Wb/skr/سرائیکی تہذیب (ظہور دھریجہ)

تہذیبی مقدمہ

سرائیکی تہذیب کوں اجاگر کرݨ سانگے اے کتاب لکھی ڳئی اے ، جیویں جو سب کوں پتہ ہے جو سرائیکی زبان تے سرائیکی ثقافت نال مترائی ماء آلا سلوک تھیندا اَمدے ، سرائیکی نال حکومت دا رویہ اپݨی جاہ رہ ڳیا ٻیا ظلم اے ہے جو سرائیکی کوں پنجابی دا لہجہ آکھݨ آلا کم تیز کر ݙتا ڳے ، ٻے پاسے جنوبی پنجاب جنوبی پنجاب دی رَٹ لاتی ویندی پی اے ۔ اے ہک سرائیکی دے خلاف خوفناک سازش ہے جیندے وچ وسیب دے وݙیرے تے اقتدار پرست جماعتاں وی شامل ہن، اساں ایں سازش دا ہر صورت مقابلہ کرݨا ہے تے اینکوں ناکام کر تے اپݨے وطن وسیب تے سرائیکی قوم دی شناخت دی جنگ جتݨی ہے۔ شناخت کلہی وی ہوندی اے تے کٹھی وی ، ایں سلسلے وچ سئیں استاد فدا حسین ڳاݙی اپݨی کتاب سرائیکی سنڄاݨ دے چھیکڑی صفحے تے لکھدن

’’جیویں فرد دی سنڄاݨ دے کئی حوالے ہوندن اینویں قومی سنڄاݨ دی کنہائیں حوالیں نال ہوندی ہے۔ فرد دی سنڄاݨ اوندا ناں ، اوندے ماء پیو، اوندا گھر جاہ ، اوندی ذات برادری ہوندی ہے۔ قوم دی سنڄاݨ اوندا علاقہ ، اوندا کلچر اَتے اُوندی ٻولی ہوندی ہے۔ جیویں فرد دے حوالے اوُندے ذاتی تحفظ اَتے مفاد دی بنیاد ہوندن ، اینویں کوئی قوم یا قومیت اپݨی سنڄاݨ دے حوالیں نال اپݨا اَتے اپݨے مفادات دا تحفظ کریندی ہے۔ قومی تحفظ اَتے قومی مفادات آخری تجزیے وچ فرد دا تحفظ اَتے فرد دے مفادات دا تحفظ ونڄ بݨدن۔

فنگر پرنٹ

سئیں استاد فدا حسین ڳاݙی دی ڳالھ کوں اڳوں تے ودھیندیں ہوئیں میں اے آکھساں جو شناخت ٻہوں ضروری ہے، جتھاں خالق کائنات انسان کوں بݨائے اُتھاں اوندی شناخت کوں وی مضبوط تے تکڑا کیتے، تھی سڳدے کہ کوئی بندہ ہک ݙوجھے دیاں بھانداں ݙیندا ہووے ، شکلاں رَلدیاں ہوون ، قد کاٹھ وی ہکو جہے ہوون ، بعضے ویلے ناں وی ہکو جہے تھی ویندن، بعضے ویلے بندے دا تے اوندے پیو دا ناں وی مل ویندے پر اللہ سئیں جتھاں بندے کوں بندہ بݨائے اُتھاں اوندے انگوٹھے تے انگلیں دے فنگر پرنٹ وی بݨائن جیرھے جو کہیں دے نال نی رَلدے۔ ایہو بندے دی انڄ سنڄاݨ تے شناخت دا سب توں وݙا ثبوت ہے۔

تہذیب تے ثقافت کیا ہِے؟

زبان تہذیب تے ثقافت دا ہک طاقتور جُز ہے پر ثقافت وچ الاوݨ ٻولݨ ، کھاوݨ پیوݨ، پاوݨ ہنڈھاوݨ، ورت ورتاوے، حق ہمسائے، لوک ، آبادیاں ، ٻال ، تریمتاں ، بزرگ ، قوماں ، ذاتاں ، ریتاں تے مذہبی ، سماجی رسماں ، لوک کہانیاں ، لوک قصے ، بہادری دیاں داستاناں، موسماں دے گیت، فصلاں دے گیت، ثقافتی میلے، تہوار ، بزرگاں دے عرس ، ٻالیں دے گیت، کھیݙ، ٻالیں دے کھیݙ، نوجوان بزرگیں دے شغل، ڄمݨ تے مرݨ دیاں رسماں ، عقیدے تے عبادتاں ، لوک تماشے ، دریا صحرا ، پہاڑ ، جھمر تاڑی، ڳاوݨ وڄاوݨ، روہ ،روہی ،تھل ،دامان ، زمین، زراعت، زرخیزی ، پیداوار، درآمدات، برآمدات، زمینی ، بحری ، ہوائی سفر، علاقائی ، قومی تے عالمی معاملات ۔ اے سارا کجھ ثقافت دا حصہ ہے۔

