہر چنداڈوانی 98 ؎ ) (ترجمہ)
8۔فعل دی او صورت جئیں ء ِچ کہیں کم دا ہووݨ بغیر وقت دے تعین دے پاتا ون٘ڄے مصدر اکھیندے۔حقیقت تاں اے ہے جو مصدر ہک قسم دا فعلی اسم ہوندے جہڑا جو تجریدی طور تے (وکھرپ دے لحاظ نال )فعل دے کم یا حالت کوں بیان کریندے۔ اے زمانے تے تعداد دی قید کن آزاد ہوندے ۔ (قواعد اُردو از ڈاکٹر مولوی عبد الحق 122؎ ) (ترجمہ)
9۔جہڑا کلمہ کہیں کم یا حرکت دا بیان ہووے تے اُوندے وچ زمانہ نہ پاتا ون٘ڄے یعنی اینہہ کم یا حرکت دا کوئی وقت معین نہ ہووے اوکوں مصدر آکھیا ویندے۔ مصدر دی تعریف کجھ ایں وی کیتی ون٘ڄ سڳدی ئِ جو ’’مصدر اُو اسم ہے جئیں کن کہیں کم دا ہووݨ، کرݨ یا سہوݨ زمانے دے تعلق دے بغیرپاتاون٘ڄے مصدر اکھیندے۔ (بنیادی اُردو قواعد از ڈاکٹر سہیل عباس بلوچ 35 ؎ ) (ترجمہ)
10۔ہر فعل وقت نما ہوندے (یعنی ہر فعل کہیں نہ کہیں وقت کوں ظاہر کریندے ) پرفعل دی ہک صورت ایجھیں وی ہوندی ئِ جئیں وچ وقت دا تعین نھیں پاتا ویندا۔ اینہہ صورت کوں مصدر آکھیا ویندے ۔ عام طور تے اے سمجھیا ویندے تے آکھیا ویندے جو مصدر کن ای فعل دےاں ݙوجھیاں تمام شکلاں بݨدئین ، اینہہ کیتے فعل دی اُتے بیان کیتی ڳئی شکل کوں مصدر آکھیا ویندے پر اے ڳالھ درست کائینی، کیوں جو فعل دےاں تمامی شکلاں تاں اونہہ فعلی مادے کن بݨدئین جہڑا جو مصدر دی مصدری علامت کوں حذف کرݨ دے بعد حاصل تھیندے ۔(اینہہ فعلی مادے کوں مصدری مادہ یا فعل امر وی آکھیا ویندے )نہ کہ اے شکلاں مصدر کن بݨایاں ویندئین۔ لہٰذا مصدر دے لغوی معنی کوں مصدر دی بݨیاد نہ بݨایا ون٘ڄے۔ (نئی اُردو قواعد :از عصمت جاوید 51؎ ) (ترجمہ)
اُتے ݙتے ڳئیں مختلف ماہرین لسانیات دیں تعریفیں کن اے ڳالھ نشابر تھی کے سامݨے آ ڳئی ئِ جو مصدر دی جامع تعریف کجھ ایں کیتی ون٘ڄ سڳدی ئِ ۔
’’مصدر ہک ایجھاں لوظ یا فعلی اسم ہوندے جہڑا جو تجریدی طور تے (آپݨے وکھرپ دے لحاظ نال )فعل دے کم یا اُوندی حالت کوں بیان کریندے ۔ او فعلی اسم زمانے تے تعداد دی قید کن آزاد ہوندے۔ بس مصدر کن کہیں کم دا کرݨ ، ہووݨ، تھیوݨ، یا سہوݨ زمانے دے اظہار دے بغیر پاتا ویندے۔ عام طور تے اے سمجھیایا آکھیا ویندے جو چونکہ فعل دیاں ݙوجھیاں تمامی شکلاں مصدر کن بݨدئین ۔ اینہہ سانگوں فعل دی اینہہ وکھری شکل کوں مصدر (یعنی صادر تھیوݨ یا نکلݨ دی جاء )آکھیا ویندے۔ یا ݙوجھے لوظیںئِ چ مصدر کوں فعل دی اصل یا بݨیاد سمجھےاویندے ۔ پر اے ڳالھ درست کائینی۔ کیوں جو فعل دیاں تمام ݙوجھیاں شکلاں تاں اونہہ فعلی مادے کن بݨدئین۔جہڑا جو مصدر دی مصدری علامت کوں حذف کرݨ دے بعد حاصل تھیندے(اینہہ فعلی مادے کوں گرائمر دی زبان ء ِچ مصدری مادہ یا فعل امر سݙےا ویندے)توڑے جو اے مصدری مادہ فارسی مصادر دا ہووے۔یا اُردو یا سرائیکی مصادر کن اخذ کیتا ڳیا ہووے۔ نہ کہ اے شکلاں براہِ راست مصدر کن بݨدئین۔ لہٰذا مصدر دے لغوی معنی کوں ایندی تعریف دی بݨیاد نہ بݨایا ون٘ڄے۔ بس مصدر دے متعلق اے آکھ ݙیوݨ ٻہوں ئِ جو فعل دی او سادی صورت جٔیں ء ِچ کہیں کم دا ہووݨ کرݨ ، تھیوݨ یا سہݨ وقت دی قید کن بغیر پاتا ون٘ڄے مصدر اکھیندے۔ پر فعل دیاں ݙوجھیاں تمام شکلاں فعلی مادے کن بݨایاں ویندئین نہ کہ مصدر کن۔ مصدر دے متعلق اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ئِ جو مصدر دے مصدری مادے کنوں ٻئے اسم یا فعل تاں بݨائے ون٘ڄ سڳدن پر مصدر بذاتِ خود کہیں لوظ کنوں اخذ کیتا یا بݨایا نھیں ون٘ڄ سڳدا ۔‘‘
2 سرائیکی مصدر دی پچھاݨ :فارسی مصادر دے اخیرء ِچ’’تن ‘‘ یا ’’دن ‘‘ اُردو مصادر دے اخیرء ِچ ’’نا ‘‘ تے جݙاںجو سرائیکی مصادر معروف دے اخیرء ِچ ’’ݨ ‘‘ یا ’’وݨ ‘‘ آندے۔ تے مصادر مجہول دے اخیر ء ِچ ’’یجݨ‘‘ ’’یا ‘‘ یوݨ‘‘ آندے۔ اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ئِ جو سرائیکی مصادر دے اخیری حرفِ تہجی ’’ݨ‘‘ کن پہلوں آوݨ آلے حرفِ تہجی تے ہمیشاں ’’زبر‘‘ آندی اے۔جیویں جو لکھَݨ ، مرݨ ، ݙیکھَݨ ، بھالَݨ، پیوَݨ، سیوَݨ، کھانوَݨ، پاوݨ تے مریجَݨ، لکھیجݨ، ٻدھیجݨ، پُریجَݨ تے مریوَݨ ، لکھیوَݨ ، ٻدھیوَݨ تے پُریوَݨ وغیرہ وغیرہ ۔
سرائیکی زبان دے بعض اَسماء دی شکل مصادر وانگوں ہوندی ء ِپر او مصادرنھیں ہوندے۔ جیویں جو اِنجݨ، کانجِݨ، بھُونڈݨ ، سُتھݨ تے بوچھݨ وغیرہ۔ اے نِتارا کرݨ کیتے جو کِہڑا لوظ مصدر ہے تے کِہڑا اسم تاں وت مصدری علامت ݨ یا وݨ کوں حذف کرݨ دے بعد اے ݙیکھݨاں پوندے جو باقی بچئیل لوظ جے کر فعل امر ہے تاں او لوظ مصدر ہوسی تے جے کر فعل امر نہ بچے تاں او لوظ اسم ہوسی۔ مثال دے طور تے اُتے ݙتے ڳئے مصادر دی ’’ݨ ‘‘ یا ’’وݨ ‘‘ کوں حذف کرݨ دے بعد ترتیب وار لکھ، مر ، ݙیکھ، بھال، پی، سی ، کھا، پا، مریج ، لکھیج، ٻدھیج، پُریج، مَری، لکھی، ٻدھی تے پُری بچدن جیہڑے جو فعل امر ہن۔ پر تلے ݙتے ڳئے اسما ء دی اخیرلی ’’ݨ ‘‘ کوں حذف کیتا ون٘ڄے تاں وت ترتیب وار اِنج، کانج ، بھُونڈ، سُتھ ، بوچھ تے ڈھک بچدن جہڑے جو نہ تاں فعل امر ہن تے نہ ای کُئی اسم بلکہ اے سارے دے سارے مہمل لوظ ہن۔ لہٰذا اے تمامی لوظ جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’ݨ‘‘ آندی اے اسم تاں ہن پر مصدر نھئیں۔
