جامع سرائیکی قواعد
ݙاہواں بھانگا
ضمیردا بیان
تعریف:
i۔ ضمیر عربی زبان دا لفظ ہے جیندا معنی ہے لُکیا ہویا۔ قواعد دی زبان وچ اُوں لوظ کوں آدھن جیڑھا کہیں اسم دی جہ بجہ استعمال تھیندے۔ اِنھاں دا فائدہ اے ہے جو مختلف آدمیاں یا شیں دا ناں ولا ولا نھیں گھنڑاں پوندا تے کلام ثقیل تے بد نما معلوم نھیں تھیندا۔ (سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبدالحق91)
ii۔ اومختصر ناں جہڑا کہیں ڳالھ وچ کہیں اسم دے ول ول استعمال کرݨ دی بجائے سہولت دی خاطر استعمال کیتا ویندے۔ اسم ضمیر سݙیا ویندے۔ (سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ54)
iii۔ طویل گفتگو میں جب کسی شخص یا چیز کا نام بار بار آتاہے تو اس کی تکرار تحریر اور تقریر میں غیر موزوں معلوم ہوتی ہے۔ اس تکرار سے بچنے کے لیے اس شخص یا چیز کا نام ایک مرتبہ تو استعمال کرتے ہیں لیکن دوسری مرتبہ اس نام کی بجائے ایک اسم استعمال کرتے ہیں جو نام کا مظہر ہوتا ہے۔ اور اس نام کی طرف اشارہ کرتا ہے اس اسم کو اسم ضمیر کہتے ہیں۔
(نخلستان قواعد از محمد بشیر احمد ظامی بہاولپوری44)
iv۔ ضمیر اوہو لوظ ہے جو اسم دی بجائے آندے۔ ضمیر کوں کم ء ِ چ آنݨ کن مراد اے وی ہے جو اوہو ناں (اسم) ول ول گھِنݨاں نہ پووے (وݙو سندھی ویا کرݨ از بھرومل مہر چنداڈوانی61)(ترجمہ)
v۔ جملے یا فقرے ء ِ چ ہکو اسم ہک کن ودھیک دفعہ استعمال کرݨ دی بجائے جہڑا لوظ اسم دی جا تے کم گھِن آیا ویندے اوکوں اسم ضمیر آہدن۔ ݙوجھے لفظیں ء ِچ ضمیر اونہی لفظ کوں آکھیا ویندے جہڑا جو اسم دی جا تے کم آوے تے اونہہ اسم دا عمل کرے۔ (سندھی ٻولی جو صرف و نحو از واحد بخش شیخ232)(ترجمہ)
vi۔ وہ الفاظ جو بجائے اسم کے استعمال کیے جاتے ہیں ضمیر کہلاتے ہیں۔ ضمیرسے فائدہ یہ ہے کہ بار بار اُنھیں اسماء کو جو گزر چکے ہیں دہرانا نہیں پڑتا ۔ اور زبان میں الفاظ کے دہرانے سے جو بدنمائی پیدا ہو جا تی ہے وہ نہیں ہونے پاتی۔
(قواعد اُردو از ڈاکٹر مولوی عبدالحق105)
vii۔ اسم کے عوض استعمال ہونے والے الفاظ ضمیر کہلاتے ہیں۔ جیسے میں، ہم ، تو ، تم ، آپ ، وہ وغیرہ۔ جس اسم کے لیے ضمیر استعمال ہو وہ اسم اس ضمیر کا مرجع کہلاتا ہے۔ (نئی اُردو قواعد از عصمت جاوید 56)
viii۔ ضمیر وہ کلمہ ہے جو کسی شخص یا چیز کے نام کی جگہ استعمال کیا جاتا ہے ۔ جس اسم کی جگہ ضمیر استعمال کی جائے وہ مرجع کہلاتا ہے۔ مرجع عام طور پر ضمیر سے پہلے آتا ہے۔ (اُردو کمپوزیشن از غلام جیلانی مخدوم55)
اسم ضمیر دیاں قِسماں:
۱۔ ضمیر شخصی یا ضمیر خالص (ضمیر منفصل)
۲۔ضمیر متصل
۳۔ضمیر اشارہ
۴۔ضمیر موصولہ/ضمیر موصول
۵۔ ضمیر جواب موصول/موصولہ
۶۔ ضمیر استفہام
۷۔ضمیرمبہم یا کنایہ
۸۔ ضمیر مشترک
۹۔ ضمیر تاکیدی
۱۰۔ضمیر تنکیری یا ضمیرنکرہ
۱۱۔ ضمیر صفتی یا صفت ضمیری
۱۲۔ ضمیر تعظیمی
۱۳۔ ضمیر معکوس
____1ضمیر شخصی یا ضمیر خالص (ضمیر منفصل)
editتعریف:او ضمیر جہڑی جو ڳالھ کرݨ آلے (متکلم) ڳالھ سݨݨ آلے (حاضر یا مخاطب) تے اُونہہ شخص یا اشخاص دے ناں دی بجائے ورتی ون٘ڄے جنھیں دے متعلق ڳالھ پئی تھیندی ئِ(غائب)۔اے ضمیر شخصی یا ضمیر خالص اکھیندیئِ۔اینہہ ضمیر کوںضمیر منفصل(تروٹویں ضمیر)وی آکھیا ویندے۔ اے ضمیر ترے قسمی اشخاص کیتے استعمال تھیندی ئِ۔ ہِکڑا او شخص جہڑا جو ڳالھ کرݨ آلا ئِ۔ اوکوں متکلم آکھیا ویندے۔ ݙوجھا او شخص جہڑا جو ڳالھ کرݨ آلے دے سامݨے موجود ہووے(جیندے نال ڳالھ مُہاڑی پئی تھیندی ہووے) اوکوں حاضر یا مخاطب آکھیا ویندے تے تریجھا او شخص جو موجود تاں نہ ہووے پر اوندے متعلق ڳالھ مہاڑ پئی تھیندی ہووے۔ اوکوں غائب آکھیا ویندے۔ اے ضروری نھیں جو غائب غیر موجود آدمی کیتے ہووے جے کر ݙو بندے ڳالھ پئے کریندے ہوون تے ہک ٻیا بندہ وی اُتھائیں موجود ہووے۔ او ݙوبندے(حاضر تے متکلم) اونہہ تریجھے بندے دے متعلق جہڑی ضمیر ٻلیسن او وی ضمیرغائب ہوسی
الف: ضمیر متکلم:ڳالھ کرݨ آلا شخص آپݨے ناں دی بجائے جہڑے لوظ استعمال کریندے۔ انھیں کُوں ضمیر متکلم آکھیا ویندے۔ جہڑے جو کجھ ایں ہن۔ میں ، میکوں، میݙا یا میݙی یا میݙیاں، اساں ، اساکوں یا ساکوں، اساڈا یا ساڈا، اساݙی یا ساڈی تے اساݙیاں یا ساݙیاں وغیرہ وغیرہ۔
ب: ضمیر حاضر یا مخاطب:ڳالھ کرݨ آلا(متکلم) جنھیں لوظیں نال حاضر یا مخاطب نال خطاب کریندئیں ہوئیں یا اوہے لوظ جہڑے جو مخاطب شخص نال ڳالھ کریندئیں ہوئیں اوندا ناں ول ول گھنِݨ دی بجائے چھوٹے چھوٹے لوظ استعمال کریندے ضمیر حاضر اکھیندن۔ جہڑے جو کجھ ایں ہن، توُں، تیکوں، تیݙی، تساں، تساکوںیا تہاکوں، تُسیݙی یا تہاݙی وغیرہ وغیرہ۔
ج: ضمیر غائب:ڳالھ کرݨ آلا (متکلم) جہڑے لوظ غیر موجود یا غیر حاضر شخص یا اشخاص دے ناں دی بجائے استعمال کریندے ۔ ضمیر غائب اکھیندن ۔ جہڑے جو کجھ ایں ہن۔ او ، اوکوں یا اُونہہ کوں، اُوندی یا اونہی دی، اُنھیں کوُں یا اُنھاں کوں، اُنھیں دی یا اُنھاں دی ۔ اینکوں ، ایندا ، ایندی، ایندیاں وغیرہ وغیرہ۔
ضمیر شخصی یا ضمیر خالص دیاں حالتاں:۱۔ فاعلی حالت۲۔ مفعولی حالت۳۔ اضافی حالت
الف) فاعلی حالت:جیں ویلھے کُئی ضمیر کہیں جملے ء ِچ فاعل یا مبتدا دی جا تے استعمال تھیوے۔ اُونہہ ضمیری حالت کوُں فاعلی حالت آکھیا ویندے۔ مثال دے طور تے میں، اساں، توں، تُساں، او وغیرہ وغیرہ۔
ب) مفعولی حالت:کہیں جملے ء ِچ جئیں ویلھے کُئی ضمیر مفعول دی جا تے ورتی ویندی ء ِ تاں وت اونہہ ضمیری حالت کُوں مفعولی حالت آکھیا ویندے۔ مثال دے طور تے میکوں، ساکوں یا اساکوں، تیکوں، تساکوں یا تہاکوں، اُوں کوں یا اونہہ کوں ، انھیں کُوں وغیرہ وغیرہ۔
ج) اضافی حالت:جیں ویلھے جملے ء ِچ ضمیر کوُں مضاف الیہ دی جا تے ورتیا ون٘ڄے تاں وت ضمیر دی اُونہہ حالت کوں اضافی حالت آکھیا ویندے۔ ݙوجھے لوظیں ء ِچ اضافی حالت کوں ملکیتی حالت وی آکھیا ویندے۔کیوں جو اینہہ حالت ء ِچ ضمیر ملکیت دے معنی ݙیندی ء ِ۔ مثال دے طور تے میݙی، میݙیاں، ساݙی یا اساݙی، ساݙیاں یا اساݙیاں، تیݙی تیݙیاں ، تساݙی یا تہاݙی، تساݙیاں یا تہاݙیاں، اوندی یا اوندیاں ، انھیں دی ، انھیں دیاں وغیرہ وغیرہ۔
ضمیر شخصی یا ضمیر خالص دیاں انھیں تریں حالتیں (فاعلی، مفعولی، اضافی) کن علاوہ ݙو حالتاں ٻیاں وی ہِن جہڑیاں جو اے ہِن۔
۱۔ طوری حالت ۲۔ ظرفی حالت
سرائیکی ضمائر دیں حالتیں دا نقشہ
حالتاں
ضمیر غائب
ضمیر حاضر
ضمیر متکلم
فاعلی حالت
واحد
او ، اے، اُوںیا اُونہہ ، ایں یا اینہہ
تُوں ، تئیں
میں ، میں آپ
فاعلی حالت
جمع
او، اے، اُنھاں، اُنھیں
تُساں، تُسیں
اساں، اساں آپ، آپاں، اَسیں
مفعولی حالت
واحد
اُوکوں، اُونہہ کُوں، اینکوں، اینہہ کوں
تیکوں ، تئیں کُوں