اساکوں اے ڳالھ منݨی چہیدی اے جو تہذیب و ثقافت تے کم نی تھیا، جیکر کم تھیا ہوندا تاں اڄ مردم شماری ءِ چ سرائیکی وطن وسیب بارے ݙنڈی نہ ماری ویندی۔ جیویں جو میں پہلے آکھ آیاں جو ثقافت صرف رسمیں ، ریتیں دا ناں نئیں ایندے وچ وستی ویڑھا ، وطن وسیب، آبادی دے اعداد و شمار ، مرد خواتین دی تقسیم ، شادی شدہ غیر شادی شدہ، مذکر ، مونث، مخنث ، مال مویشی ، پکھی پرندے سب کجھ ثقافت دا حصہ ہوندے۔ ضرورت ایں ڳالھ دی ہے جو ثقافت تے کم کیتا ونڄے ، حکومت خاص طور تے یونیورسٹیاں کنوں ثقافت تے کم کراوے تانجو ثقافت دے سارے رنگ سامھے آ سڳن۔

ثقافتی تبدیلی

ہک ڳالھ میں اے کرݨ چہنداں جو ثقافت کہیں منجمد شئے دا ناں کائنی، جیویں کائنات دی ہر شئے بدلدی رہ ویندی اے ایویں ثقافت وی تبدیل تھیندی ہے کیونجو کائنات دی ہر شئے ثقافت دا حصہ ہے، چیزاں تبدیل تھیسن تاں انہاں دے ناں وی بدل ویسن۔ اڄ اساݙے کول موبائل ہے، موبائل دیاں شاخاں فیس بک ، ٹوئٹرایکس ، واٹس ایپ، ٹک ٹاک، انسٹا گرام ، سنیپ چیٹ تے ٻیاں ڈھیر ساریاں سوشل میڈیا دیاں ایپاں موجود ہن، اے تھی سڳدے کل موبائل دی جاہ تے کوئی ٻئی شئے آ ویسے، اردو اچ آکھیا ویندے جو ’’ثبات صرف تغیر کو ہے‘‘ تے ایہا ڳالھ ای حقیقت اے ۔ ہک ڳالھ میں اے وی کریساں جو ہر اوں قوم دی ثقافت تکڑی تے مضبوط ہوندی اے جیڑھی قوم ایجادات کرے۔ ایں ویلے مغربی قوماں ایجادات کریندیاں پن ، اڄ ہر شئے انہاں دی ہے، اساں ایں ویلے جھوک دے دفتر ٻیٹھوں،دفتر دے آسوں ، پاسوں دید بھنوائوں کمپیوٹر ، پرنٹر ، میز ، کرسی پکھا ، الماریاں جیرھی شئے کوں ݙیکھدوں انہاں وچوں کوئی شئے اساݙی بݨی ہوئی کینھی ، البتہ سامھے بھوتریں دی چھٻی ٹنگی کھڑی اے ،اے اساݙی اپݨی بݨائی ہوئی ہے۔ حقیقی ثقافتی ترقی واسطے ضروری ہے جو وطن وسیب دے سائنسدان ایجادات آلے پاسے آون۔

کلچر لاطینی زبان دا لوظ

انگریزی زبان اچ تہذیب تے ثقافت سانگے کلچر دا لوظ ورتیا ویندے، اے لاطینی زبان دا لوظ ہے جیندا مطلب ہے زراعت تے اوندی ترقی، ماکھی دے گھوݨے تے ریشم دے کیڑے۔ گویا سارے معنی، رَڑھ واہی دی ترقی آلے ہن۔ اتھوں معلوم تھیا جو دنیا وچ ہر شئے دا محور تے مرکز زراعت ہے۔ عربی فارسی ، کلچر کوں تہذیب آکھیا ڳئے۔ ہر قوم دی اپݨی انج ثقافت ہوندی اے ، کوئی وی ثقافت یکدم وجود اچ نی اَمدی، بلکہ مرحلہ وار اَمدی اے تے ہولے ہولے پَکی تھیندی اے ۔ تہذیب آکھیا ای او شئے کوں ویندے جیندے وچ ادب احترام دے نال نال ترتیب تے تنظیم ہووے۔