3 اِسم مصدر :
i۔ سرائیکی زبان دا مصدر فعلی مادے کن آپݨا ں ہک انج وجود وی رکھدے۔ جݙاں جو ایندی بݨت کن وقت دے تعین دا تصور خارج تھی ویندے تاں وت او مصدر سرائیکی جُملیں ء ِ چ اسم دی حیثیت (یعنی فاعل یا مفعول ) دا کم وی پورا کریندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔۱۔پڑھݨ چنڳی عادت ء ِ۔ ۲۔احمد کھیݙݨ پسند کریندے
پہلے جملے ء ِچ پڑھݨ بطور فاعل استعمال تھئے تے جݙاں جو ݙوجھے جملے ء ِچ ’’کھیݙݨ ‘‘بطور مفعول استعمال تھئے۔ اِتھاں اے نتارا تھیندے‘ جݙاں جو کہیں جملے ء ِ چ مصدر فاعل یا مفعول دا کم ݙیوے تاں وت اینکوں مصدر دی بجائے ’’اسم مصدر‘‘ دا ناں ݙتا ویسی۔
ii۔ جݙاں سرائیکی مصدر خبر دی تکمیل کریندے تݙاں او اسم مصدر اکھیندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔
۱۔
تیکوں لاہور ضرور ون٘ڄݨے
۲۔
تیکوں لاہور ون٘ڄݨاں پوسی
۳۔
ہُݨ پچھتانوݨاںکہڑے کم دا
۴۔
یاد رکھ ٻولݨے تاں سچ ٻولݨے
۵۔
تیکوں احتیاط کرݨی پوسی
اُتے ݙتے ڳئے جملئیں ء ِچ مصادر دی مصدری علامت ء ِچ تصرف کر کے اُوندی نویں نکور شکل بݨئی ڳئی ء ِ ۔ جیویں جو پہلے جملے ء ِچ ’’ون٘ڄݨ کوں ون٘ڄݨے ، ݙوجھے جملے ء ِچ ون٘ڄݨ کوں ون٘ڄݨاں ، تریجھے جملے ئِ چ پچھتانوݨ کوں پچھانوݨاں ، چوتھے جملے
ء ِچ ٻولݨ کوں ٻولݨے جݙاں جو پنجویں جملے ء ِچ کرݨ کوں کرݨی ء ِچ بدل کرائیں مصدر دی نویں شکل بݨا ݙتی ڳئی ئِ جہڑی جو اِتھاں اسم دا کم ݙیندی ء ِ ‘‘۔
iii۔ جہڑا لوظ مصدر دے معنی تے نتائج تے دلیل ہووے اوکوں اسم مصدر آکھیاویندے مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔
۱۔تیݙا بے جا کھِلݨ زہرلڳدِم ۲۔رووݨ کمزوری دی علامت ئِ۳۔غریب دا جیوݨ وی کوئی جیوݨئِ۴۔پیو دا مرݨ تے اولاد دا وکھو وکھ تھیوݨ ۔
اُتے ݙتے ڳئے مصادر کھِلݨ، رووݨ، جیوݨ، مرݨ تے تھیوݨ اِتھاں اسم مصدر دے طور تے ورتیے ڳن۔
4۔ مصدر تے اسم مصدر دا فرق :توڑے جومصدر ہووے یا اسم مصدر ہووے ݙوہائیں کوں فاعل دی توجہ ضرور درکار ہوندی ء ِ ۔ پر مصدر تے اسم مصدرء ِچ ہک واضح فرق موجودء ِ ۔ او فرق اے ہے جو مصدر دے مفہوم ء ِچ ’’فاعل ‘‘ دی توجہ زمانے دے پاسے ہوندی ء ِ جݙاں جو اسم مصدرء ِچ زمانہ نھیں پاتا ویندا۔ جیویں جو اُتے ݙتیں ڳئیں مثالیں کن واضح تھیندے ۔
5۔ سرائیکی مصادر دی خصوصیات:
i۔ سرائیکی مصادر معروف دی چھیکڑء ِچ ’’ݨ‘‘ یا ’’وَݨ ‘‘ بطور مصدری علامت آندے۔ جیویں جو لِکھݨ ، پڑھݨ، سݨاوݨ ، پیوݨ، سیوݨ، تے کھانوݨ دے اخیرء ِچ ’’ݨ‘‘ یا ’’وݨ ‘‘ بطور مصدری علامت آئے ۔
ii۔ سرائیکی مصادر مجہول دی چھیکڑء ِچ ہمیشاں ’’یجݨ‘‘ یا ’’یوݨ‘‘ بطور مصدری علامت آندے جیویں جو لکھیجݨ ، پڑھیجݨ، مریجݨ، یا لکھیوݨ ، پڑھیوݨ یا مریوݨ وغیرہ دی اخیرء ِچ ’’یڄݨ‘‘ یا ’’یوݨ‘‘ بطور مصدری علامت آئین۔
iii۔ سرائیکی مصادر معروف ہوون یا مجہول ہوون انھیں دی چھیکڑء ِچ آوݨ آلی ’’ݨ‘‘ کن پہلوں آوݨ آلے حرفِ تہجی تے ہمیشاں زبر یا شد زبرآندی ئِ ۔جیویں جو لکھَّݨ، مارَݨ ، دھووَݨ، لکھیجَݨ، مریجَݨ مصادر معروف تے مجہول دی اخیری ’’ݨ‘‘ کن پہلوں آوݨ آلے حروفِ تہجی ، کھ، ر، و ، تے ج،تے زبر یا شد زبر آئی ئِ۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ء ِجو بعض سرائیکی علاقیٔں ئِ چ مصادر دی اخیری ’’ݨ‘‘ کن پہلوں آوݨ آلے حرفِ تہجی تے پیش ’’ ُ‘‘ پڑھیا ویندے پر اے ڳالھ پکی ئِ جو سرائیکی مصادر دی اخیری ’’ݨ‘‘ کن پہلوں آوݨ آلے حرفِ تہجی دے تلوں ’’زیر ‘‘ کݙاہیںنھیں آندی ۔
iv۔ سرائیکی مصادر معروف جنھیں دی چھیکڑ ء ِچ صرف ’’ݨ‘‘ آندی ئِ تاں وت اینہہ ’’ݨ ‘‘ کن پہلوں حروف علّت (ا، و،ی) وچوں کُئی ہک حرفِ علت وی نھیں آندا پر جݙاں ’’وݨ‘‘ کن پہلوں اُتے ݙتے ڳئے حروف علت وچوں کئی نہ کئی ہک حرفِ علت ضرور آندے جیویں جو مرݨ، مارݨ، ݙیکھݨ، پڑھݨ تے سمݨ وغیرہ تے کھاوݨ، دھووݨ، سیوݨ تے پیوݨ وغیرہ مصادرئِ چ وݨ دی ’’و‘‘ کنوں پہلوں کئی نہ کئی حرف ِ علّت ضرور اَے ۔
v۔ سرائیکی مصادر معروف ئِ چ حروفِ تہجی دی تعداد گھٹ توں گھٹ ترائے ہوندی ئِ ۔ یاݙوجھے لوظیں ء ِ چ اے وی آکھ سڳدے ہیں جو مصادر معروف ہوون یا مصادر مجہول ہوون ، انھیں دی اخیری مصدری علامت ’’ݨ‘‘ وݨ‘‘ ’’یجݨ‘‘ یا ’’یوݨ‘‘ کن پہلوں گھٹ کن گھٹ ݙو حروفِ تہجی ضرورہوندن۔ جیویں جو لکھݨ، پڑھݨ، مارݨ، پیوݨ، سیوݨ، کھاوݨ ، مریجݨ، مریوݨ، لکھیجݨ، لکھیوݨ، پڑھیجݨ تے پڑھیوݨ وغیرہ مصادر دی اخیری مصدری علامت کن پہلوں کم از کم ݙو حروفِ تہجی ضرور آئین۔ پر اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو مصادر دی مصدری علامت کن پہلوں آوݨ آلے حروفِ تہجی دے ݙو کن زیادہ آوݨ تے کُئی پابندی کائینی ۔ جیویں جو پرناوݨ، ٹرکاوݨ، پورݨ، پرنیجں یا پرنیوݨ وغیرہ مصادر دی مصدری علامت کن پہلوں آوݨ آلے حروفِ تہجی جہڑے جو ݙو کن ودھیک ہِن۔
vi۔ سرائیکی زبان دے بے شمار ایجھیں مصادر وی موجود ہن جے کر انھیں کن پہلوں انھیں دے مصدری مادے یعنی فعل امر بطور سابقہ ڳنڈھ ݙتے ون٘ڄن تاں او ٻہوں خوبصورت محاورے بݨ ویندن۔ جیویں جو مارݨ کن مار مارݨ، پِٹݨ کن پِٹ پِٹݨ،کُٹݨ کِن کُٹ کُٹݨ بھوڳݨ کن بھوڳ بھوڳݨ ، بھالݨ کن بھال بھالݨ وغیرہ وغیرہ۔