میکوں
مفعولی حالت
جمع
اُنھاں کوُں، اُنھیں کُوں
تُساکوں ، تُہاکوں
اساکوں یا ساکوں، آپاں کوں، اَسیکوں
اضافی حالت
واحد
اُوندا، اُوندے، اُوندی، اوندیاں، ایندا، ایندے، ایندی، ایندیاں
تیݙا، تیݙی ، تیݙے، تیݙیاں
میݙا، میݙی، میݙے ، میݙیاں
اضافی حالت
جمع
اُنھاں دے ، اُنھاں دیاں ، اُنھاں دا، اُنھاں دی، اُنھیں دی، انھیں دیاں، اُنھیں دے
تُساݙا ، تُساݙے ، تُساڈی، تساݙیاں
ساݙا یا اساݙا، ساݙی یا اساݙی، ساݙے یا اساݙے ساݙیاں یا اساݙیاں
ظرفی حالت
واحد
اُوں وچ یا اُوں وچوں ، اونہہ وچ یا اونہہ وچوں
تئیں وچ، تئیں وچوں، تیݙے وچ، تیݙے وچوں
میں وچ یا میں وچوں، میݙے وچ یا میݙے وچوں
ظرفی حالت
جمع
اُنھا ں وچ یا اُنھاں وچوں، اُنھیں وچ یا اُنھاں وچوں
تُساں وچ یا تساں وچوں ، تہاݙے وچ یا تہاݙے وچوں
اساں وچ یا اساں وچوں، ساݙے وچ یا ساݙے وچوں ، اساڈے وچ یا اساݙے وچوں
طوری حالت
واحد
اُوں کن یا اُوں کنوں، اونہہ کن یا اونہہ کنوں ، اوکن یا اوکنوں
تئیں کِن، تئیں کنوں، تیکِن، تیکنوں
میں کِن یا میں کنوں، میکن یا میکنوں
طوری حالت
جمع
اُنھاں کِن یا اُنھاں کنوں، اُنھیں کِن یا اُنھیں کنوں
تساں کن، تُساں کنوں، تُہاکِن، تُہاکنوں، تساکن یا تساکنوں
اساں کن یا اساں کنوں، اساکن یا اساکنوں، ساکِن یا ساکنوں
سرائیکی شخصی ضمیریں دیاں خصوصیات
1۔ سرائیکی ء ِچ ضمیریں دی تذکیر و تانیث دا فرق عموماً کائینی ہوندا۔
2۔ صیغہ غائب دیاں ضمیراں جاندار ہوون(انسان یا حیوان ہوون) یا بے جان اشیاء ہوون سبھݨیں کیتے ہکو جھئیاں ہوندئین۔
3۔ ضمیر واحد حاضر’’توں‘‘دا استعمال =سرائیکی زبان ء ِ چ ضمیر تُوں دا استعمال عام طور تے سامݨے ٻیٹھے ہوئے شخص دی کم حیثیتی کوُں ظاہر کریندے۔(خاص کر اللہ تعالیٰ کوں مخاطب کرݨ ویلھے کم حیثیتی ظاہر نھیں تھیندی) مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔ ما پیو دا اپݨی اُولاد کیتے ۔۲۔ استاد دا آپݨے شاگرد کیتے۔۳۔ پیر دا اپݨے مرید کیتے۔۴۔ کہیں بزرگ دا آپ کن چھوٹے کیتے۔۵۔ ٻہوں بے تکلف دوستیں نے آپݨے سن برابر لوکیں کیتے۔۶۔ محبت تے بے تکلفی کیتے۔۷۔ تحقیر تے نفرت کیتے۔۸۔ غصے دے انداز
ئِ چ سامݨے آلے کیتے۔۹۔ اللہ تعالیٰ کوں مخاطب کریندئیں ہوئیں۔۱۰۔ نظم ئِ چ شعر اء دا آپݨے محبوب یا کہیں ٻئے مخاطب کیتے۔وغیرہ
4۔ ضمیر ’’آپ‘‘دا استعمال=سرائیکی زبان ء ِچ ضمیر ’’آپ‘‘اُردو وانگوں استعمال نھیں تھیندی۔ البتہ بعض ضمیریں دے بعد تاکیداً ڳنڈھی ضرور ویندی ء ِ۔ جیویں جو اے ترکیباں توں آپ ،تُساں آپ، میں آپ، اساں آپ، او آپ، اونہہ آپ یا انھیں آپ وغیرہ وغیرہ۔ سرائیکی زبان ء ِچ آپ کن بݨݨ آلیں ضمیریںدا استعمال کجھ ایں اے۔
ضمیر
معنی
ضمیر
معنی
آپوں
اپنی طرف سے ، از خود اپنے آپ
آپݨیں آپ
خود بخود، اپنی ذات میں، بغیر کسی دوسرے کی امداد کے
آپو آپ/آپوآپݨا
الگ الگ ، انفرادی حیثیت میں
آپو آپی یا آپ تڑاپھی
نفسانفسی ، ہر شخص اپنی ذات کی حد تک
آپݨیں
اپنے عزیز رشتہ دار، خویش قبیلہ
آپ تڑاپھی
نفسانفسی، ہر شخص اپنی ذات کی حد تک
آپݨیاں
اپنی رشتہ دار (صرف مونث کے لیے)
آپ خوردا
اپنے آپ سے باتیں کرتا ہوا
آپ
بذات خود
آپ جوڳا
صرف اپنی ذات تک ، یا اپنے تئیں
آپ کنوں آپے
بغیر کسی ظاہری سب کے ، از خود
آپ جوڳا
آپ نہ جوڳی ڳوانڈھ ولاوے (اکھاݨ)
سرائیکی زبان ئِ چ عام طور تے تعظیماً (معزز افراد یا بزرگان کیتے) توڑے جو واحد ہووے یا جمع ضمیر آپ دی بجائے یا ضمیر توں دی جا تے ’’سئیں‘‘دا لوظ ٻولیا ویندے۔ مونث کیتے’’سیݨ‘‘ دا لوظ استعمال تھیندے۔ کݙہیں کݙہیں اے طنزاً وی ٻولیا ویندے ۔ جیویں جو اے جملے ݙیکھو؛
۱۔سئیں ہوراں کتھاں ہنِ (استفہامیہ یا طنز یہ انداز)۲۔میݙا سئیں ذرا سُڄاڳ تاں تھی (طنزاً یا تعظیماً)۳۔اللہ سئیاں ، ٹال بلئیاں (دعائیہ انداز)۴۔میں سئیں ہوراں دا ٻانھا ہاں (احتراماً)۵۔سوہݨا سئیں ، آٻہو اِتھئیں (محبوب سے محبت کے ساتھ)۶۔سینگیاں سئیاں جُھوٹݨ آئیاں (ہم عمر سہلیوں کے لیے)۷۔سئیں سئیں کریندئیں ،و ات نھوِس تھکدا (خوشامداً، احتراماً، یا پھر طنزاً)
5۔ جے کر ہک کِن زیادہ ضمیریں دا بیک وقت استعمال تھیوے او کجھ ایں ہوندے۔
ضمیریں دا غلط استعمال
ضمیریں دا درست استعمال
ضمیریں دا غلط استعمال
ضمیریں دا درست استعمال
میں، توں تے او
تُوں ، او تے میں
میں تے توں
تُوں تے میں
او تے توں
تُوں تے او
اساں تے او
او تے اساں
او تے تُساں
تُساں تے او
اساں تے تُساں /اساں تساں
تُساں تے اساں /تُساں اساں
6۔ ضمیر متکلم’’اَساں‘‘دا استعمال =توڑے جو اے ضمیر ’’جمع متکلم‘‘کیتے ورتی ویندی ء ِپر عموماً اے ضمیر اپݨی ذات تئیں وی محدود ہوندی ئِ ۔ البتہ ایندی مراد عام لوک ہوندن۔ یعنی اے ضمیر عمومیت دے معنیاںئِ چ استعمال تھیندی ئِ ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔ ہک ݙینہہ اساں سارے مرویسوں
۲۔ اساں برباد تھئے ہیں تاں ٻس آپݨے نفاق دی وجہ کن
۳۔ ساکوں آپݨے اعمالیں ٻوڑئیے
۴۔ خدا ڄاݨے کل اساں کتھ ہوسوں تے تساں کِتھ ہوسو
بعض اوقات شعراء اساں دی ضمیر آپݨی ذات دے کیتے استعمال کریندن پر ایندا اطلاق عام لوکاں تے تھیندے۔
۱؎
اساں کنوں دل چائیو وے یار
ڄاپے کتھاں ون٘ڄ لائیو وے یار
۲؎
اساکوں رہݨ نہ ݙیندی
دِلڑی دشمن سخت ستائے
لڳی پُبنھل دی تاہنگ
سینے چُبھڑی سانگ
۳؎
اساں سو بد مست قلندر ہُوں
کݙہیں مسجد ہوں کݙہیں مندر ہوں (خواجہ فریدؒ)
انھیں اشعار ء ِچ توڑے جو آکھݨ آلا ہک ئِ پر معنی عمومیت دے پاتے ویندن۔
7۔ ضمیر’’میں‘‘دا استعمال=بعض اوقات انکساری تے عجز و نیاز دی خاطرموقع محل دے مطابق ضمیر’’میں ـ‘‘دی بجائے ٻئے ٻئے لوظ استعمال کیتے ویندن۔ جیویں جو اے جملے ݙیکھو؛۱۔ضرورت پووے تاں وت’’نیاز مند‘‘کوں یاد چا کیتا کرو۔۲۔سئیں دی خدمت کیتے ’’غلام‘‘ہر ویلھے حاضر ہے۔۳۔کُئی کم ہووے’’نوکر‘‘کوں سݙ چا ماریا کرو۔
8۔ ضمیر’’آپݨاں، آپݨی، آپݨیں یا آپݨیاں‘‘دا استعمال =موقع محل دے مطابق اے ضمیر آپݨی ہیئت تبدیل کریندی رہ ویندی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛۱۔فقیر آپݨی مستی ئِ چ مست رہندے/رہندن(ضمیر واحد، جمع غائب دے طور تے)۔۲۔تُوں آپݨا سبق یاد کر (بطور ضمیر واحد حاضر) ۳۔تُوں آپݨی تختی لکھ (بطور ضمیر واحد حاضر)۴۔میکوں آپݨے کم کن فرصت کائینی (بطور ضمیر واحد متکلم)۵۔میکوں آپݨاں کم کرݨ ݙے (بطور ضمیر واحد متکلم)۶۔تُساں آپݨے ہوش ء ِچ نِوھے (بطور ضمیر جمع حاضر)۷۔اساں آپݨاں بچا آپ کریسوں (بطور ضمیر جمع متکلم)
اُتے ݙتئیں ڳئیں جملیں کن اے ظاہر تھیندے جو فاعل دی مناسبت نال اُتے ݙتیاں ڳئیاں ضمیراں آپݨاں مطلب واضح کریندئیں۔