تہذیب ، قوم تے وطن

تہذیب ، قوم تے وطن لازم و ملزوم ہن، جتھاں انسان پیدا تھیندے تے رہندے اے اوندا وطن ہوندے، کوئی وی کنبہ قبیلہ جتھاں رہندے پے ہوندن او اوں قوم دا حصہ ہوندن، کہیں وی قوم تے اوندی وطنیت دا انکار ایویں جیویں کائنات دے وجود دا انکار کیتا ونڄے۔ اے وی سچ ہے جو وطن توں قوم بݨدی اے ، ہک تہذیب، ہک ثقافت تے ہک زبان الاوݨ آلے جیرھے ہمیش توں ہک ٻئے دے نال رہندے پے ہوندن او قوم دا حصہ ہوندن۔ تہذیبی ، تاریخی ، ثقافتی ،جغرافیائی تے لسانی اعتبار نال سرائیکی الگ قوم ہے، اوندا اپݨا وطن ہے، اپݨا خطہ ہے تے او ہزاراں سالیں توں اپݨے وطن تے موجود ہے۔ سرائیکی قوم نہ تاں پناہ گیر بݨ تے اَئی اے تے نہ ای او کہیں دے وطن دے قبضہ کیتے ، اوندا سب کجھ آپݨا ہے۔ اے ہک ٻہوں وݙا ڈُٖکھ ہے جو سرائیکی قوم دے وطن تے قبضے کیتے ڳن تے ڈیمو گرافی تبدیل کیتی ڳئی اے ، اے وی حقیقت ہے جو سرائیکی قوم لسانی تعصب دا شکار تاں تھئی اے پر اوں کہیں نال تعصب نی کیتا۔ کائنات وچ بد امنی ، جھیڑے ، جنگاں ، لُٹ مار تے قبضہ گیری دی وجہ توں ہن، جݙاں سارے لوک ہک ٻئے دے ثقافتیں کوں تسلیم کریسن ، امن قائم تھی ویسے۔

اسلامی ثقافت

جے اساں تریخ تے جھاتی پائوں تاں اسلام توں پہلے عرب دے لوک سال وچ خوشی دے ݙو ݙینھوار منیندے ہن ، انہاں دے وچوں ہک دا ناں ’’ عکاظ ‘‘ ااَتے ݙوجھے دا ناں ’’ محنہ ‘‘ ہا ۔ اے ݙینھوار ہک میلے دی شکل وچ ہوندے ہن تے عرب ثقافت وچ انہاں دا بھر پور اظہار ہوندا ہا ۔ سرکار دو عالم ﷺ جݙاں  مدینہ تشریف گھن آئے تاں آپؐ   پُچھیا خوشی دے انہاں ݙینھواراں اچ تُساں کیا کریندو تاں عرض کیتا ڳیا جو اساں ، کھیݙدوں ،نویں کپڑے پیندوں تے کھاݨیں دا اہتمام کریندوں ۔ آپ ؐ فرمایا انہاں ݙو ݙینھواراں دے بدلے ݙو عیداں ݙتیاں ویندن، عید الفطر تے عید الاضحی۔ اتھوں معلوم تھیا جو اسلام ثقافت توں منع نی کریندا بلکہ صاف ستھری ثقافت دی رہنمائی تے حوصلہ افزائی کریندے ۔

اساݙے دوست ڈاکٹر مقبول حسن گیلانی دے پی ایچ ڈی مقالے کوں لہور دے جیرھے ادارے شائع کیتے اوندا ناں ادارہ ثقافت اسلامیہ ہے، ایویں نہ صرف پاکستان بلکہ ٻئے اسلامی ملکاں وچ وی ثقافت دی ترقی واسطے ادارے موجود ہن۔

قرآن تے زبان

زبان ثقافت دا اہم جز ہے ، انسانی حیاتی وچ زبان دی ٻہوں اہمیت ہے، اللہ سئیں قرآن مجید ءِ چ فرمائے جو میں ہر قوم کنیں ہوندی زبان دا پیغمبر بھیجے تانجو واضح طور تے ڳال سمجھا سڳے۔ قرآن مجید کوں عربی وچ نازل کرݨ دی حکمت بارے اللہ سئیں فرمائے جو قرآن مجید کوں اساں عربی دی جاہ تے کہیں ٻئی زبان اچ نازل کریندے تاں عرب دے کافر آکھن ہا جو آیتاں کوں واضح نی کیتا ڳیا۔ قوم تے قبیلے بارے اللہ سئیں قرآن مجید ءِ چ فرمائے جو اساں تہاݙیاں قوماں تے قبیلے تہاݙی سنڄاݨ سانگے بݨائن۔ ہک ٻئی جاہ تے فرمائے جو اَسمان تے زمین دی پیدائش زبان تے رنگیں دا وکھو وکھ ہووݨ ایندیاں نشانیاں وچوں ہے۔ انہاں ساریں ڳالھیں توں قوم ، قبیلہ تے زبان دی حقیقت واضح تھیندی اے ، او لوک جیرھے زبان کوں تعصب دا ناں ݙیندن یا تعصب دے ہتھیار دے طور تے استعمال کریندن او بے وقوف تے جاہل ہن۔