vii۔ بعض ایجھیں سرائیکی مصادر جنھیں دے اخیرئِ چ مصدری علامت ’’ݨ ‘‘ آندی ئِ جے کر اینہہ مصدری علامت کن پہلوں آوݨ آلے حرفِ تہجی دے تلوں زیر یا شد زیر لا ݙتی ون٘ڄے تاں وت او حاصل مصدر بݨ ویندے جیویں جو آڈھَݨ کن آڈھِݨ ، اُٻلَݨ کن اُٻلِݨ اُملَݨ کن اُملِݨ ، پٹَݨ کن پَٹݨ ، پوکݨ کِن پوکِݨ تے شوکَݨ کن شوکِݨ وغیرہ۔
viii۔ بعض سرائیکی مصادر جنھیں دے اخیرئِ چ مصدری علامت ’’ݨ‘‘ آندی ئِ جے کر اینہہ مصدری علامت کن پہلوں آوݨ آلے حرفِ تہجی دے تلوں زیر یا شد زیر لا ڈتی ونجے تاں وت او اسم آلہ وی بݨ ویندن جیویں جو چھِکَݨ کن چھِکݨ ، کُچَݨ کن کُچِݨ ، چوکݨ کن چوکِݨ ، جھلَݨ کِن جھلِݨ تے کَترݨ کن کترِݨ وغیرہ۔
ix۔ اکثر سرائیکی مصادردی عام سادہ صورت یعنی مصادر معروف تے انھیں دے ہر متعدی یا متعدی المتعدی کن مصادر مجہول بݨائے ون٘ڄ سڳدن جیویں جو
مصدر معروف
مجہولی صورت
متعدی صورت
متعدی المتعدی صورت
متعدی مجہولی صورت
آکھݨ
اکھیجݨ
اکھانوݨ
اکھوانوݨ
اکھویجݨ
دھانوݨ
دھنویجݨ
دھنوانوݨ
دھنولانوݨ
دھنولیجݨ
پڑھݨ
پڑھیجݨ
پڑھانوݨ
پڑھوانوݨ
پڑھویجݨ
x۔ ایجھیں سرائیکی مصادر معروف جنھیں دامصدری مادہ (فعل امر) ترائے حرفی ہووے تاں وت اونہہ مصدری مادے دے چھیکڑی حرف تہجی کن پہلوں آوݨ آلے حرفِ تہجی دے تلے ہمیشاں زیر تے اُتے شد ہوندی ئِ ۔جیویں جو اُچھلَݨ کِن اُچِھّل ، املَݨ کن اُمِلّ ، مچھرݨ کِن مچِھّر، دِگھرݨ کن دِگھرّ ، سولݨ کن سَوِّل وغیرہ وغیرہ۔جے کر اینہہ ترائے حرفی مصدری مادے (فعل امر) دا ݙوجھاَ حرفِ تہجی حرفِ علت (ا، و، ی وچوں کُئی ہک) ہووے یا کہیں مصدر دا مصدری مادہ (فعل امر) ترائے حرفی نہ ہووے تاں وَت اُوندے اُتے اے قانون لاڳو نھیں تھیندا۔ جیویں جو مصادر ݙیکھݨ ، سوچݨ، مارݨ، پیوݨ کھیݙݨ، روکݨ پرچاوݨ تے اگھالݨ دے ترتیب وار مصدری مادے (فعل امر) ݙیکھ، سوچ ، مار، پی ، کھیݙ، روک، پرچااَ تے اگھال وغیرہ۔
xi۔ جہڑے سرائیکی مصادردی عام سادہ صورت (مصادر معروف )تے مجہولی صورت ئِ چ معنیاں دے لحاظ نال کُئی فرق کائینی انھیں مصادر دی اینہہ عام سادہ صورت (معروفی صورت) کوں مجہولی صورت سمجھ گھٖدا ویندے۔ جیویں جو اُٻلݨ تے اٻلیجݨ، ابھرݨ تے اُبھریجݨ ، آپھرݨ تے اپھریجݨ ، آٹھرݨ تے اٹھریجݨ، آکڑݨ تے اکڑیجݨ، اُٹھݨ تے اُٹھیجݨ تے اُچھلݨ تے اُچھلیجݨ دے معنیاں وچ کُئی فرق کائینی۔ اینہہ کیتے اُٻلݨ ، اُبھرݨ، آپھرݨ، آٹھرݨ، آکڑݨ، اٹھݨ تے اُچھلݨ معروف صورت و ی ہے تے مجہول صورت وی۔
6۔ سرائیکی مصادر دےاں حالتاں:
سرائیکی مصادر دیاں ݙ و حالتاں ہِن۔ (۱)معروفی حالت (۲)مجہولی حالت
الف : معروفی حالت :ایجھیں مصادرجنھیں کوںجے کر کہیں وی فعلی صورت دے طور تے جملے ء ِچ استعمال کیتا ون٘ڄے تاں وَت اُوندا فاعل یا فاعل تے مفعول ݙوہیں معلوم ہوون تے او جملہ پورا پورا مطلب بیان کر ݙیوے ، یعنی اُونہہ جملے دی وضاحت کیتے کُئی سوال نہ اُٹھایا ون٘ڄ سڳے معروف مصادر اکھیندن مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔
۱۔گھوڑا بھِڄدا پئے ۲۔احمد روٹی کھاندا ٻیٹھے ۳۔ٻال روندا ودے ۴۔ٻال ماء دا کھیر پیندا پئے ۵۔ڄٹ ہل جُتی ودّے
اُتے ݙتے ڳئے جملیں ئِ چ بھڄݨ ، کھانوݨ، رووݨ، پیوݨ تے جووݨ مصادر دے مصدری مادئیں کن مختلف افعال بݨا کرائیں ورتیے ڳین۔ اے جملے آپݨاں مطلب پورا پورا واضح کر ݙیندن تے انھیں دی وضاحت کیتے کئی سوال وی پیدا نھیں تھیندا۔ لہٰذا اُتے بیان کیتے ڳئے مصادر معروف مصادر اکھیندن۔
ب :مجہولی حالت:ایجھیں مصادرجنھیں کُوں جے کر کہیں وی فعلی صورت دے طور تے جملے ئِ چ استعمال کیتا ون٘ڄے تاں وَت اُوندے فاعل دا پتہ نہ لڳے ݙوجھے لوظیں ئِ چ او جملہ آپݨاں پورا پورا مطلب یبان نہ کرے یعنی اُوندی وضاحت کیتے سوال پچُھݨ دی ضرورت محسوس تھیوے مجہول مصادر اکھیندن ، مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔
۱۔گھوڑا بھِڄیندا پئے ۲۔روٹی کھویندی پئی ئِ ۳۔ کھیر پویِندا پئے ۴۔ پاݨی وٹیج ڳئے ۵۔ رَڑھ کپیج ڳئی ئِ۔
اُتے ݙئے ڳئے جملیں دے ترتیب وار مفعول گھوڑا، روٹی، کھیر ، پاݨی تے رَڑھ تاں معلوم ہن پر انھیں دے فاعل نا معلوم ہن۔اینہہ ڳالھوں انھیں جملیں ئِ چ کیتی ڳئی ڳالھ دی پوری وضاحت نھیں تھیندی۔ کیوں جو ہر جملے دی وضاحت کیتے اے سوال پچُھیا ون٘ڄ سڳدے جو گھوڑا کئیں بھڄائے ، روٹی کیٔں کھادی ئِ ، کھیر کیں پیتے، پاݨی کیں ویٹیے تے رَڑھ کیں کپی ئِ ۔جے تئیں انھیں سوالیں دا جواب نہ ملسی اتنے تئیں اے جملے اَدھورے ڳݨیے ویسن۔ تاں ٻس اے نتارا تھیا جو اُتے ݙتے ڳئے جملیں ئِ چ ورتیے ون٘ڄݨ آلے مصادر بھڄیجݨ ، کھویجݨ ، پویجݨ ، وٹیجݨ تے کپیجݨ مجہول مصادر ہن۔
ج :مصادر مجہول بݨاوݨ دے قاعدے:
i۔ مصادر معروف کن مصادر مجہول بݨاوݨ داقاعدہ کجھ ایں ہے ۔ مصادر معروف دی مصدری علامت ’’ݨ‘‘کوں حذف کرݨ دے بعد جو باقی بچے اُوندے اڳوں ’’یجݨ‘‘ یا’’یوݨ‘‘ ڳنڈھ ݙیوݨ نال مصادر مجہول بݨائے ون٘ڄ سڳدن۔اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو مصادر معروف دی مصدری علامت ہٹانوݨ دے بعد باقی بچے ہوئے لوظ دے اخیری حرفِ تہجی کن پہلوں جے کر کوئی حرف علت آ ون٘ڄے (ا، و ، ی وچوں کُئی ہک )تاں اُوکوں حذف کر ݙتا ویندے ۔مثال دے طور تے مصدر کرݨ کن کریجݨ یا کریوݨ ، مصدر کھاوݨ کن کھویجݨ یا کھویوݨ مصدر پیوݨ کن پویجݨ یا پویوݨ، مصدر رووݨ کن رویجݨ یا روویوݨ تے مصدر ݙیکھݨ کن ݙکھیجݨ یا ݙکھیوݨ وغیرہ وغیرہ۔
ii۔ مصادر متعدی المتعدی دی مصدری علامت : ’’انوݨ‘‘ حذف کر ݙیوݨ دے بعد جو کجھ باقی بچے اُوندے اڳوں ’’یجݨ‘‘ یا ’’یوݨ‘‘ دا ودھا راکرݙیوݨ نال مصادر مجہول بݨائے ون٘ڄ سڳدن مثال دے طور تے اے مصادر ݙیکھو۔
مصدر معروف
مصدر متعدی
مصدر مجہول
مصدر متعدی المتعدی
مصدر مجہول
کرݨ
کرانوݨ
کریجݨ/کریوݨ
کروانوݨ
کرویجݨ/کرویوݨ
آکھݨ
اکھانوݨ
اکھیجݨ/اکھیوݨ
اکھوانوݨ
اکھویجݨ/اکھویوݨ
دھانوݨ
دھنوانوݨ
دھنویجݨ/دھنویوݨ
دھنولانوݨ
دھنولیجݨ/دھنولیوݨ
پڑھݨ
پڑھانوݨ
پڑھیجݨ/پڑھیوݨ
پڑھوانوݨ
پڑھویجݨ/پڑھویوݨ
7۔ مصدر دیاں قسماں بݨت دے لحاظ نال : (۱)مصدر اصلی یا غیر وضعی (۲) مصدر جعلی یا وضعی
الف :مصدراصلی یا غیر وضعی :
۱۔او مصدر جہڑا جو آپݨے اصل معنیاں کیتے بݨایا ون٘ڄے ۔اصلی یا غیر وضعی مصدر اکھیندے (سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ 51؎ )
۲۔او مصدر جہڑا جو خاص مصدری معنیاں کیتے وضع کیتا ون٘ڄے اصلی یا غیر وضعی مصدر اکھیندے ۔
(بنیادی اُردو قواعد از ڈاکٹر سہیل عباس بلوچ 36 ؎)
خالص سرائیکی لہجے دے کجھ مصادر جہڑے جو اصلی یا غیر وضعی مصادر دے دائرے ئِ چ آندن اے ہن۔
اٹیرݨ
اُسرݨ
اُلرݨ
ٻاکݨ
بُڑکݨ
ٻڑکݨ
ٻڑکݨ
ٻکݨ
جَکھݨ
ٻوکݨ
اٹیرݨ
پکرݨ
پیڑݨ
تِرڑݨ
تَڳݨ
تُرنڈݨ
ٹھنبھݨ
جھُورݨ
جھنجھݨ
جھَرݨ
چھَڑݨ
چھِڑݨ
چھرکݨ
دُکھݨ
ݙکھݨ
رُچݨ
رَچݨ
سُرکݨ
سَرکݨ
سِکݨ
سُکݨ
کوکݨ
کُرکݨ
کَرکݨ
کِرکݨ
ڳولݨ
لَکݨ
لُکݨ
لَبھݨ
لُسکݨ
لَسکݨ
لیہݨ
لِیکݨ
مکھݨ
مُکرݨ
مِتھݨ
میلݨ
نوٹݨ
نُوکݨ
وَٹݨ
وِسمݨ
وَسَّݨ
وِسݨ
وَلݨ
وِلݨ
وتاوݨ
ویٹݨ
ہنڈھݨ
ہَلݨ
ہُلݨ
ہکلݨ
ہٹکݨ
یرکݨ
ہونگݨ
ہُلکݨ
ہینگݨ
اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو خالص سرائیکی لہجے دے مصادر دی تعداد ہزاریں تئیں پڄ ڳئی ئِ، اتھاں مثال دے طور تے کجھ ہک مصادر پیش کیتے ڳین۔ کیوں جو اینہہ کتاب دے محدود صفحات دے پیش نظر مصادر دا تفصیلاً اندر اج ممکن کائینی ۔
ب :مصدر جعلی یا وضعی :
i۔ ایجھیاں مصدر جہڑا جو ݙوجھیں زبانیں دے مصادر کن وضع کیتا ون٘ڄے یا ݙوجھیں زبانیں دے اسماء نال مصدری علامت ڳنڈھ کرائیں بݨایا ون٘ڄے جعلی یا وضعی مصدر اکھیندے۔ (اُردو کمپوزیشن از غلام جیلانی مخدوم 22 ؎ )
ii۔ او مصادر جہڑے جو ݙوجھیں زبانیں دے مصادر، اسمائے جامد یا اسمائے حاصل مصدر تے مصدری علامت زیادہ کر کے وضع کیتے ون٘ڄن۔ (بنیادی اُردو قواعد از ڈاکٹر سہیل عباس بلوچ 36 ؎ )
iii۔ اُو مصدر جہڑا جو آپݨی اصلی شکل ئِ چ نہ ہووے بلکہ کہیں اسم یا فعل دے نال رَلا تے بݨایا ون٘ڄے جعلی یا وضعی مصدر اکھیندے۔
(سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ 52 ؎ )
ج : جعلی یا وضعی مصادر بݨانوݨ دے قاعدے :
1۔ عربی تے فارسی ماخذ دے مصادر
عربی یا فارسی لوظ
اردو مصدر
سرائیکی حبلی مصدر
عربی یا فارسی لوظ
اردو مصدر
سرائیکی حبلی مصدر
آزار
تکلیف دینا
ازارݨ
آزمائش
آزمانا
ازمانوݨ
بدل
بدلنا
بدلݨ
بخشش
بخشنا
بخشݨ
خرید
خریدنا
خریدݨ
داغ
داغنا
داغݨ
دفن
دفنانا
دفنانوݨ
شرم
شرمانا
شرمانوݨ
فرمائش
فرمانا
فرمانوݨ
قبول
قبولنا
قبولݨ
کفن
کفنانا
کفنانوݨ
دفن
دفنانا
دفنانوݨ
گرم
گرمانا
گرمانوݨ
مستی
مست ہونا
مستݨ
2۔ ہندی اسما تے صفات کن بݨائے ڳئے مصادر
ہندی اسم
مصدر
ہندی اسم
مصدر
ہندی اسم
مصدر
پتھر
پتھرانوݨ
چکر
چکرانوݨ
میائوں
میانکݨ
سُتر
سوترݨ
مُتر
مُترݨ
سیدھ
سیدھݨ
چھانگ
چھانگݨ
نندر
نندرانوݨ
بُڑ بُڑ
بُڑکݨ
3۔ بعض فارسی مصادر کن بݨائے ڳئے مصادر
فارسی مصدر
سرائیکی مصدر
فارسی مصدر
سرائیکی مصدر
فارسی مصدر
سرائیکی مصدر
لرزیدن
لرزݨ
نواختن
نوازݨ
فرمودن
فرمانوݨ
بخشیدن
بخشݨ
آزمودن
ازمانوݨ
خریدن
خریدݨ
آمدن
آوݨ
کردن
کرݨ
مُردن
مرݨ
تراشیدن
تراشݨ
دمیدن
دمݨ
مستیدن
مستݨ
4۔ اُردو مصادر کݨ بݨائے ڳئے مصادر
اردو مصدر
سرائیکی مصدر
اردو مصدر
سرائیکی مصدر
اردو مصدر
سرائیکی مصدر
للچانا
للچاوݨ
ٹھکرانا
ٹھکراوݨ
بھیجنا
بھیڄݨ
بھڑکانا
بھڑکاوݨ
پالنا
پالݨ
پوجنا
پوجݨ
پیٹنا
پٹݨ
پرکھنا
پرکھݨ
ٹھکرانا
ٹھکراوݨ
پھتکنا
پھتکݨ
پھرنا
پھرݨ
تچھنا
تچھݨ
د : مصادر مرکب بناوݨ دے قاعدے:
مصادر مرکب بݨت دے لحاظ نال جعلی یا وضعی مصادر گݨیے ویندن جنھیں دے بناوݨ دے قاعدے کجھ ایں ہن۔
i۔ بعض مصادر کن پہلوں عربی یا فارسی دے اسماء یا صفات بطور سابقہ ڳنڈھ کرائیں مصادر مرکب بݨائے ویندن جیویں جو باز آون، دل ݙیوݨ، پیش پووݨ، جمع کرݨ، علاج کرݨ، یقین کرݨ، شروع تھیوݨ، شروع کرݨ، ختم تھیوݨ، ختم کرݨ وغیرہ
ii۔ بعض مصادر کن پہلوں ہندی اسماء یا صفات بطورسابقہ فعل ڳنڈھ کرائیں مصادر مرکب بݨائے ویندن جیویں جو اُدھار ݙیوݨ، اُدھار کھانوݨ، رکھوالی کرݨ، رکھوالا تھیوݨ، تاڑ رکھݨ، تاڑ گھنݨ، راہ بھالݨ، راہ ݙیوݨ، راہ گھنݨ، راہ سوچݨ، واٹ نہارݨ، واٹ ون٘ڄݨ، واٹ گھنݨ، واٹ پووݨ، کاں اُݙارݨ وغیرہ وغیرہ۔