9۔ لوظ’’خود‘‘دا ستعمال= لوظ خود توڑے جو فارسی دا لوظ ئِ پر سرائیکی زبان ئِ چ ایندا استعمال نہایت ای خوبصورت تے لطیف معنے پیدا کریندے۔ اے جملے ݙیکھو؛۱۔او خود آسی یا اوکوں خود آوݨاں پوسی(اسے لازماً آنا پڑے گا)۲۔اے ڳالھ خود ایویں ہے (یہ بات بالکل اسی طرح ہے)۳۔اے کم تہاکوں خود کرݨا پوسی (یہ کام آپ کو بذات خود/لازماً کرنا ہو گا)۴۔اے کم خود آپ تہاکوں کرݨا پوسی (یہ کام فقط آپ کو ہی کرنا ہو گا)۵۔میں خود تُہاݙے نال ڄلساں (میں بذات خود آپ/لازماً آپ کے ساتھ چلوں گا) ۶۔میݙا کم خود اُوندی ذات نال ہے (میرا کام صرف اور صرف اس کی ذات کے ساتھ ہے)۷۔جو خود بے ایمان ہوندے، ٻئیں کوں وی بے ایمان سمجھدے (جو اپݨے تئیں خود بے ایمان ہوتا ہے وہ دوسروں کو بھی بے ایمان سمجھتا ہے)۸۔خود ہوویں تکڑی تاں کیوں لڳی پھکڑی (اگر تو بذات خود اپنے تئیں پاک و صاف ہو تو پھر تجھے موردِ الزام کیوں ٹھہرایا جائے)
2 ____ ضمیر متصل(ڳنڈھئیل ضمیر)
editجیویں جو گزرئیل صفحات ئِ چ بیان کیتا ڳئے جو ضمیر شخصی یا ضمیر خالص کوں ضمیر منفصل (تروٹویں ضمیر) آکھیا ویندے ایویں ای سرائیکی زبان ئِ چ کجھ ضمیراں ایجھاں وی ورتیاں ویندئیں ۔ جہڑیاں جو چھوٹے چھوٹے حروف دی صورت ئِ چ فعلیں دے اڳوں ڳنڈھیڄ کے استعمال تھیندئیں۔ اے ضمیراں مفرد حرفیں دی صورت ء ِچ وی ہوندئین تے مرکب حرفیں دی صورت ئِ چ وی۔ فعلیں دے اڳوں ڳنڈھیڄ کے آوݨ آلیاں اے ضمیراں متصل ضمیراں یا ڳانڈھویاں ضمیراں سݙیندئین جݙاں جو اے ضمیراں ہک کن زیادہ (ݙو ݙو حرفیں دی صورت ئِ چ )حرفیں تے مشتمل ہوندئین تاں وت انھیں کُوں دوہریاں (یا ݙوڑیاں ) ضمیراں سݙیا ویندے۔ جملئیں ئِ چ لمباݨ کن بچݨ سانگے متصل ضمیراں افعال دے اڳوں ڳنڈھ ݙتیاں ویندئین۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو مفرد یا مرکب حروف دی صورت ئِ چ ورتئیں ون٘ڄݨ آلئیں انھیں ضمیریں دا افعال کن ان٘ڄ کئی مطلب نھیں تھیندا۔ اے جملے ݙیکھو جہڑے جو ہک یا ݙو لوظیں تے مشتمل ہن تے اے اپݨاں پورا پورا مطلب واضح کریندن۔
۱۔سݙئمِس (میں اوکوںسݙئے)
۲۔ سݙیسِم (اونہہ میکوں سݙئے)
۳۔ کھاندا ہانونس (توں اوکوں کھاندا ہانویں)
۴۔ کھاندا ہانوم
(توں میکوں کھاندا ہانویں)
۵۔ کھاندے ہاوِس
(تساں اوکوں کھاندے ہاوے)
۶۔ کھاندا ہائم
(او میکوں کھاندا ہا )
۷۔ کھاندا ہاسے
(او ساکوں کھاندا ہا)
۸۔ کھاندے ہانیں
(او انھیں کوں کھاندے ہَن)
۹۔ کھاندے ہاسِس
(اساں اوکوں کھاندے ہاسے)
۱۰۔ کھاندا ہامنے(میں تہاکوں کھاندا ہم)
اُتے ݙتئیں ڳئیں جملئیں کنوں جے کر ضمیری حرفیں کوں حذف کر ݙتا ون٘ڄے تاں وت باقی بچے ہوئے لوظیں دا کوئی مطلب واضح نہ تھیسی۔ جݙاں جو ان٘ڄ کیتیں ڳئیں ضمیری حرفیں دا وی افعال کن ان٘ڄ تھی کے کئی مطلب نھیں رہ ویندا۔ سرائیکی زبان دا اے حُسن ہے جو او ہک یا ݙو لوظیں دی صورت ئِ چ وݙے کِن وݙے جملے دی ادائیگی کوں ممکن بݨا ݙیندی ئِ۔ مثال دے طور تے اُتے ݙتے ہوئے جملے ݙیکھو جنھیں کن اے واضح تھیندے جو سرائیکی زبان مختصرنویسی ء ِچ آپݨاں ثانی نھیں رکھدی۔ متصل ضمیریں دا استعمال سرائیکی زبان دی مختصر نویسی کوں ہک نویکلا انداز بخشیندے۔ لمباݨ کوں سامݨے رکھدئیں ہوئیں اتھاں متصل ضمیریں کوں مفصل طور تے بیاں نھیں کیتا ون٘ڄ سڳدا۔ انشاء اللہ افعال دے باب ء ِچ متصل ضمیریں دا مفصل بیان آسی۔
3 ____ ضمیر اشارہ
editاو ضمیر جہڑی جو کہیں اسم دو اشارہ کرے یا اوندا حوالہ ݙیوے۔ ضمیر اشارہ اکھیندی ئِ۔ ضمائر اشارہ ݙو قِسمی ہوندن۔ ہکڑیاں اوضمیراں جہڑیاں جو "نیڑے"کیتے استعمال تھیندئین انھیں کوں اشارہ قریب دیاں ضمیراں آکھیا ویندے۔ جیویں جو اینکوں ، انھیں کوں، ایندا، اِنھاں دا، ایندے وچ، انھیں کنوں، ایندے نال وغیرہ وغیرہ تے ݙوجھیاں او ضمیراں جہڑیاں جو "پرے"دے اشارے کیتے ورتیاں ویندئین۔ اُنھیں کوں اشارہ بعید دیاں ضمیراں سݙیا ویندے۔ جیویں اُو، اُوں، انھاں ، اونکوں، انھاں کوں، انھاں نال ، انھاں کنوں، اُوندے وچ وغیرہ وغیرہ۔ اے دی جمع اِنھاں یا انھیں تے اودی جمع اُنھاں یا اُنھیں تھیندی ئِ۔ ضمائر اشارہ تے ضمائر غائب شخصی یا خالص ہکے ضمیراں ہن۔ اُردوزبان ئِ چ ضمائر اشارہ ’’یہ ‘‘ تے ’’وہ‘‘کوں دوہرانوݨ جائز ہے۔ جیویں جو ۱۔ یہ یہ کہتا ہے ۔۲۔ وہ وہ کہتا ہے ۔۳۔ اس نے وہ وہ کام کیے۔
پر سرائیکی زبان ئِ چ ضمائر اشارہ کُوں ایں دوہرانوݨ فصح نھیں سمجھا ویندا۔ سرائیکی ئِ چ انھیں جملئیں کوں کجھ ایں آکھیا ویندے۔ ۱۔ اے ایں آہد ے۲۔ او اُوں آہدے۳۔ اُونہہ ایجھیں ایجھیں کم کیتن۔
سرائیکی ضمائر اشارہ دا نقشہ
1۔ ضمائر اشارہ قریب:
حالت
واحد ضمیراں
جمع ضمیراں
فاعلی حالت
اے، ایں یا اینہہ
اے ، اِنھاں یا انھیں
مفعولی حالت
ایکوں یا اینکوں
اِنھیں کوُں ، اِنھاں کُوں
اضافی حالت
ایندا، ایندی
اِنھاں دا ، اِنھیں دا
ظرفی حالت
ایندے وچ، ایندے نال ، ایندے کولھ
اِنھاں /انھیں دے وچ، اِنھاں /انھیں دے نال یا کولھ
طوری حالت
ایں کنوں یا اینہہ کنوں /ایں کنیں یا اینہہ کنیں
انھاں کنوں یا انھیں کنوں یا انھاں /انھیں کنیں
2۔ ضمائر اشارہ بعید:
حالت
واحد ضمیراں
جمع ضمیراں
فاعلی حالت
او ، اُوں یا اونہہ
او ، اُنھاں یا اُنھیں
مفعولی حالت
اُوں کوں یا اوکوں
اُنھیں کُوں یا اُنھاں کوُں
اضافی حالت
اُوندا ، اُوندی
اُنھاں دا یا اُنھیں دا / انھیں دی
ظرفی حالت
اُوندے وچ/نال/کولھ
اُنھاں یا اُنھیں دے وچ/نال/کولھ
طوری حالت
اُوں کنوں/اونہہ کنوں، اُوں کُنیں/اُونہہ کُنیں
اُنھا ں کنوں/اُنھیں کنوں، اُنھاں کُنیں یا انھیں کُنیں
3: اِتھاں ہک ڳالھ دا نکھیڑا کیتی ون٘ڄاں جو عام طور تے اشارہ قریب دی فاعلی حالت کیتے ’’ایں‘‘تے اشارہ بعید دی فاعلی حالت کیتے ’’اُوں‘‘دا لوظ ورتیا ویندے۔ یعنی ایں کُوں اس دے معنیاں وچ تے اُوںکُوں ’’اُس‘‘دے معنیاں وچ استعمال کیتا ویندے۔ پر میݙے نزدیک ایں دا معنی’’اِس‘‘تے اوں دا معنی ’’اُس‘‘درست نھیں۔ بلکہ ایں دا معنی ’’ایسے‘‘تے اُوں دا معنی ’’ویسے‘‘تھیندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
اردو جملہ
غلط ترجمہ
درست ترجمہ
وجہ
تجھے اُس نے مارا
تیکوں اُوں مارئیے
تیکوں اُونہہ مارئیے
اِتھاں اُس نے دا ترجمہ اونہہ ہے نہ کہ اُوں ہے
ایسے نہ کر
اینہہ نہ کر
ایں نہ کر
ایسے دا ترجمہ ایں ہے نہ کہ اینہہ ہے
اِس نے کیا کہا
ایں کیا آکھئیے
اینہہ کیا آکھئیے
اس نے دا ترجمہ اینہہ ہے نہ کہ ایں ہے
اتھاں اے ڳالھ نشابر تھی ڳئیء ِ جو ’’ایں تے اوں‘‘دے لوظ طور ، طریقے ، انداز تے مدد دے معنیاں ئِ چ استعمال تھیندن۔ جݙاں جو ’’اینہہ تے اونہہ‘‘ضمیر دی فاعلی حالت کوُں ظاہر کریندن۔ لہٰذا ایں تے اوں کوں ضمیردی فاعلی حالت کیتے استعمال کرݨا درست کائینی۔
4 ____ ضمیر موصول
editتعریف:
i او لفظ جہڑا کہیں اسم دی جہ تے آندے پر ایندے اڳوں ہمیشاں ہک پورا جملہ ہوندے۔ جہڑا اوں اسم دی کیفیت بیان کریندے۔ ضمیر موصولہ اکھیندے ۔ مثلاً او کتاب جہڑی کلھ گھدی ہاسے گم تھی ڳئی ہے۔ اِتھاں جہڑی دا لفظ کتاب دی جا تے آئے لہٰذا ’’جہڑی‘‘ضمیر موصولہ ہے۔ (سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبدالحق97)
ii اسم موصول ہک اہجا اسم ہے جیندے نال جݙاں تائیں کوئی ٻیا فقرہ اوندی تشریح کیتے نہ لاتا ون٘ڄے او آپݨا مطلب پورا بیان نہ کر سڳے۔ اینکوں ضمیر موصولہ وی آکھیا ویندے۔ جیویں جو "جئیں محنت کیتی او کامیاب تھیا"ایں فقرے وچ ’’جئیں ضمیر موصولہ ‘‘ہے۔
(سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ58)
iii۔ اوہا ضمیر جہڑی جو کہیں اسم دا حوالہ ݙے کرئیں جملے ئِ چ اتصال یا ڳانڈھے دا کم کرے، اوکوں ضمیر موصول آکھیا ویندے۔ موصول دا معنی اے ڳنڈھیل ملئیل۔ مثال دے طور تے اے جملہ ’’انسان کیتے اوہو کافی ہے جو کجھ اوکوں جائز طریقے نال حاصل تھیوے‘‘اِتھاں ’’ جو کجھ‘‘ضمیر موصول ہے۔ (سندھی ٻولی ئَ جو صرف تے نحو از واحد بخش شیخ255)(ترجمہ)
iv۔ اے اوہا کتاب ہے جہڑی جو میںڳولاں پیا’’اینہہ جملے ئِ چ ’’جہڑی‘‘دا لوظ کتاب دی جا تے استعمال تھئے۔ اینہہ لوظ ’’جہڑی‘‘کُوں ضمیر موصول آکھیا ویندے۔ موصول دا معنی ئِ ’’ڳنڈھیندڑ‘‘ٻس اوہو لوظ جہڑا جو کہیں اسم دی جا تے جملے ء ِچ کم آوے تے او اونہہ جملے کُوں ٻئے جملے نال ڳنڈھ ݙیوے اوکوں ضمیر موصول آکھیا ویندے۔ (سندھی ویا کرݨ از مرزا قلیچ بیگ28)(ترجمہ)
v۔ جملے ݙیکھو’’اوہا کتاب پڑھیج ڳئی ئِ، کتاب کراچی کنوں آندی ہامیں‘‘جے کر اِنھیں ݙوہائیں جملئیں کُوں ڳنڈھ ݙویجے تاں وت اے جملہ کجھ ایں بݨسی۔ اوہا کتاب پڑھیج ڳئی ئِ جہڑی کراچی کنوں آندی ہامیں۔ اینہہ جملے ئِ چ اے ݙسیندے جو لوظ ’’جہڑی‘‘کتاب دی جا تے استعمال تھئے۔اینہہ کیتے اے لوظ ضمیرڳݨیا ویسی۔ ٻس لوظ ’’جہڑی‘‘او ضمیر ہے جو ݙو جملئیں کُوں آپت
ئِ چ ڳنڈھیندی ئِ ضمیر موصول سݙیندی ئِ۔ موصول دا معنی ئِ ’’ڳنڈھیندڑ‘‘یا ایں وی آکھیا ون٘ڄ سڳدے جو اوہو لوظ جہڑا جو اسم دی جا تے استعمال تھیوے تے اونہی ویلھے ݙوجھے جملے کوں پہلے جملے نال ڳنڈھ ݙیوے اوکوں ضمیر موصول آکھیا ویندے۔
(وݙو سندھی ویا کرݨ از بھرومل مہر چند اڈوانی68)(ترجمہ)
vi۔ ضمیر موصولہ وہ ہے جو کسی اسم کے بجائے آتی ہے۔ مگر اس کے ساتھ ہمیشہ ایک جملہ ہوتا ہے جس میں اُس کا بیان ہوتا ہے جیسے’’وہ کتاب جو کل چوری ہو گئی تھی مل گئی ہے‘‘یا آپ کے وہ دوست جو چیچک رُو ہیں مجھے کل ملے تھے‘‘پہلے جملے میں ’’جوـ‘‘ کتاب کے لیے اور دوسرے جملے میں ـ’’جو‘‘دوست کے لیے استعمال ہوا ہے اور ساتھ کے جملے میں دونوں اسموں کا بیان ہے۔ اردو میں ضمیر موصولہ صرف ’’جو‘‘ہے جس کی مختلف حالتیں مثلاً جس ، جس نے، جس کو، جن کو، جنھیں وغیرہ وغیرہ۔ (قواعد اردو از ڈاکٹر مولوی عبد الحق111)
vii۔ ضمیر موصولہ وہ ضمیر ہے جو ایسے اسم عام کی جگہ بولی جائے جس کا تعلق دو مرکبوں سے ہو ضمیر موصولہ کے ساتھ ہمیشہ ایک ایسا جملہ بھی ہوتا ہے ۔ جس میں اس کے اسم کا بیان ہوتا ہے۔ اور جب تک وہ جملہ نہ لگایا جائے کچھ معنی نہیں دیتی۔ جیسے ، جو، جس، جنھیں وغیرہ۔ ضمیر موصولہ کے بعد جو جملہ آتا ہے اس کو صلہ کہتے ہیں۔ (بنیادی اُردو قواعد از ڈاکٹر سہیل عباس بلوچ102)
اُتے ݙتئیں ڳئیں مختلف ماہرین لسانیات دی تعریفیں کن اے واضح تھیندے جو ضمیر موصولہ ؛۱۔کہیں اسم دی جا تے آندی ئِ۲۔ اوندے اڳوں ہمیشاں ہک جملہ ہوندے۳۔ او ہکے وقت ئِ چ ݙوہائیں جملئیں دے ڳانڈھے دا کم وی ݙیندی ئِ۔۴۔اُردو زبان ئِ چ ضمیر موصولہ کیتے صرف ہک لوظ ’’جو‘‘ہے ۔ جیندیاں مختلف حالتاں بطور ضمیر موصولہ ورتیاں ویندئین پر سرائیکی زبان ئِ چ ضمیر موصولہ کیتے بے شمار لوظ موجود ہن۔ جیویں جو اینہہ نقشے کن ظاہر تھیدن۔
سرائیکی ضمائر موصولہ دا نقشہ:
ضمیری حالت
واحد مذکر
واحد مونث
ضمیر ی حالت
جمع مذکر
جمع مونث
فاعلی حالت
جہڑا ، جئیں
جہڑی ، جئیں
فاعلی حالت
جہڑے ، جو، جنھاں، جنھیں
جہڑیاں، جو، جنھاں، جنھیں
مفعولی حالت
جینکوں/جئیں کوں، جیکوں ، جہڑے کوُں
جینکوں /جیکوں /جئیںکُوں، جہڑی کوُں
مفعولی حالت
جنھاں کُوں /جنھیں کُوں، جہڑئیں کوں، جہڑیاں کوں
جنھاں کوُں، جنھیں کوں، جہڑئیں کُوں، جہڑیاں کوُں
اضافی حالت
جیندا ، جہڑے دا ، جیندی
جیندا، جہڑی دا، جیندی
اضافی حالت
جنھاں دا، جنھیں دا، جہڑئیں دا، جہڑیاں دا
جہڑیاں دا، جہڑئیں دا ، جنھاں دا، جنھیں دا
ظرفی حالت
جئیں وچ، جیندے وچ
جئیں وچ، جیندے وچ
ظرفی حالت
جنھاں وچ، جنھیں وچ، جنھاںجنھیںدے وچ
جنھاں وچ، جنھیں وچ، جنھاں /جنھیں دے وچ
طوری حالت
جئیں کنوں، جئیں وچوں، جیندے نال، جیندے کولھ
جئیں کنوں، جئیں وچوں، جیندے نال، جیندے کولھ
طوری حالت
جنھاں کنوں/جنھیں کنوں،جنھاں یا جنھیں وچوں/نال /کولھ
جنھاں کنوں/جنھیں کنوں،/وچوں جنھاں یاجنھیں وچوں/ نال /کولھ
جری حالت
جئیں /جیندے اُتے/
توں‘ جئیں
جئیں /جیندے اُتے/
توں‘ جئیں/
جری حالت
جنھاں/ جنھیں دے
اتے/ اتوں
جنھاں/جھنیں دے
اُتے/ اُتوں
جری حالت
جیندے ہیٹھ /ہیٹھوں
جیندے ہیٹھ /ہیٹھوں/
جری حالت
جنھاں / جنھیں دے ہیٹھ / ہیٹھوں
جنھاں/جنھیں دے
جئیں / جیندے تلے/
تلوں
جئیں / جیندے تلے/
تلوں
"
/جنھیں دے تلے/
/تلوں
ہیٹھ/ہیٹھوں/، جنھاں
/جنھیں دے تلے/
''
تلوں
انھیں کن علاوہ کجھ ٻئے لوظ وی ہِن جہڑے جو بطور ضمائر موصولہ ورتئیے ویندِن۔
مقدار کیتے: جتنا، جتنے، جتنی، جتنیاں وغیرہ
ظرف مکاں کیتے: جتھ، جتھاں، جتھوں،
سمتی طرف کیتے: جِن‘ جیݙے‘ جیݙوں‘ جِݙوں‘ جِݙاں‘ جِݙوں‘ جِنتے۔
ظرف زماں کیتے: جَݙاں ، جَݙوں ،جَݙݨ
انداز کیتے: جیویں، جہجاں ، جہجی، جہجے، جہجیاں، جیہو جھئیاں، جیہو جھئیں، جیہو جھئیاں وغیرہ۔
ضمیرموصولہ دے متعلق کُجھ ضروری ڳالھیں:
1۔ سرائیکی زبان ئِ چ ضمیری لوظ’’جو‘‘کلھا استعمال تھیندے اے کہیں اسم دے نال ڳانڈھا نھیں رکھدا۔ تے نہ ای اے کہیں اسم دے نال رَل کے آندے۔ جݙاں جو اُردو زبان ئِ چ اے لوظ کہیں نہ کہیں اسم نال رَل کے آندے۔ مثال دے طور تے مقابلے کیتے سرائیکی تے اردو دے اے جملے ݙیکھو؛
سرائیکی جملے
اُردو جملے
جو میں آکھاں توں اوہو کھا
تجھے جو پھل پسند ہے وہی لے لو
جو میں ڄاݨداں توں نوھیں ڄاݨدا
جو کام بھی تو نے کیا لا جواب کیا
میں جو ݙیکھساں تیکوں ݙکھا ݙیساں
وہ کتاب جو کل گم ہو گئی تھی مل گئی ہے
جو الا سچ الا
و ہ جو مر گئے ہیں کبھی واپس نہیں آئیں گے
جو محنت نھیں کریندے، او کامیاب نھیں تھیندے
وہ جو تو کر رہا ہے ، تیرے لیے نقصان دہ ہے
اُتے ݙتئیں ڳئیں سرائیکی جملئیں ئِ چ ضمیر ’’جو‘‘دا مفہوم کجھ ایں ہے ۔ پہلے جملے ء ِ چ ’’جو‘‘تے زور ہے ۔ یعنی جہڑا میں تیکوں آکھاں توں اوہو کھا۔ ݙوجھے جملے ء ِچ جو دی بجائے ’’میں‘‘تے زور ہے یعنی جہڑا کجھ میں ڄاݨداں توں نوھیں ڄاݨدا ݙوجھے لوظیں ئِ چ تیݙا ڄاݨݨ میݙے ڄاݨݨ کنوں گھٹ ئِ۔ تریجھے جملے ئِ چ وی ’’جو‘‘تے زور ہے۔ یعنی جو کجھ میں ݙیکھساں تیکوں وی ݙکھاݙیساں۔ چوتھے جملے دا مطلب اے ہے جو تیݙی ہر ڳالھ سچی ہووݨی چاہئیدے ئِ ۔ یعنی توں جو کجھ الا کوڑ نہ ہووے بلکہ سچ ہووے۔ جݙاں جو پنجویں جملے ء ِچ ݙسیا ڳئے جو کامیابی صرف انھاں لوکاں دا حصہ ہے جہڑے جو محنت کریندن۔
(سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبدالحق98)
2۔ جو دے نال مقدار ، ہووے تاں وت اُوندے کیتے’’کجھ‘‘دا لوظ استعمال کیتا ویندے۔ جݙاں جو تعداد کیتے ’’کُئی‘‘دا لوظ ورتیا ویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛۱۔جو کجھ ہِوّی اوکوں غنیمت سمجھ (مقدار کیتے)۲۔جو کئی پچھے توں کہڑی تختی پڑھدیں (تعداد کیتے)۳۔جو کجھ وی ہامیں تیکوں ݙے ݙتے (مقدار کیتے)۴۔جو کئی تیݙے نال لڑسی اوہو برباد تھیسی(تعدادکیتے)
3۔ اے جملے ݙیکھو؛۱۔جو تھیوے سو تھیوے ۲۔جو ݙردے سو مردے۳۔ جو بݨسی ݙٹھا ویسی ۴۔جو رہیسیں سو چیِسیں۵۔ میں جو انکار کر ݙتا تاں وت کیا کریسیں۶۔حکیم اے تاں نھیں آکھیا جو توں کجھ وی نہ کھا پی۔
اُتے ݙتیں ڳئیں جملئیں ء ِ چ ’’جو‘‘دی ضمیر کلھی استعمال تھئی ء ِ ۔ ایّھو ای سرائیکی زبان دا حسن ہے۔ جے کر انھیں جملئیں دے معنیاں تے غور کروں تاں وت انھیں کن کئی کئی معنی کݙھئیے ون٘ڄ سڳدن۔
4۔ ضمیر موصولہ دوہرائے وی ویندن۔ جیویں جو ،جوجو، جہڑا جہڑا، جئیں جئیں ، جنھاں جنھاں ، مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔جو جو آندا ون٘ڄے ٻہندا ون٘ڄے۲۔ جئیں جئیں محنت کیتی ئِ اوہو کامیاب تھئے۳۔جنھاں جنھاں سرائیکی زبان دا مطالعہ کیتے اوہے ایندی عظمت دے قائل تھی گین۔۴۔جہڑا جہڑا متواتر غیر حاضر رہسی اوکوں سکول کن خارج کر ݙتا ویسی۔
اے ڳالھ یاد رہوے جو جہڑی شے دا انجو انج یا وکھو وکھ ذکر کرݨاں مطلوب ہووے تاں وت دوہرے ضمائر موصولہ استعمال کیتے ویندن۔
5 ____ ضمیر جواب موصول
editپہلوں اے جملے ݙیکھو؛
۱۔ انسان جو رہیندے سو /سوئی چیندے۲۔ جنھیں کولھوں دَھن دولتء ِ تنھیں تے اے لازم ء ِ‘جو او مسکینیں تے محتاجیں
دی مدد کرݨ۳۔جو ٻئے کیتے کھݙ کھٹیسی سو ئی آپ کھݙئِ چ ڈھہسی۴۔جتلا ڳڑ اُتلا مِٹھا۵۔جئیں رات نہ کھادا اُونہہ اگھ نہ
پاتااُتے ݙتے ڳئے پہلے جملے ئِ چ ضمیر موصولہ ’’جو‘‘دے جواب ء ِ چ سو /سوئی دا لوظ آئے ، جݙاں جو ݙوجھے جملے ئِ چ
ضمیر موصولہ جنھیں دے جواب ئِ چ تنھیں دا لوظ ، تریجھے جملے ئِ چ ضمیر موصولہ ’’جو‘‘دے جواب ئِ چ سوئی دا لوظ ، چوتھے
جملے ئِ چ ضمیر موصولہ ’’جتلا‘‘دے جواب ء ِ چ اُتلا دا لوظ تے پنجویں جملے ئِ چ ضمیر موصولہ ’’جئیں‘‘دے جواب ئِ چ
’’اونہہ‘‘دالوظ استعمال کیتاڳئے۔ لہٰذا سو/سوئی تنھیں ، اُتلا تے اونہہ دے لوظ ضمائر جواب موصولہ ہن۔ اُتے ݙتے گئے
جملئیں ئِ چ ورتیے ڳئے ضمائر موصولہ تے ضمیر جواب موصولہ کوں سامݨے رکھدیں ہوئیں ضمیر جواب موصولہ دی تعریف کجھ
ایں تھیسی۔
’’ضمیر جواب موصولہ اوہا ضمیر ہے جہڑی جو ضمیر موصولہ دے جواب کیتے کم آوے‘‘۔
ضمیر جواب موصول دی خصوصیات:
1۔ ضمیر موصول تے ضمیر جواب موصول دا استعمال عام طور تے ہکے جملے ئِ چ ای تھیندے۔ جیویں جو اُتے ݙتیں ڳئیں مثالیں کن واضح تھیندے۔ پر کݙہیں کݙہیں انھیں ݙوہائیں ضمیریں (ضمیر موصول تے ضمیر جواب موصول) کن جملے ئِ چ کہیں ہک ضمیر کُوں ڳجھا(مخفی) رکھیا ویندے یا صرف ہِکا ضمیر استعمال کیتی ویندی ئِ۔ پر اینہہ ہک ضمیر کن معنی ݙوہائیں ضمیریں دا نِکلدے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:۱۔جنھیں وقت ون٘ڄائے اوپچھتائین۲۔انسان دی تقدیرئِ چ جو کجھ ہوندے اوکوں مِلدے ۳۔انسان دے دل ئِ چ خیال اُٹھدِن جہڑے چنڳے وی ہوندن تے مندے وی ہوندن۔۴۔جہڑے ݙرڳئے او مر ڳئے۔
2۔ عام طور تے کہیں وی جملے ئِ چ ضمیر جواب موصول ، ضمیر موصول دے بعد آندی ئِ۔ پرجݙاں کہیں ضمیر جواب موصول کن کئی اہمیت ظاہر کرݨی ہووے تاں وت او ضمیر موصول کن پہلوں آندی ئِ۔مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔اے انعام تنھیں کوں ملِسی، جہڑے لائق ہوسِن۲۔انسان کوُں سوئی مِلدے جہڑا اُوندے نصیب ئِ چ لکھیا ہوندے۔
3۔ کݙہیں کݙہیں تاں ضمیر موصول تے ضمیر جواب موصول دے لوظ ہک ٻئے دے نال نال استعمال تھیندن پر عام طور انھیں ضمیریں دیاں ترکیباں ضمیر مبہم یا ضمیر کنایہ کیتے وی ورتیاں ویندن۔ جیویں جو اے ترکیباں جہڑا تہڑا، جئیں تئیں ، جنھیں تنھیں وغیرہ وغیرہ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛۱۔جہڑے تہڑے کوں آپݨے دل دا ویدن نہ ݙویڄے۲۔تیکوں جئیں تئیں آکھئیے کوڑ آکھئیے۳۔جنھیں تنھیں تیکوں مارئیے میں انھیں دی خبر گھنِ گھِنساں۔
4۔ کݙہیں کݙہیں تاں ضمیر غائب وی ضمیر جواب موصول دا کم ݙیندی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔ جئیں نال وی دوستی رکھیجے انھیں نال توڑ نبھیجے ۲۔ جہڑا وعدہ کرو اوکوں پورا کرو
اُتے ݙتے ڳئے جملئیںئِ چ جئیں نال تے اوکوں توڑے جو ضمیر غائب دے لوظ ہن پر اتھاں ضمیر جواب موصول دے طور تے ورتیے ڳئین۔
5۔ کݙہیں کݙہیں تاں ظرف دے لوظ وی ضمیر موصول یا ضمیر جواب موصول دی جا ء تے ورتیے ویندن۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛۱۔جہڑا میکوں سِک نال سݙیسی ، میں اُونہہ ݙاہیں بھڄ کے ویساں۲۔جہڑی جا (جتھاں) میݙے دل کوں سکون مِلسی اوہو میݙا استان ئِ۔
اُتے ݙتے ڳئے جملئیں ئِ چ اُونہہ ݙاہیں تے اوہو استان اسم ظرف ہن جہڑے جو اتھاں ضمیر جواب موصول دے طور تے استعمال تھین۔
6۔ ضمیر موصول یا ضمیر جواب موصول جݙاں وی کہیں جملے ئِ چ اسم کن پہلوں آندی ء ِ صفت دا کم ݙیندی ء ِ۔ جیویں جو اے ترکیباں ݙیکھو؛
جو کتاب، جہڑا ملک، جو کُئی، جیݙا پاݨی ، ایݙی ڈَھنڈھ وغیرہ ۔ انھیں ترکیبں ئِ چ جو، جہڑا، جو ، جیݙا، ایݙا توڑے جو ضمیر موصول پر اتھاں اے صفت دے طور تے ورتئیے ڳین۔
6 ____ضمیر استفہام
editاوہا ضمیر جہڑی جوسوال پچھݨ دے کم آوے یا سوال پچھݨ آلے اوہے لوظ جہڑے جو اسمیں دی بجائے استعمال تھیون ضمائر استفہام سݙئے ویندن۔ فہم دا معنی ئِ سمجھ یا ڄاݨ ۔ لہٰذا ضمیر استفہام دا معنی تھیا۔ اوہا ضمیر جہڑی جو ڄاݨ سن٘ڄاݨ یا سمجھݨ کیتے ورتی ون٘ڄے۔ مثال دے طور تے ؛
1۔ تُوں کون ہیں؟(ضمیر کون فقط انسانیں کیتے ورتی ویندی ئِ)
2۔ کہڑا آدمی ، کہڑی کتاب، کہڑے پھُل، کہڑا کم وغیرہ (ضمیر کہڑا کہڑی ، کہڑے انسانیں ، شئیں یا کہیں کم کار کیتے استعمال تھیندی ئِ)