iii۔ بعض مصادر کن پہلوں انگریزی اسماء یا صفات بطور سابقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال مصادر مرکب بݨائے ون٘ڄ سڳدن۔ جیویں جو بیک مارݨ، ناٹ بھنݨ، بمب چھوڑݨ، بمب مارݨ، بمب سٹݨ، پاس تھیوݨ، پاس کرݨ، فیل تھیوݨ، فیل کرݨ، وغیرہ
iv۔ کجھ سرائیکی اسماء یا صفات کہیں مصدر کن پہلوں بطورسابقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال مصادر مرکب بݨائے ون٘ڄ سڳدن۔ جیویں جو کوڑ مارݨ، کوڑ ریڑھݨ، کوڑ چھوڑݨ، کوڑ ٻدھݨ، اکھ مارݨ،اکھ رکھݨ، اکھ چانوݨ، اکھ ݙیکھݨ، اکھ پوڑݨ، اکھ کݙھݨ، اکھ نوٹݨ، اکھ آوݨ، ہتھ ٻدھݨ، ہتھ ݙکھاوݨ، ہتھ چکھݨ،ہتھ رکھݨ، ہتھ جوڑݨ، ہتھ پیوݨ، ہتھ چھکݨ، ڳول ڳولݨ، ڳالھ کݙھݨ ، ڳالھ کرݨ، ڳالھ مارݨ، ڳالھ سُݨݨ وغیرہ وغیرہ۔
v۔ بعض مصادر کن پہلوں کہیں ٻئے مصدر کن بݨایا ڳیا فعل امر ڳنڈھ ݙیوݨ نال مصادر مرکب بݨائے ون٘ڄ سڳدن جیویں جو لکھ ݙیوݨ ، پڑھ گھنݨ، جوڑ کڈھݨ، مر ون٘ڄݨ، مار ݙیوݨ، مار گھنݨ ، مار پووݨ، ٻدھ چھوڑݨ، کپ گھنݨ ، چھوڑ ونجݨ، چھوڑ ݙیوݨ وغیرہ
vi۔ کہیں سرائیکی مصدر کن پہلوں اُونہی سرائیکی مصدر دا فعل امر ڳنڈھ ݙیوݨ نال مصدر مرکب بݨایا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو بھال بھالݨ، جوڑ جوڑݨ، مار مارݨ، بھوڳ بھوڳݨ ، کُٹ کُٹݨ، پِٹ پِٹݨ، سوچ سوچݨ، پور پورݨ، کھیݙ کھیݙݨ، مچ مچݨ وغیرہ
vii۔ ݙو مصادر ہک ٻئے دے اڳوں پچھوں ڳنڈھ ݙیوݨ نال مصادر مرکب بݨائے ون٘ڄ سڳدن جیویں جو ٹُرݨ پھرݨ، چمݨ چَٹݨ، ݙیکھݨ بھالݨ، رڄݨ پُڄݨ، لکھݨ پڑھݨ، رووݨ پٹݨ، رووݨ دھووݨ، منگݨ پِنݨ، چیرݨ پاڑݨ، چِتھݨ چُٻݨ، مارݨ کُٹݨ، کھاوݨ پیوݨ، بھڄݨ دُھرکݨ وغیرہ وغیرہ۔
ر : مصادر محدود:
مصادر محدود ݙو قسمی ہن، (۱) لازم مصادر محدود (۲) متعدی مصادر محدود
i۔ لازم مصادر محدود:
ایجھیں لازم مصادرجنھیں کن متعدی مصادر نہ بݨائے ون٘ڄ سڳن۔ لازم مصادر محدود اکھیندن جیویں جو آوݨ، ون٘ڄݨ، گھٻرانوݨ، ہووݨ، تھیوݨ، لڑکھڑاوݨ وغیرہ وغیرہ
ii۔ متعدی مصادر محدود:
ایجھیں متعدی مصادرجنھیں کن لازم مصادر نہ بݨائے ون٘ڄ سڳن متعدی مصادر محدود اکھیندن ، جیویں جو پلانوݨ، رن٘ڄانوݨ، لُبھانوݨ، اِترانوݨ، فلمانوݨ، وغیرہ وغیرہ ۔
8۔ معنیاں دے لحاظ نال مصدر دیاں قسماں : (۱) مصدر لازم (۲) مصدر متعدی
الف: مصدر لازم:
i۔ ایجھاں مصدر جئیں کنوں بنݨ آلے افعال کیتے صرف فاعل دی لوڑھ پووے مصدر لازم اکھیندے۔
(اُردو کمپوزیشن از غلام جیلانی مخدوم 23 ؎ )(ترجمہ)
ii۔ ایجھاں مصدر جئیں کنوں بݨݨ آلے افعال ئِ چ کم دا کرݨ ایں پاتا ون٘ڄے جو اُوندا اثر کم دے کرݨ آلے فاعل تئیں محدود رہوے۔ مصدر لازم اکھیندے ۔ (قواعد اُردو از ڈاکٹر مولوی عبد الحق 119 ؎ )(ترجمہ)
iii۔ ایجھیں مصادر جنھیں کن بݨݨ آلے افعال ایجھیں ہوندن جنھیں کنوں کہیں کم دا محض کرݨ ہووݨ یا تھیوݨ ظاہر تھیندے اَتے ایندا اثر صرف کم کرݨ آلے تئیں محدود رہندے۔ یعنی اوکوں مفعول دی لوڑھ نھیں پوندی ، ایجھیں مصادر کوں لازم مصادر آکھیا ویندے۔ (سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبد الحق 104 ؎ )
iv۔ اُونہہ مصدر کوں مصدر لازم سݙیا ویندے جئیں کنوں بݨئے ہوئے افعال کوں چھڑے فاعل دی لوڑھ پووے تے مفعول دی لوڑھ نہ پووے۔ (سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ 84 ؎ )
v۔ ایجھیں مصادرجنھیں کن بݨݨ آلے افعال اُوہو کم یا حالت ݙکھاوݨ جنھیں دا تعلق صرف فاعل نال ہووے مصدر لازم اکھیندن ۔ لازم دا معنی ئِ لڳا ہویا چنبڑیا ہویا، ایندا مطلب اے تھیندے جو ایجھیاں مصدر جئیں کن بݨݨ آلے افعال کوں مفعول دی لوڑھ نھیں تھیندی بلکہ او ہمیشاں آپݨے فاعل نال لڳے ہوئے یا چنبڑئیے ہوئے ہوندن ۔
(سندھی ویا کرݨ از شمس العلماء مرزا قلیچ بیگ 32 ؎ )(ترجمہ)
مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو!
۱۔
گھوڑا بھڄدا پئے
۲۔
ٻال روندا ٻیٹھے
۳۔
کاں اُݙ ڳئے
۴۔
اسلم سُم ڳیا ہوسی
۵۔
پاݨی وہندا ودّے
اُتے ݙتے ڳئے جملیں ئِ چ ݙتے ڳئے مصادر بھڄݨ ، رووݨ، اُݙݨ، سُمݨ تے وَہݨ ہِن۔انھیں مصادر کنوں بݨیے ہوئے افعال بھڄدا پئے۔ رُوندا ٻیٹھے، اُݙ ڳئے ، سم ڳیا ہوسی تے وہندا ودے کن پہلوں آوݨ آلے ترتیب وار اِسم گھوڑا ، ٻال، کاں ، اسلم تے پاݨی بطور فاعل استعمال تھین صرف فاعل ڄݨوانوݨ نال جملیں دا مطلب پوری طرحاں واضح تھی ویندے تے مطلب سمجھݨ دی خاطر کہیں مزید سوال دی ضرورت پیش نھیں آندی۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ انھیں جملیں دا مطلب واضح کرݨ سانگے کہیں مفعول دی لوڑھ نہیں پوندی ، لہٰذا مصادر بھڄݨ ، رووݨ ، اُݙݨ سمݨ تے وہݨ لازم مصادر ڳݨیے ویندن۔
ب: مصدر متعدی:
۱۔ ایجھیں مصدر جنھیں کن بݨݨ آلے افعال کوں مفعول دی لوڑھ پووے (مفعول یعنی جیندے اُتے کم دا اثر تھئے) اوکوں مصدر متعدی آکھیا ویندے۔ (سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبد الحق 104 ؎ )