3۔ کیا گھِن آئیں؟ کیا پیا آہدیں، کیا کم ہِوّی؟ ، کیا چہندیں؟ (ضمیر کیا صرف شئیں یا کمیں کاریں کیتے استعمال تھیندی ئِ)
4۔ کون آہدے؟ کِتھاں آنوݨے؟، کیکوں آکھاں؟ ، کئیں کنوں منگاں؟ (ضمائر کون، کتھاں، کیندا، کیکوں، کئیں کنوں وغیرہ انسانیں کیتے استعمال تھیندئین)
5۔ کݙہیں کݙہیں انھاں ضمائر کوں دوہرایا وی ویندے ۔ جیویں جو اِتھاں کون کون ہے؟ ، تساںکیندے کیندے کولھ ڳئے ہاوے؟ ، کِنھاں کِنھاں روٹی کھا گِھدی ء ِ؟ ، کیکوں کیکوں پاݨی دی ضرورت ء ِ وغیرہ وغیرہ۔
6۔ کون دی بجائے کہڑادی ضمیر وی ورتی ویندی ئِ ۔ جیویں جو اُتھاں کون کھڑے یا اُتھاں کہڑا کھڑے۔
ضمائر استفہام دیاں قِسماں:۱۔ ضمائر استفہام استخباری ۲۔ ضمائر استفہام اقراری ۳۔ ضمائر استفہام انکاری
1۔ ضمائر استفہام استخباری:
استخبار دا معنی ئِ’’خبر طلب کرݨ‘‘یعنی ایجھیں ضمیر جہڑی جو خبر حاصل کرݨ کیتے ٻولی ون٘ڄے ضمیر استفہام استخباری اکھیندی ء ِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔ او کݙاں /کݙوں آیا ہا ؟۲۔ انھیں کیا آکھیے؟ ۳۔ توں ہݨ تئیں کتھاں ہانویں ۴۔ کمرے ئِ چ کون ئِ۔
لہٰذا کݙاں /کݙوں کیا، کتھاں تے کون ضمائر استفہام استخباری ہِن۔
2۔ ضمائر استفہام اقراری:
او ضمیر جئیں ئِ چ کہیں ڳالھ دا اقرار کیتا ون٘ڄے یا پاتا ون٘ڄے ضمیر استفہام اقراری اکھیندی ء ِ۔ ئِ جملے ݙیکھو؛
۱۔ اے ڈاکو نھیں تاں ٻیا کون ئِ ۲۔ اے کم تیݙے سِوا ٻیا کون کرسڳدے
پہلے جملے دا مطلب ئِ جو اوہو شخص ای ڈاکو ئِ تے ݙوجھے جملے دا مطلب ئِ جو توں ای اے کم کر سڳدیں۔
3۔ ضمائر استفہام انکاری:اے او ضمیر ہوندی ئِ جئیں ئِ چ کہیں آکھݨ آلے دا مقصد امر دی نفی یا انکار ہوندے۔ جیویں جو
۱۔ میں کݙاں /کݙوں آکھیا ہا جو توں اُتھاں ون٘ڄ ؟۲۔ کیا میں اوکوں آکھئیے جو کھوہ ئِ چ ٹپ ݙے؟
انھیں جملے ئِ چ آکھݨ آلا انکار کریندے جو نھیں آکھیا۔
ضمائر استفہام دا نقشہ
ضمیری حالت
واحد مذکر
واحد مونث
جمع مذکر
جمع مونث
فاعلی حالت
کونِ کئیں، کݙاں/کݙوں، کیا، کنہاں ، کہڑا
کون، کئیں، کݙاں /کݙوں، کیا کیہنی، کہڑی
کون، کنھاں/کنھیں، کݙاں /کݙوں، کیا، کینہے، کہڑے
کونِ کنھاں/کنھیں، کݙاں/کݙوں، کیا کنہاں، کہڑیاں
مفعولی حالت
کئیں کوُں، کیکوں
کئیں کوں، کیکوں
کنھاں کوں/کنھیں کوں
کنھاں کُوں/کنھیں کوں
اضافی حالت
کیندا
کیندی
کیندے، کنھاں دے/کنھیں دے
کیندیاں، کنھاں/کنھیں دیاں
ظرفی حالت
کیندے وچ
کیندے وچ
کنھاں /کنھاں دے وچ
کنھاں /کنھیں دے وچ
طوری حالت
کئیں کنوں/، کئیں‘کنیں تئیں کنوں/کئیںکئیں توݨیں، کہیں تئیں توݨیں، کئیں کول، کیندے کول، کئیں نال، کیندے نال، کئیں کولھوں، کیندے کولھوں
کئیں کنوں/کئیںکنیں، کئیں تئیں کنوں /کئیں تئیں توݨیں، کہیں تئیں توݨیں، کئیں کول، کیندے کول، کئیں نال، کیندے نال، کئیں کولھوں، کیندے کولھوں
کنھاں کنوں، کنھاں کنیں، کنھاں تنھاں کنوں، کنھاں تنھاں،کنھاں کنیں، کنھاں /کنھیں توݨیں، کنھاں تنھاں/ کنھیں تنھیں توݨیں، کنھاں /کنھیں نال، کنھاں /کنھیں کولھوں، کنھاں تنھاں کولھوں
کنھاں/کنھیں کنوں، کنھاں تنھاں/کنھیں تنھیں کنیں کنھاں/کنھیں توݨیں، کنھیں تنھیں/کنھاں توݨیں، کنھاں/کنھیں نال، کنھیں تنھیں /نال/کولھوں
جری حالت
کئیں تے/کئیں اُتے، کئیں اڳوں، کئیں پچھوں، کئیںہیٹھوں، کیندے تے، کیندے اُتے، کیندے اڳوں، کیندے پچھوں/پچھاں، کیندے ہیٹھوں / ہیٹھاں
کنھاں ، کنھیں تے، اُتے کنھاں/کنھیں اڳوں، /اڳاں ، کئیں پچھوں /پچھاں، کئیں ہتھوں/ ہتھاں، کیندے تے /اُتے، کیندے اڳوں /اڳاں، کیندے پچھوں /پچھاں کیندے ہیٹھوں /ہیٹھاں
کنھاں/کنھیں تے /اُتے، کنھاں/کنھیں اڳوں/ اڳاں، کنھاں/کنھیں پچھوں/ پچھاں کنھاں /کنھیں، ہیٹھوں / ہیٹھاں
کنھاں/کنھیں اڳوں /اڳاں/کنھاں /کنھیں پچھوں پچھاں، کنھاں/ کنھیں ہیٹھوں، کنھاں /کنھیں /ہیٹھاں
وقت دے اظہار کیتے: کݙاں کݙوں ، کݙݨ
ظرف مکاں کیتے: کتھ، کتھاں، کتھوں، کتھاہوں، کیڈے ، کݙے ، کیڈوں، کِݙوں، کِن، کِنتے
مقدار کیتے: کتنا، کتنے، کتنی، کتنیاں‘ کِتلے‘ کِتلی‘ کِتلیاں
انداز دے اظہار کیتے: کیجھاں، کیجھی، کیجھیں وغیرہ
____7 ضمیر مبہم یا کنایہ
editاوہا ضمیر جئیں کن اے خبر نہ پووے جو او کہڑے اسم دی جا تے ورتی ڳئی ئِ "یا"ضمیر مبہم یا کنایہ اوہاضمیر ہوندی ئِ جہڑی جو شک پیدا کر ݙیوے تے اینہہ ڳالھ دا پک نہ تھیوݨ ݙیوے جو اے ضمیر کہڑے اسم دی جا تے استعمال تھئی ئِـ"یا"اوہا ضمیر جہڑی اسم دا تعین نہ کرے یا اوکوں ڳجھا یا لُکیا ہویا رکھے ضمیر مبہم یا کنایہ سݙی ویندی ئِ۔ مبہم دا معنی اے ڳجھُا، مخفی یا نا معلوم یعنی جیندی کُئی سن٘ڄاݨ نہ ہووے یا اوہا ضمیر جہڑی آپݨے متعلقہ اسم دا تعین نہ کرے یا اوکوں لُکا کرئیں رکھے۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ء ِ جو
i۔ ضمیر استفہام دے سارے دے سارے لوظ ضمیر مبہم یا کنایہ کیتے ورتئیے ویندن۔ پر ضمائر استفہام تے ضمائر مبہم یا کنایہ وچ فرق اے ہے جو ضمائر استفہام سوالیہ اندازئِ چ ورتیاں ویندئین۔ جݙاں جو ضمائر مبہم یا کنایہ آلاجملہ بیانیہ ہوندے۔
ii۔ ضمیر مبہم جݙاں کݙاں کہیں اسم کن پہلوں آندی ئِ۔ تاں وت او صفت دا کم ݙیندی ئِ۔مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔کون آئی ئِ ، کون اَئے، کون آئین۲۔کئیں مارئیے ، کنھا ںمارئیے یا کنھیں مارئیے۳۔کُئی ہے، کئی ہِن، کئی ہئی ، کئی ہِم۴۔احمد توں کیا پیا آہدیں؟۵۔میݙا بستہ کون چا ڳئے؟۶۔کئی مرے کُئی جیوے ساݙا کیا؟۷۔کھیسے ئِ چ کجھ ہوّی؟ ۸۔کُئی کجھ آہدے کئی کجھ آہدے۔۹۔جو کئی وی آوے مقابلہ کریساں (ضمیر مبہم کئی کن پہلوں ضمیر موصول ’’جو ‘‘استعمال تھئی ئِ جہڑی جو اتھاں صفت دا کم ݙیندی ئِ)۱۰۔فلاناں کتھاں ڳئے(اتھاں فلاناں دا لوظ توڑے جوضمیر مبہم دے طور تے استعمال تھئے پر اتھاں اے صفت سمجھا ویسی) ۱۱۔کُئی تاں ہوسی جیندے آکھݨ تے اے سب کجھ تھئے(اینہہ جملے ئِ چ کئی ، جیندے تے سب کجھ ضمائر مبہم ہن)۱۲۔ضمائر مبہم دو ہریاں وی ورتیاں ویندئین جیویں جو اے ترکیباں ، کیا کیا ، کئی کئی، کجھ کجھ، کئیں کئیں، کتھاں کتھاں،کون کون، کݙاں کݙاں، کتھوں کتھوں ، کیندا کیندا وغیرہ وغیرہ۔
8 ____ضمیر مشترک
editاے جملے ݙیکھو؛
۱۔او اُوندی قمیض سیندی ٻیٹھی ئِ(دی جاتے) او آپݨی قمیض سیندی ٻیٹھی ئِ۔۲۔اُونہہ اُوندا ذمیہ کم کر گھدے (دی جاتے) اُونہہ آپݨاں ذمیہ کم کر گھدے۔۳۔انھیں انھیں دا ذمیہ کم کر گھدے(دی جاتے) انھیں آپݨا ں ذمیہ کم کر گھدے۔۴۔او انھیں دے کپڑے استری کریندے پئین(دی جا تے )او آپݨے کپڑے استری کریندے پئین۔۵۔تُوں تیݙا کم کر (دی جاتے) تُوں آپݨا کم کر۔ ۶۔توں تیݙی کتاب پڑھ (دی جاتے) توں آپݨی کتاب پڑھ۔۷۔تُساں تہاݙیاں کتاباں کھولو(دی جاتے) تساں آپݨیاں کتاباں کھولو۔۸۔میں میݙے سکول وینداں (دی جاتے) میں آپݨے سکول وینداں۔۹۔اساں ساݙے سکول ویندے ہیں(دی جا تے) اساں آپݨے سکول ویندے ہیں۔۱۰۔اساں ساݙا کم کر گھدے (دی جاتے) اساں آپݨا کم کر گھدے۔