۲۔ او مصدرجئیں کنوں بݨئے ہوئے فعل کوں فاعل تے مفعول ݙونہاں دی لوڑھ پووے تے فاعل تے مفعول وچوں کہیں ہک دے بغیر مطلب پورا نہ تھیوے۔ متعدی مصدر اکھیندے ۔ (سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ 85 ؎ )
۳۔ مصدر متعدی اُو مصدر ہے جئیں کن بݨݨ آلے فعل دا اثر فاعل کن گذر کرائیں مفعول تئیں پہنچے ۔( مفعول یعنی جئیں اُتے فعل واقع تھئے)۔ (قواعد اُردو از ڈاکٹر مولوی عبد الحق 119؎ )(ترجمہ)
۴۔ اُو مصدر جئیں کن بݨݨ آلے فعل کیتے مفعول دی وی لوڑھ پووے مصدر متعدی اکھیندے ۔ (اُردو کمپوزیشن از غلام جیلانی مخدوم 23؎ )(ترجمہ)
۵۔ ایجھاں مصدر جئیں کن بݨݨ آلا فعل ایجھاں کم ݙکھاوے جہڑا کرے تاں فاعل پر اُوندا اثر کہیں ٻئے تئیں پُڄے ۔ اوکوں مصدر متعدی آکھیا ویندے۔ متعدی دا مطلب ہے ٻئے تئیں لنگھ ون٘ڄݨ آلا۔ یعنی اُوہو جہڑا جو فاعل کن لنگھ کرائیں کہیں ٻئے تے ون٘ڄ اثر انداز تھیوے۔ (سندھی ویا کرݨ از شمس العلماء مرزا قلیچ بیگ 33؎ )(ترجمہ)
مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔
مِزمان روٹی کھاندا ٻیٹھے
۲۔
ٻال تختی لِکھداپئے
۳۔
ڳاں گھاہ ون٘ڄئی کھڑی ئِ
۴۔
تنوری روٹیاں پکا چھوڑئین
۵۔
تئیں کھیر پی گِھدے؟
اُتے پیش کیتے ڳئے جملیں ئِ چ ݙتے ڳئے مصادر کھانوݨ، لکھݨ ، ون٘ڄاوݨ پکاوݨ تے پیوݨ کن بݨیے ہوئے افعال کھاندا ٻیٹھے، لکھدا پئے ، ون٘ڄئی کھڑی ئِ ، پکا چھوڑئین تے پی گھِدے کوں فاعل مِزمان ، ٻال، ڳاں ، تنوری تے تئیں دے علاوہ مفعول روٹی ، تختی، گھاہ، روٹیاں تے کھیر دی وی لوڑھ پئی ئِ۔اے جملے مفعول توں بغیر آپݨاں مطلب واضح نھیں کریندے۔ جے کر انھیں نال فاعل کن علاوہ مفعول نہ ڳنڈھئے ون٘ڄن تاں وت ڳالھ ادھوری رہ ویندی ئِ ۔ لہٰذا مصدر کھانوݨ، لکھݨ، ون٘ڄانوݨ، پکانوݨ تے پیوݨ جنھیں کن اُتے ݙتے ڳئے جملیں کیتے فعل واضح کیتے ڳن متعدی مصادر ڳݨیے ویندن۔
ج: لازم تے متعدی مصادر دی سُن٘ڄاݨ دا گُر:ݙتے ڳئے کہیں وی مصدر دی سُن٘ڄاݨ سانگے سب توں پہلے اُونہہ مصدر کن فعل ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب بݨایا ون٘ڄے ۔ جے کر صیغہ واحد غائب ئِ چ فعل کوں فاعلی ضمیر ’’او‘‘ دی لوڑھ پووے تاں او مصدر لازم ہوسی تے جے کر اوکوں فاعلی ضمیر ’’اُونہہ ‘‘ دی لوڑھ پووے تاں وت او مصدر متعدی ڳݨیا ویسی۔ مثال دے طور تے بھڄݨ مصدر کن فعل ماضی مطلق دا صیغہ واحد غائب ’’اُو بھڄیا ‘ تے لکھݨ مصدر کن اے صیغہ ’’اُونہہ لکھیا‘‘ بݨدے لہٰذا مصدر بھڄݨ لازم ئِ تے مصدر لکھݨ متعدی۔
د: بݨت دے لحاظ نال مصادر متعدی دیاں قسماں:(۱)متعدی الاصل مصادریا مصادر متعدی معروف (۲) مصادر متعدی بالواسطہ (۳) مصادر متعدی المتعدی (۴)مصادر متعدی المتعدی بالواسطہ۔
i۔مصادر متعدی الاصل یا مصادر متعدی معروف: ایجھیں مصادرجہڑے جو بݨیادی طور تے متعدی وضع کیتے ڳئے ہوون مصادر متعدی الاصل یا مصادر متعدی بنفسہ اکھیندن ۔ مثال دے طور تے لکھݨ ، پڑھݨ ، کھانوݨ پیوݨ وغیرہ وغیرہ ۔
ii۔مصدر متعدی بالواسطہ:ایجھیں متعدی مصادرجہڑے جو کہیں قاعدے قانون دے مطابق لازم مصادر کن بݨائے ڳئے ہوون مصادر متعدی بالواسطہ اکھیندن ۔ مثال دے طور تے بھڄݨ کن بھڄانوݨ، ݙرݨ کن ݙرانوݨ ، رووݨ کن رُوانوݨ ، ہلݨ کن ہلانوݨ، ہرݨ کن ہرانوݨ تے یرکݨ کن یرکانوݨ وغیرہ وغیرہ۔
iii۔مصادر متعدی المتعدی:ایجھیں متعدی مصادر جہڑے جو متعدی الاصل مصادر کن بݨائے ڳئے ہوون مصادرمتعدی المتعدی اکھیندن۔ مثال دے طور تے لکھݨ کن لکھانوݨ، پڑھݨ کن پڑھانوݨ ، پیوݨ کن پوانوݨ تے کھانوݨ کن کھوانوݨ وغیرہ۔
iv۔مصادر متعدی المتعدی بالواسطہ:ایجھیں متعدی المتعدی مصادر جہڑے جو مصادر متعدی بالواسطہ (جیویں جو قاعدہ نمبر۲وچ بیان کیتا ڳئے ) وضع کیتے ڳئے ہووݨ مصادر متعدی المتعدی بالواسطہ اکھیندن مثال دے طور تے اے مصادر ݙیکھو۔
مصادر لازم
مصادر متعدی بالواسطہ
مصادر متعدی المتعدی بالواسطہ
مصادر لازم
مصادر متعدی بالواسطہ
مصادر متعدی المتعدی بالواسطہ
بھڄݨ
بھڄانوݨ
بھجوانوݨ
کرݨ
کراوݨ
کروانوݨ
آکھݨ
اکھانوݨ
اکھوانوݨ
دھانوݨ
دھنوانوݨ
دھنولانوݨ
پڑھݨ
پڑھانوݨ
پڑھوانوݨ
لکھݨ
لکھانوݨ
لکھوانوݨ
ر: مفعول دے لحاظ نال مصادر متعدی دیاں قسماں:(۱)متعدی بہ یک مفعول (۲) متعدی بہ دو مفعول (ݙو مفعول چہوݨ آلا متعدی مصادر )(۳)متعدی بہ سہِ مفعول (ترائے مفعول چہوݨ آلا متعدی مصدر)۔
i۔متعدی بہ یک مفعول:(ہک مفعول چہوݨ آلا متعدی مصدر) ایجھیں مصادر جنھیں کن بݨݨ آلے افعال کوں فقط ہک مفعول دی لوڑھ پووے متعدی بہ یک مفعول یا ہک مفعول چہوݨ آلے مصادر اکھیندن۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔
۱۔
چھوہر ٻلی کوں مارئیے
۲۔
ٻال سارا کھیر پی ڳئے
۳۔
ڳاں گھاہ لتاڑی کھڑی ئِ
۴۔
وچھا ما کوں لہندا ودّے
۵۔
سنواݨی مٹی کھِرکیندی ٻیٹھی ئِ
اُتے ݙئے ڳئے جملیں ء ِچ ٻلی ، ساراکھیر، گھاہ، ماء تے مٹی بطور مفعول ورتئیے ڳن جݙاں جو انھیں جملیں ئِ چ مصادر متعدی مارݨ، پیوݨ ، لتاڑݨ، لِہَݨ تے کھِرکݨ کن بݨݨ آلے افعال مارئیے ، پی ڳئے، لتاڑی کھڑی ئِ ، لہندا ودے تے کھِرکیندی ٻیٹھی ئِ کوں فاعل کن علاوہ فقط ہک مفعول دی لوڑھ پئی ئِ تے وت جملے دا مطلب سمجھ ئِ چ آ ڳئے ، لہٰذا مصادر مارݨ ، پیوݨ، لتاڑݨ، لیہݨ تے کھِرکݨ مصادر متعدی بہ یک مفعول اکھیسن۔ عام طور تے مصادر متعدی الاصل ای مصادر متعدی بہ یک مفعول ہوندن۔