اُتے ݙتے ڳئے جملہ نمبر ۱ کن جملہ نمبر ۱۰ تئیں دے پہلے حصے ئِ چ ضمائر شخصی یا خالص او (ضمیر واحد غائب)، اونہہ (ضمیر واحد غائب) انھیں (ضمیر جمع غائب) او ضمیر (جمع غائب) توں (ضمیر واحد حاضر) ، تساں(ضمیر جمع حاضر)، میں (ضمیر واحد متکلم) تے اساں (ضمیر جمع متکلم) بطور فاعل استعمال تھین جݙاں جو ضمائر اوندی ، اوندا، انھیں دا، انھیںدے، تیݙا، تیݙی، تہاݙیاں، میݙے، ساݙے تے ساݙا بطور مفعول ورتئے ڳئین۔ اُتے ݙتئے ڳئے جملیں دے ڈوٖجھئیں جملئیں ئِ چ اُتے لکھئے ڳئے ضمائر اضافی دی جا تے آپݨی ، آپݨاں ، آپݨے تے آپݨیاں بطور مفعول استعمال تھین۔ لہٰذا انھیں سارئیں مثالیں کن نشابر اے تھیا جو
’’او ضمیر اضافی جہڑی جو غائب، حاضر یا متکلم کیتے ورتی ون٘ڄے، پر اینہہ کن پہلوں ضمیر شخصی دا استعمال ضروری ء ِ جیویں جو اُتے ݙتے ڳئیں جملئیں کن ظاہر پیا تھیندے‘‘ یا
او اضافی ضمیراں جہڑیاں جو فاعل دے بجائے مفعول تے کم آوِن یا او ضمائر شخصی یا خالص جہڑیایں جو جملے ئِ چ فاعل دے طور تے ورتیاں ون٘ڄن تے وت انھیں دی ضمائر اضافی کوں ای ضمائر مشترک آکھیا ویندے۔ مثال دے طور تے اُتے ݙتے ڳئے جملئیں ئِ چ استعمال تھیندڑ ضمائر اضافی اُوندا، اوندی، انھیں دا، انھیں دے، تیݙا، تیݙی، تہاݙیاں، میݙے، ساݙے تے ساݙا یا آپݨی، آپݨاں، آپݨے تے آپݨیاں وغیرہ ضمائر مشترک اکھسین‘‘۔
کجھ اے جملے ݙیکھو؛۱۔میں آپ آساں یا میں خود آساں یا میں خود آپ آساں۲۔توں آپ ون٘ڄ یا توں خود ون٘ڄ یا توں خود آپ ون٘ڄ
اُتے ݙتے ڳئے ݙوہائیں جملئیں ئِ چ ضمائر آپ، خود، خود آپ بطور ضمائر /اضافی/ضمائر مشترک استعمال تھین۔ جہڑیا ں جو آپݨی ڳالھ ئِ چ زور پیدا کرݨ کیتے ورتیا ں ڳئین۔
’’لہٰذا ضمیر مشترک (جہڑی جو آپݨے فاعل دے اڳوں بطور مفعول آئی ئِ) اونہہ ضمیر شخصی یا خالص دی ڳالھ ئِ چ زور پیدا کرݨ سانگے آئی ئِ جہڑی جو بطور فاعل استعمال تھئی ئِ‘‘۔
اُتے ݙتی ڳئی ساری بحث کن نشابر اے تھیا جو
i۔ او ضمیر اضافی جہڑی جو جملے ئِ چ فاعل دی بجائے مفعول دے کم آوے یا
ii۔ او ضمیر اضافی جہڑی جو جملے ئِ چ ضمیر شخصی یا خالص(جہڑی جو بطور فاعل ورتی ڳئی ہووے) دی ڳالھ ئِ چ زور پیدا کرݨ سانگے ورتی ون٘ڄے ضمیر مشترک اکھیندی ئِ۔
iii۔ ضمائر شخصی یا خالص غائب ہوون، حاضر ہوون یا متکلم ہوون تے انھیں دی جنس یا تعداد کجھ ہووے پر انھیں دے اڳوں ورتیاں ون٘ڄݨ آلیاں ضمائر مشترک کجھ ایں ہوندئین ۔
واحد مذکر کیتے آپݨا، جمع مذکر کیتے آپݨے، واحد مونث کیتے آپݨی تے جمع مونث کیتے آپݨیاں استعمال تھیندئین۔ جیویں جو اُتے ݙتے ڳئے جملئیں کن ظاہر ئِ ۔ اے ڳالھ یاد رہوے جو ضمیر مشترک آپ ، خود، خود آپ ہر اونہہ ضمیر شخصی کیتے (جہڑی جو جملے ئِ چ بطور فاعل ورتی ڳئی ئِ) توڑے جو او مذکر ہووے ، مونث ہووے واحد ہووے یا جمع ہووے ہکو جھئیں استعمال تھیندی ئِ۔ جیویں جو اُتے ݙتے ڳئے جملئیں کن ظاہر تھیندے۔
9 ____ ضمیر تاکیدی
editپہلوں اے جملے ݙیکھو؛
۱۔میں آپ آگیا ہَم۲۔او خوداے چہندے۳۔توں خود آپ آویں تے میکوں گھِن ون٘ڄیں۴۔ اینہہ کم ئِ چ اُوندا آپݨا ں فائدہ ئِ۔
اُتے ݙتے ڳئے جملیں ئِ چ ضمائر شخصی یا ضمائر خالص میں ، او، توں تے اُوند ے بعد ضمائر مشترک (جہڑے جو بطور مفعول آئین) آپ، خود، خود آپ تے آپݨاں استعمال تھین ۔ جہڑے جو آپݨے آپݨے فاعل تے زور وی ݙیندن تے تاکید دا مفہوم وی پیدا کریندن۔ ضمیر مشترک دی تعریف کریندئیں ہوئیں اے ڳالھ پہلے وی بیان کر ݙتی ڳئی ئِ۔ لہٰذا ضمیر تاکیدی دی تعریف(ضمیر مشترک دی تعریف دی روشنی ئِ چ ) کجھ ایں تھیسی۔
’’جݙاں شخصی یا خالص ضمائر (جہڑیا ں جو بطور فاعل استعمال تھیاں ہوون) دے اڳوں ضمائر مشترک آپ، خود، خود آپ، آپݨاں/آپݨی/آپݨے تے آپ کن آپیں وچوں کُئی ہک ضمیر استعمال تھئی ہووے تے او جملے ئِ چ زور یا تاکید دا مفہوم پیدا کرے۔ ضمیر تاکیدی اکھیندی ئِ ۔ جیویں جو اُتے ݙتئیں ڳئیں مثالیں کن واضح ئِ‘‘۔
10 ____ضمیر تنکیری یا ضمیر نکرہ
edit’’او ضمیراں جہڑیاں جو اشخاص یا جانداراں تے اشیاء دی غیر معین تعداد یا مقدار کوں ظاہر کرِن ، ضمائر تنکیری یا ضمائر نکرہ سݙیندئین۔ اے ضمیراں تعداد دے لحاظ نال صرف ݙو ہن۔ یعنی اشخاص یا جاندراں دی غیر معین تعداد کیتے کُئی تے بے جان اشیا ء دی غیر معین تعداد یا مقدار کیتے، کجھ دا لوظ ورتیا ویندے‘‘۔
مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔کُئی آوے کُئی ون٘ڄے ساݙا کیا۲۔کُئی تاں ہوسی جہڑا میݙی مدد کریسی۳۔تیݙے گھر ئِ چ کجھ رقم تاں پئی ہوسی۴۔یار! کجھ تاں کر
ضمیر تنکیری یا ضمیر نکرہ دے متعلق کجھ ضروری ڳالھیں :
i۔ جے کر ضمیرتنکیری یا ضمیر نکرہ دے اڳوں کُئی ہک حرف ربط آون٘ڄے تاں وت ضمیری تنکیری "کُئی"کہیں "دے لوظ ئِ چ تبدیل تھی ویندی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔ کہیں غیر شخص کُوں گھر نہ آوݨ ݙے ۲۔ یار! کہیں دا آکھݨ تاں مَن گھِن
اُتے ݙتے ڳئے جملئیں ئِ چ چونکہ ضمیر تنکیری دے بعد کوُں تے دا حروفِ ربط آڳئین۔ اینہہ ڳالھوں ضمیر تنکیری کُئی کُوں کہیں ء ِچ بدل ݙتا ڳئے۔
ii۔ جے کر ضمیر تنکیری دے بعد آوݨ آلا اسم مونث ہوسی تاں وت ضمیر تنکیری "کُئی"دی بجائے "کَئی"تھی ویسی۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛۱۔ میݙے گھر ء ِچ کَئی عورت وی موجود کائینی۲۔ کَئی ہے جہڑی میݙی مدد کرے؟
iii۔ خصوصیت کیتے ضمائر تنکیری دوہرائے ویندن۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔ کُئی کُئی آدمی اے کم کریندے۲۔ کہیں کہیں جا تے مینہہ وُٹھے۳۔کَئی کَئی تریمت سگھڑ سیاݨی ہوندی ئِ۔
iv۔ ٻہوں تھوڑی مقدار یا تعداد دا مفہوم پیدا کرݨ سانگے ضمیر تنکیری’’کُجھ‘‘کوں دوہرایا ویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛۱۔کجھ کجھ سوجھلا تھی ڄلئے۲۔میکوں کجھ کجھ یاد آندا پئے۳۔تیڈا کُجھ کُجھ وی ٻہوں کُجھ ئِ۔
v۔ ضمیر تنکیری ’’کہیں‘‘دی جمع ’’کنہاں‘‘ہے۔ اے لوظ ضمیر استفہامیہ ’’کنھاں‘‘کنوں مختلف ہے۔ کِنہاں دی ہائے ہوز کوں ݙو چشمی’’ھ‘‘نال لکھݨ غلط ئِ۔ ایندا تلفظ کریندئیں ہوئیں ایندے آخری’’ہا‘‘کوں ذرا لمبا چھک کرئیں ادا کیتا ویندے تے ضمیر استفہامیہ دے کنھاں دے ’’کنِھ‘‘تے زور ݙتا ویندے۔
vi۔ ضمائر تنکیری کُوں نفی دے نال دوہرا کرئیں ٻہوں تھوڑے دا مفہوم پیدا کیتا ون٘ڄ سڳدے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛۱۔کُئی نہ کُئی مخلص دوست آخر مل ای ویسی۲۔کجھ نہ کجھ سوجھلا تھی چُکئے۳۔ کہیں نہ کہیں کوں میݙی حالت تے ترس آ ای ویسی۔