ii۔متعدی بہ دو مفعول :(ݙو مفعول چہوݨ آلے مصادر متعدی )ایجھیں مصادر متعدی جنھیں کن بݨݨ آلے افعال کوں فاعل کن علاوہ ݙو مفعولیں دی لوڑھ پووے متعدی بہ دو مفعول یا ݙومفعولیں کوں چہوݨ آلے مصادر متعدی اکھیندن مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔ ۱۔اصغر امجد کوں کتاب ݙتی ئِ ۔۲۔اسلم آپݨاں سب کجھ ون٘ڄا ٻیٹھے۔
اُتے ݙتے ڳئے پہلے جملے ئِ چ فاعل اصغر کن علاوہ امجد تے کتاب ݙو مفعول ورتئے ڳن ۔ ایویں ای ݙوجھے جملے ئِ چ وی فاعل اسلم کن علاوہ آپݨاں تے سب کجھ ݙو مفعول استعمال کیتے ڳن ۔ انھیں جملیں ئِ چ متعدی مصادر ݙیوݨ تے ون٘ڄانوݨ کن بݨݨ آلے افعال ݙتی ئِ تے ون٘ڄا ٻیٹھے کوں فاعل کن علاوہ ݙو ݙو مفعولیں دی لوڑھ پئی ئِ تاں ون٘ڄ کے مطلب واضح تھئے کیوں جو انھیں دا ہک مفعول نال کم نھیں رَسدا۔ لہٰذا ݙیوݨ تے ون٘ڄانوݨ جھئیں مصادر متعدی کوں مصادر متعدی بہ ݙو مفعول آکھیا ویندے۔ عام طور تے مصادر متعدی بالواسطہ ای مصادر متعدی بہ ݙو مفعول ہوندن ۔
iii۔مصادر متعدی بہ سہِ مفعول :(ترائے مفعول چہوݨ آلے متعدی مصادر)ایجھیں مصادرجنھیں کن بݨݨ آلے افعال کوں فاعل کن علاوہ ترائے مفعولیں دی لوڑھ پووے مصادر متعدی بہ سہِ مفعول یا ترائے مفعولیں کوں چہوݨ آلے مصادر اکھیندن ، مثال دے طور تے اے جملہ ݙیکھو۔۱۔ زید اصغر کنوں امجد کوں خط لکھوائے۔
اُتے ݙتے ڳئے جملے ئِ چ ورتیاڳیا مصدر متعدی لکھوانوݨ ایجھاں مصدر ہے جئیں کن بݨݨ آلے فعل کوں فاعل کن علاوہ کم از کم ترائے مفعولیں دی لوڑھ پئی ئِ ۔اینہہ جملے ئِ چ فاعل زید کن علاوہ ترائے مفعول اصغر ، امجد تے خط استعمال تھین۔ جے کر انھیں ترائے مفعولیں وچوں کُئی ہک مفعول وی حذف کر ݙتا ون٘ڄے تاں وت ڳالھ پوری سمجھ نھیںآندی۔ لہٰذا لکھوانوݨ مصدر متعدی بہ سہِ مفعول اکھیسی۔ عام طور تے متعدی المتعدی مصادر ای متعدی بہ سہِ مفعول ڳݨیے ویندن۔
9۔ لازم مصادر کن متعدی مصادر بݨانوݨ دے قاعدے:
i۔ ایجھیں لازم مصادر جنھیں دی مصدری علامت ’’ݨ‘‘ کن پہلو ں حروفِ علت (ا، و، ی)وچوں کُئی حرفِ علت نہ ہووے تاں وت اُونہہ مصدر دے مصدری مادے دے بعد انوݨ ’’ڳنڈھ ݙیوݨ نال مصدر متعدی بݨ ویندے۔ جیویں جو درکݨ کن درکانوݨ، اُٹھݨ کن اٹھانوݨ مرݨ کن مرانوݨ، بھڄݨ کن بھڄانوݨ وغیرہ وغیرہ۔
ii۔ ایجھیں ترائے حرفی لازم مصادر جنھیں دی مصدری علامت’’ݨ‘‘ کن پہلوں ’’ل ‘‘ ہووے ۔تے انھیں دے پہلے حرف دے اُتے زبر ہووے تاں وت انھیں مصادر دی ’’ل‘‘ کن پہلوں ’’الف ‘‘ دا ودھار ا کر ݙیوݨ نال او مصادر متعدی بݨ ویندن جیویں جو ٻلݨ کن ٻالݨ ، ݙلݨ کن ݙالݨ ، ڈھلݨ کن ڈھالݨ ڳلݨ کن ڳالݨ وغیرہ وغیرہ۔
iii۔ ایجھیں چار حرفی لازم مصادرجنھیں دا ݙوجھا حرف حروفِ علت (ا، و، ی) وچوں کُئی ہک حرف علت ہووے تاں وت اُونہہ حرفِ علت کوں حذف کر کے مصدری علامت ’’ݨ‘‘ کن پہلوں ’’وانو‘‘ ڳنڈھ ݙیوݨ نال مصدر متعدی بݨایا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو ٻولݨ کن ٻلوانوݨ، بھونکݨ کن بھنکوانوݨ، ٻوکݨ کن ٻکوانوݨ ، جیوݨ کن جِوانوݨ ، چاوݨ کن چوانوݨ، ہارݨ کن ہرانوݨ تے کھیݙݨ کن کھݙانوݨ وغیرہ وغیرہ۔
iv۔ ایجھیں چار حرفی لازم مصادرجنھیں دا ݙوجھا حرف کئی حرفِ علت نہ ہووے تاں وت انھیں دے ݙوجھے حرف دے بعد ’’الف‘‘ دا ودھارا کر ݙیوݨ نال متعدی مصادر بݨائے ون٘ڄ سڳدن جیویں جو اُسرݨ کن اُسارݨ، اُبھرݨ کن اُبھارݨ، اُٻلݨ کن اُٻالݨ ، اُچھلݨ کن اُچھالݨ ، اکھڑݨ کن اُکھاڑݨ، پگھرݨ کن پگھارݨ وغیرہ وغیرہ۔
v۔ ایجھیں ترائے حرفی لازم مصادرجنھیں دے پہلے حرف دے تلوں زیر آ ون٘ڄے تاں وت انھیں کوں متعدی بݨانوݨ سانگے انھیں دے پہلے حرف دے بعد حرفِ علت ’’ی ‘‘ دا ودھارا کر ݙویندے۔ جیویں جو مِلݨ کن میلݨ، وِلݨ کن ویلݨ، چِھلݨ کن چھیلݨ پھِرݨ کن پھیرݨ، ٹھِلݨ کن ٹھیلݨ وغیرہ وغیرہ ۔
vi۔ بعض اوقات مصادر لازم دے ڈوجھے حرف دے بعد ’’الف‘‘ دا ودھارا کر کے وی مصادر متعدی بݨائے ون٘ڄ سڳدن جیویں جو اُچھلݨ کن اچھالݨ، پھسݨ کن پھساوݨ ، ٹھہݨ کن ٹھہاوݨ، رووݨ کن رواوݨ، سمݨ کن سماوݨ وغیرہ وغیرہ۔
vii۔ ایجھاں ترائے حرفی مصدر لازم جیندے پہلے حرف تے پیش ہووے تے اوندا ݙوجھا حرف ’’ل ‘‘ہووے۔ تاں وت اُوندے پہلے حرف دے بعد ’’و‘‘دا ودھارا کرکے متعدی مصدر بݨایا ون٘ڄ سڳدے۔ جیویں جو تُلݨ کن تولݨ، رُلݨ کن رُولݨ، چُلݨ کن چولݨ، کھُلݨ کن کھولݨ وغیرہ وغیرہ۔ انھیں مصادر کوں مجہولی معنیاں ئِ چ استعمال کرݨ سانگے ݙوجھے حرف دے بعد ( ل دے بعد) ’’الف تے وائو‘‘ دا ودھارا کرکے مصدرمتعدی بݨایا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو تُلݨ کن تُلاوݨ، رُلݨ کن رُلاوݨ، چُلݨ کن چُلاوݨ، کھُلݨ کن کھُلاوݨ، تے کھِلݨ کن کھِلاوݨ، ملݨ کن مِلاوݨ، رَلݨ کن رَلاوݨ، پَلݨ کن پَلاوݨ، جھَلݨ کن جھلاوݨ وغیرہ وغیرہ۔
viii۔ بعض لازم مصادر کن بے قاعدہ متعدی مصادر بݨدن مثال دے طور تے اُدھڑݨ کن اُدھروڑݨ ، ٻݙݨ کن ٻوڑݨ، مُڑݨ کن مروڑݨ وغیرہ۔
ix۔ بعض مصادر لازم ایجھیں وی ہن جنھیں کن مصادر متعدی نھیں بݨدے جیویں جو ہووݨ، تھیوݨ، آوݨ، ون٘ڄݨ، وغیرہ وغیرہ۔
10۔ متعدی مصادر کن متعدی المتعدی بنانوݨ دے قاعدے:
i۔ بعض مصادر متعدی معروف دے مصدری مادے دے بعد’’اوݨ‘‘ یا ’’انوݨ‘‘ودھا ݙیوݨ نال مصدر متعدی المتعدی بݨ ویندے جیویں جو آکھݨ کن اکھانوݨ، آڈھݨ کن اڈھانوݨ ٻرکݨ کن ٻرُکاوݨ، ٻدھݨ کن ٻدھانوݨ، پِنݨ کن پنانوݨ، جھلݨ کن جھلانوݨ وغیرہ وغیرہ
ii۔ ایجھیں متعدی مصادر جنھیں دے پہلے حرف دے بعد حروفِ علت (ا، و، ی،) وچوں کئی ہک حرفِ علت آون٘ڄے تاں وت اوکوں حذف کرکے جو کجھ باقی بچے اُوندے اڳوں ’’اوݨ ‘‘ یا ’’انوݨ‘‘ڳنڈھ ݙیوݨ نال مصدر متعدی المتعدی بݨ ویندے ، جیویں جو ہارݨ کن ہرانوݨ، پاڑݨ کن پڑانوݨ، جھاڳݨ کن جھڳانوݨ ، پووݨ کن پوانوݨ ، تروڑݨ کن ترڑانوݨ ، ٹھوکݨ کن ٹھکانوݨ ، ݙوہݨ کن ݙوہانوݨ، ویچݨ کن وِچانوݨ، ݙیکھݨ کن ݙکھانوݨ، پیوݨ کن پوانوݨ، سیوݨ کن سوانوݨ وغیرہ وغیرہ۔
iii۔ بعض متعدی معروف مصادر جنھیں دا ݙوجھا حرف ، حرفِ علت ’’ی ‘‘ ہووے تاں وت اوکنوں متعدی المتعدی بنانوݨ سانگے ’’ی‘‘ کوں حذف کر کے مصدری علامت ’’ݨ‘‘ یا ’’وݨ‘‘ توں پہلے ’’لا‘‘ دا ودھارا کر ڈوٖیندے جیویں جو پیوݨ کن پلانوݨ، جیوݨ کن جِلانوݨ ، ݙیکھݨ کن ݙکھلانوݨ تے سیوݨ کن سِلانوݨ وغیرہ وغیرہ۔
iv۔ ایجھیں چار حرفی مصادر متعدی معروف جنھیں دی مصدری علامت ’’ݨ‘‘ کن پہلوں’’ل‘‘ آ ون٘ڄے تے انھیں دا ݙوجھا حرف، حروفِ علت (ا، و، ی)وچوں کئی ہک ہووے تاں وت اوکوں متعدی المتعدی بنانوݨ سانگے حرفِ علت کوں حذف کر کے ’’ل‘‘ دے بعد ’’اوݨ‘‘ یا انوݨ‘‘ڳنڈھ ݙویندے۔ جیوں جو ٻالݨ کن ٻلانوݨ، پالݨ کن پلانوݨ، ݙالݨ کن ݙلانوݨ، تولݨ کن تُلانوݨ، ٻولݨ کن ٻلانوݨ، ٹھیلݨ کن ٹھِلانوݨ، رولݨ کن رُلانوݨ تے گھیلݨ کن گھِلانوݨ وغیرہ وغیرہ۔
v۔ ایجھیں چار حرفی مصدر متعدی معروف جنھیں دا ݙوجھا حرف ، حروفِ علت (ا، و، ی،)وچوں کئی ہک ہووے تاں وت اوکوں متعدی المتعدی بنانوݨ سانگے حرفِ علت حذف کر کے مصدری علامت ’’ݨ‘‘ کن پہلے ’’وانو‘‘ دا ودھا کر ݙویندے۔ جیویں جو روکݨ کن رکوانوݨ، سانبھݨ کن سنبھوانوݨ، ریڑھݨ کن رِڑھوانوݨ، ساڑݨ کن سڑوانوݨ تے موکھݨ کن مُکھوانوݨ وغیرہ وغیرہ۔
11۔ کجھ مصدر لازم معروف کن متعدی، متعدی المتعدی تے مجہول مصادر:
مصدر لازم معروف
مجہولی صورت
متعدی صورت
متعدی المتعدی صورت
مجہولی صورت
اُٹھݨ
اُٹھیجݨ
اُٹھانوݨ
اٹھوانوݨ
اُٹھویجݨ
اُچھلݨ
اُچھلیجݨ
اُچھالݨ
اُچھلوانوݨ
اُچھلویجݨ
اُڳلݨ
اُڳلیجݨ
اُڳالݨ
اُڳلوانوݨ
اُڳلویجݨ
بھڄݨ
بھجیجݨ
بھڄانوݨ
بھڄوانوݨ
بھڄویجݨ
ٻاکݨ
ٻکیجݨ
ٻکانوݨ
ٻکوانوݨ
ٻکویجݨ
بکݨ
ٻکیڄݨ
بکانوݨ
بکوانوݨ
بکویجݨ
پھسݨ
پھسیڄݨ
پھسانوݨ
پھسوانوݨ
پھسویجݨ
پلݨ
پلیڄݨ
پلانوݨ
پلوانوݨ
پلویجݨ
پگھرݨ
پگھریڄݨ
پگھرانوݨ
پگھروانوݨ
پگھرویجݨ
ٹُکݨ
ٹُکیڄݨ
ٹُکانوݨ
ٹُکوانوݨ
ٹُکویجݨ
ٹپݨ
ٹپیڄݨ
ٹپانوݨ
ٹپوانوݨ
ٹپویجݨ
ٹُرݨ
ٹُریڄݨ
ٹرانوݨ
ٹُروانوݨ
ٹُرویجݨ
جاگݨ
جگیجݨ
جگانوݨ
جگوانوݨ
جگویجݨ
چیکݨ
چکیجݨ
چکانوݨ
چکوانوݨ
چکویجݨ
دُھرکݨ
دُھرکیجݨ
دھرکانوݨ
دُھرکوانوݨ
دُھرکویجݨ
ݙرݨ
ݙریجݨ
ݙرانوݨ
ݙروانوݨ
ݙرویجݨ
ݙلݨ
ݙلیجݨ
ݙلانوݨ
ݙلوانوݨ
ݙلویڄݨ
رَڑݨ
رَڑیجݨ
رَڑانوݨ
رڑوانوݨ
رَڑویجݨ
رُلݨ
رُلیجݨ
رُلانوݨ
رُلوانوݨ
رُلویجݨ
رِنگݨ
رنگیجݨ
رِنگاوݨ
رنگوانوݨ
رنگویجݨ
سنبھلݨ
سنبھلیجݨ
سنبھالݨ
سنبھلوانوݨ
سنبھلویجݨ
سِکݨ
سکیجݨ
سِکانوݨ
سکوانوݨ
سِکویجݨ
کھِلݨ
کھِلیجݨ
کھِلانوݨ
کھِلوانوݨ
کھلویجݨ
کرݨ
کریجݨ
کرانوݨ
کروانوݨ
کرویجݨ
کھٹݨ
کھٹیجݨ
کھٹانوݨ
کھٹوانوݨ
کھٹویجݨ
ڳلݨ
ڳلیجݨ
ڳلانوݨ
ڳلوانوݨ
ڳلویجݨ
لُکݨ
لُکیجݨ
لُکانوݨ
لُکوانوݨ
لکویجݨ
لُݙݨ
لُݙیجݨ
لُݙانوݨ
لُݙوانوݨ
لُڈویجݨ
مرݨ
مریجݨ
مرانوݨ
مروانوݨ
مرویجݨ
مِلݨ
ملیجݨ
مِلانوݨ
ملوانوݨ
ملویجݨ
نچݨ
نچیجݨ
نچانوݨ
نچوانوݨ
نچویجݨ
ہرݨ
ہریجݨ
ہارݨ/ہرانوݨ
ہروانوݨ
ہرویجݨ
12۔ کجھ مصادر متعدی معروف کن متعدی المتعدی تے مجہول مصادر:
مصدر متعدی معروف
مجہولی صورت
متعدی بالواسطہ
متعدی المتعدی
مجہولی صورت
آکھݨ
اکھیجݨ
اکھانوݨ
اکھوانوݨ
اکھویجݨ
آڈھݨ
اڈھیجݨ
اڈھانوݨ
اڈھوانوݨ
اڈھویجݨ
اُگھݨ
اُگھیجݨ
اُگھانوݨ
اُگھوانوݨ
اُگھویجݨ
بھُنݨ
بھُنیجݨ
بھُنانوݨ
بھُنوانوݨ
بھُنویجݨ
پَٹݨ
پٹیجݨ
پٹانوݨ
پٹوانوݨ
پٹویجݨ
تُلݨ
تُلیجݨ
تُلانوݨ
تُلوانوݨ
تُلویجݨ
تَکݨ
تکیجݨ
تکانوݨ
تکوانوݨ
تکویجݨ
ٹھوکݨ
ٹھکیجݨ
ٹھکانوݨ
ٹھکوانوݨ
ٹھکویجݨ
ٹھیلݨ
ٹھِلیجݨ
ٹھلانوݨ
ٹھلوانوݨ
ٹھلویجݨ
جھلݨ
جھلیجݨ
جھلانوݨ
جھلوانوݨ
جھلویجݨ
چھلݨ
چھلیجݨ
چھلانوݨ
چھلوانوݨ
چھلویجݨ
چھکݨ
چھکیجݨ
چھِکانوݨ
چھکوانوݨ
چھکویجݨ
داپھݨ
دپھیجݨ
دپھانوݨ
دپھوانوݨ
دپھویجݨ
ݙنگݨ
ݙنگیجݨ
ݙنگانوݨ
ڈنگوانوݨ
ڈنگویجݨ
ݙسݨ
ݙسیجݨ
ݙسانوݨ
ݙسوانوݨ
ݙسویجݨ
کپݨ
کپیجݨ
کپانوݨ
کپوانوݨ
کپویجݨ
کُٹݨ
کُٹیڄݨ
کُٹانوݨ
کُٹوانوݨ
کُٹویجݨ
ڳݨݨ
ڳنیجݨ
ڳݨانوݨ
گِݨوانوݨ
گِنویجݨ
لُٹݨ
لُٹیجݨ
لُٹانوݨ
لُٹوانوݨ
لُٹویجݨ
موکھݨ
مُکھیجݨ
مُکھانوݨ
مُکھوانوݨ
مکھویجݨ
مِݨݨ
منیجݨ
مݨانوݨ
مݨوانوݨ
منویجݨ
نپݨ
نپیجݨ
نپانوݨ
نپوانوݨ
نپویجݨ
وَٹݨ
وٹیجݨ
وٹانوݨ
وٹوانوݨ
وٹویجݨ
ونڈݨ
ونڈیجݨ
ونڈانوݨ
وانڈوانوݨ
ونڈویجݨ
ہٹکݨ
ہٹکیجݨ
ہٹکانوݨ
ہٹکوانوݨ
ہٹکویجݨ
ؒ