vii۔ بعض ماہرین لسانیات دے نزدیک ، فلا ݨاں ، کُل، سَبھ، سبھے، سبھو، سبھݨاں، سبھݨئیں، سبھݨیاں، جو کُئی، جو کجھ، جہڑا کجھ ، جئیں کہیں، ہر کُئی، ہر کہیں، جئیں تئیں سبھ کجھ وغیرہ وغیرہ وی ضمیر تنکیری دے طو ر تے ورتئیے ویندن۔ اُتے ݙتے ڳئے جو کئی ، کن، سبھ کجھ، تئیں ، ضمائر تنکیری کوُں مرکب ضمائر تنکیری آکھیا ویندے۔
____11ضمیر صفتی یا صفت ضمیری
editضمائر صفتی او اسم ہوندئین جنھیں ئِ چ ضمائر کہیں صفت دے نال واقع تھیندئین یا اوصفتاں جنھاں ئِ چ کجھ نہ کجھ ضمیری خاصیتاں پاتیاں ویندئین ضمائر صفتی یا صفت ضمیری سݙیندئین۔ اوہے لوظ جہڑے جو اینہہ تعریف دے دائرے ئِ چ آندن یا تاں او صفتاں ہوندن تے یا وت او ضمیر ہوندن۔ یعنی اے لوظ اسم دے نال آون تاں صفت بݨ ویندن تے جے کر اسم دے بغیر آون تاں وت ضمیر سݙئے ویندن۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔ میں کملے رملے دا کجھ تاں خیال کر ۲۔ اونہہ سیاݨے سوڈھے شخص کُوں کیا تھی ڳئے؟
اُتے ݙتے ڳئے جملئیں ئِ چ میں تے اونہہ ضمائر صفتی ہن کیوں جو انھیں ضمائر دے اڳوں صفات کملے رملے تے سیاݨے سوڈھے استعمال تھین۔ چونکہ اے لوظ (میں تے اونہہ) اتھاں صفت دے نال رل کرئیں صفت دا کم ݙیندے پئن ۔ اینہہ ڳالھوں انھیں کوں ضمائر صفتی یا صفت ضمیری آہدن۔ضمائرصفتی ݙو قِسمی ہوندن۔ ہکڑے ضمائر صفتی مقداری تے ݙوجھے ضمائر صفتی ذاتی۔
1۔ ضمائر صفتی مقداری:
سرائیکی زبان دے ضمائر صفتی مقداری اے ہن۔ اِتلا(اِتنا) یا ایتلا، اُتلا(اُتنا) یا اوتلا، کِتلا (کتنا) یا کیتلا، جِتلا (جتنا) یا جیتلا یا اِتی، اُتی، ، کِتی، جِتی وغیرہ۔ اے صفتاں واحد مذکر کیتے استعمال تھیندئین جݙاں جو جمع مذکر کیتے انھیں دے "آخری الف "کوں یائے مجہول ئِ چ بدل ݙتا ویندے۔ یعنی اے اِتلے(اِتنے) یا ایتلے، اُتلے(اُتنے) یا اوتلے، کِتلے (کتنے) یا کیتلے، جِتلے (جتنے )یا جیتلے بݨ ویندن۔ واحد مونث کیتے یائے مجہول دی بجائے یائے معروف ڳنڈھی ویندی ئِ ۔ جیویں جو اِتلی(اتنی) یا ایتلی، اُتلی(اُتنی) یا اوتلی، کِتلی ( کِتنی) یا کِیتلی تے جتلی (جتنی) یا جیتلی وغیرہ۔ تے جمع مونث کیتے’’یاں‘‘دا ودھارا کیتا ویندے۔ جیویں جو اِتلیاں(اِتنیا ں) یا ایتلیاں، اُتلیاں (اُتنیاں) یا او تلیا ں، کتِلیاں (کِتنیاں) یا کیتلیاں، جِتنیاں (جِتلیاں) یا جِیتلیاں وغیرہ۔
کݙہیں کݙہیں انھیں صفتیں دے اڳوں واحد مذکر کیتے سارا، جمع مذکر کیتے سارے، واحد مونث کیتے ساری تے جمع مونث کیتے ساریاں دے لوظ وی ڳنڈھ ݙتے ویندن۔ جیویں جو اِتلا سارا، اِتلے سارے، اتلی ساری تے اتلیاں ساریاں وغیرہ
2۔ ضمائر صفتی ذاتی:سرائیکی زبان دے ضمائر صفتی ذاتی کجھ ایں ہن۔
واحد مذکر کیتے: ایجھاں، اوجھاں، کیجھاں، جیجھاں وغیرہ۔ ایجھاں کُوں، ایّھوجھئیاں یا ایں جھئیاں، اوجھا کوُں، اُوہو جھئیاں یا اُوں جھئیاں، کیجھاں کُوں، کئیں جھئیاں، یا کئیوجھئیاں تے جیجھاں کوں، جیو جھئیاں یا جئیں جھئیاں وی لکھیا ویندے۔
واحد مونث کیتے:ایجھئیں، او جھئیں ، کیجھئیں تے جھیجھئیں وغیرہ یعنی انھیں دی یائے معروف سانگے انھیں دے تلوں زیر لا ݙتی ویندی ئِ
جمع مذکر کیتے:ایجھئیں(اے، جھئیں) ، او جھئیں، کیجھئیں، جھیجھئیں وغیرہ۔ یعنی انھیں کُوں یائے مجہول نال لکھیا تے پڑھیا ویندے۔
جمع مونث کیتے: ایجھئیاں، او جھئیاں، کیجھئیاں تے جیجھئیاں وغیرہ وغیرہ۔
انھیں ضمائرکوُں ضرورت دے مطابق دوہرایا وی ویندے۔ بعض اوقات جیجھاں نال تیجھاں وی استعمال کیتا ویندے۔ صفات ضمیری دے کجھ لوظ اے وی ہن۔ ہک ، ہکڑا، ݙوجھا، ٻیا، ݙوہیں، ٻہوں بعض یا بعضے ، سبھ، سبھو، سبھݨے، سبھݨیاں وغیرہ لوظ ہک دیاںکجھ صورتاں اے وی ہن۔ ہک ٻیا، ہک ہکلا، ہکڑا، ہک ݙوجھا، ہکو، ہکو کجھ، ہکو ہکو، ہکو جھئیاں، ہک نہ ہک، ہک نہ ٻیا وغیرہ وغیرہ۔ کجھ اے صورتاں اَدھ، ادھوادھ، ادھ پچدھ، ادھا پچدھا، ادھورا ݨاں وغیرہ وغیرہ۔
12 ____ ضمیر تعظیمی
editسرائیکی زبان ئِ چ عزت تے احترام دے اظہار کیتے ضمیر واحد غائب تے ضمیر واحد حاضر کیتے جمع دا صیغہ استعمال کیتا ویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔توں کِتھاں ہانویں (دی بجائے) تساں کتھاں ہاوے۲۔میں اڄ تیݙے گھر آساں (د ی بجائے) میں تہاݙے یا سئیں ہوراں دے گھر آساں۳۔توں کتھاں ڳیا ہانویں (دی بجائے) سئیں ہوراں کتھاں ڳئے ہن۴۔پیر صاحب اڄ میݙے گھر آسی (دی بجائے) پیر صاحب ہوراں اڄ میݙے گھر آسِن۵۔استاد صاحب میݙے تے ٻہوں مہربان ہے(دی بجائے) استا صاحب میݙے تے ٻہوں مہربان ہنِ۶۔توںکیا کریندا ٻیٹھیں (د ی بجائے) آپ ہوراں کیا کریندے ٻیٹھین
کݙہیں کݙہیں اسم عام دے لوظ وی ضمیر تعظیمی دے طور تے استعمال تھیندن۔ او لوظ اے ہن، آنحضرت، حضور تے حضرت وغیرہ۔
آنحضرت:
اے لوظ فقط شاہ ِ مرسلاں، رسول عربی ا دی ذات اقدس کیتے مختص ہے۔ جیویں جو اساں آہدے ہیں، آنحضرت ا اے ڳالھ ایں فرمائی ئِ ۔
حضور: i۔حضور دا لوظ جݙاں ضمیر واحد غائب کیتے ورتیا ویسی تاں وت ایندا مصداق صرف پاک پیغمبر ا دی ذات اقدس ہوسی۔ جیویں جو حضور پاک ا اللہ دے آخری پیغمبر ہِن۔
ii۔بطور ضمیر واحد غائب بزرگانِ دین یا اولیائے کرام کیتے وی ورتیا ویندے۔
iii۔ضمیر واحد حاضر کیتے مذاحاً یا طنزاً ورتیا ویندے ۔ جیویں جو
۱۔حضور اتھاں کتھاں؟۲۔حضور تشریف گھِن آئو۔۳۔حضور بازار ویندے پئین تاں میݙے کیتے کجھ پھل گِھدی آون۔۴۔حضور دا سر جیندا تاں وت ݙاتری پھیر نہ پھیر ۔
حضرت:i۔مشاہیرِاسلام یا بزرگان عظام کیتے بطور تعظیماً۔ جیویں جو حضر ت سیدنا عمر بن خطابؓ، حضرت شاہ عبدالقادر جیلانی ؒ، حضرت سخی سلطان باہو ؒ، حضرت قائداعظم، حضرت علامہ اقبال۔
ii۔ اے لوظ تضیحکاً وی استعمال کیتا ویندے۔ جیویں جو
۱۔ توں تاں وݙا حضرت ہیں۔۲۔ حضر ت صاحب آئو! تشریف گھِن آئو۔۳۔بسم اللہ ! حضرت صاحب آڳین ۔
iii۔ اے لوظ پیغمبر اکیتے وی تعظیماً استعمال کیتا ویندے۔
13 ____ضمیر معکوس
editجݙاں آپݨی ڳالھ ئِ چ زور پیدا کرݨا ہووے تاں وت ضمیر شخصی دے اڳوں خود، آپ تے خود آپ وچوں کہیں ہک لوظ دا ودھارا کر ݙیندے ہیں(جیویں جو ضمیر مشترک دے عنوان ہیٹھ بیان کیتا ڳئے۔ آپ دا لوظ ضمیر تعظیمی کیتے وی استعمال تھیندے۔ جیویں جو ضمیر تعظیمی دے عنوان ہیٹھ وضاحت کیتی ڳئیئِ) ضمیر شخصی دے اڳوں استعمال تھیندڑانھیں لوظیں کوں ضمائر معکوس آکھیا ویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛۱۔تُوں رُٹھا وی آپ ہیں ، منیسیں وی آپ۲۔توں خود میݙے کول ٹُر کے آسیں۳۔او خود آپ نہ آسی تاں وت ٹنگوٹاݨی چویج کے آسی ۴۔ٻس حضور ! تُساں آپ ای آپ ہو
ؓ