مذہب تے ثقافت

مذہب تے ثقافت ہک ݙوجھے دی ضد کائنی بلکہ مذہب وی تہذیب دا ناں ہے تے ثقافت او ہے جیندے وچ مذہبی عقائد سمیت سب کجھ آ ویندے۔ دنیا دے کہیں مذہب ، کہیں قوم کوں اوندے ثقافتی اقدار توں نی روکیا، اساݙا مذہب عرب توں شروع تھئے، عربی لوݨ مرچ دا استعمال گھٹ کریندن، انہاں دے کھاوݨ پیوݨ دا اپݨا طریقہ ہے، اساݙا اپݨا ، اساں مرچیاں کھمدوں ، او نی کھمدے ، اساݙے مذہب اساکوں کݙاہیں نی روکیا جو تُساں ایویں کیوں کریندے پیو؟۔ عرب دے لوکیں دا لباس اپݨا ہے ، اساݙا اپݨا ، اساکوں مذہب کݙاہیں نی آکھیا جو تُساں عربی لباس پائو۔ عرب دے لوک اپݨی عربی زبان اچ ناں رکھیندن ، اساݙے وݙے اپݨی زبان اچ ناں رکھیندے ہن مذہب اساکوں نہ روکیندا ہئی۔ ایں ڳالھ کوں سمجھݨ دی ضرورت ہے جو اپݨی سنڄاݨ تے اپݨی ثقافت آلے پاسے آوݨ دی ضرورت ہے۔

سرائیکی ناں

جݙاں قوماں دا زوال اَمدے تاں ثقافتاں وی زوال پذیر تھی ویندن، چیتے چکرا ویندن، بندہ ویندا اُبھے پیا ہوندے لڳدے جو او لمے آلے پاسے ویندا پے، اساݙے وݙے اپݨی زبان اچ ناں رکھیندے ہن، اساں اوہے ناں چھوڑ تے اپݨے آپ نال ظلم کیتے، اڄ اساں اپݨے سوہݨے تے من موہݨے مقصد آلے ناویں کوں چھوڑ تے ٻئے ناں رکھیندوں ۔ اج اساں منور ناں رکھیندوں جݙݨ جو بکھو دا مطلب وی منور تھیندے۔ متو دا مطلب مت ݙیوݨ آلا یعنی ناصح تھیندے، بُٖدھو دا مطلب عالم تھیندے، ایویں وسݨ ، چنݨ ، بچل، سبھل، اے سارے سوہݨے ناں ہن جݙاں قوم کون اپݨی زبان ، اپݨی ثقافت نال محبت تھیسے تاں او ہر صورت اپݨی زبان اچ ناں رکھسن۔

ہک واقعہ

ثقافت دے حوالے نال ہک واقعہ دوستیں کوں ݙسݨ چہنداں جو 1992ء وچ نئی دہلی ہندوستان اچ پہلی عالمی سرائیکی کانفرنس تھئی ، مہمانیں کوں جواہر لعل نہرو یونیورسٹی دے گیسٹ ہائوس اچ رہائش ݙتی ڳئی۔ لینگویج دے ڈین پروفیسر ورما ملتان دے رہݨ آلے ہن، او ݙاڈھے خوش ہن ، ملتان دی ہک ہک جاہ کوں یاد کر تے روندے ہن۔ کہیں ویلے پُچھدے ہن جو ہُݨ حرم گیٹ کیویں ہے، ٻوہڑ گیٹ، دہلی گیٹ، گھنٹہ گھر ، پاک گیٹ، چوک شہیداں ، قلعہ کہنہ قاسم باغ، اندرون شہر، حسین آگاہی بارے پُچھدے ہن ۔ میں ݙسینداں ہم تے ول او رووݨ پئے ویندے ہن، اکھیں اچوں نیر مینہ آلی کار وسدے ہن۔ ایں دوران جذباتی تھی تے پروفیسر ورما سر مارݨ پئے ڳے تے آکھیو نے جو اساݙے وݙیں اساݙے نال ظلم کیتے۔

میں پُچھیا جو او کیویں؟ تاں پروفیسر ورما ݙسیا جو اساݙے وݙے اپݨا وطن نہ چھوڑݨ ہا، جیکر حالات ایہو جہے تھی ڳے ہن جو اساں ہندو بݨ تے اُتھاں نہ رہ سڳدے ہاسے تاں اساݙے وݙیں کوں مسلمان تھی ونڄݨا چہیدا ہئی۔

میں پُچھیا ورما سئیں! تُساں اے ڳالھ اپݨے ہوش حواس نال کریندے پیو؟ ورما صاحب جواب ݙتا جو بالکل میں ہوش حواس نال ڳالھ پیا کرینداں جو مذہب تاں ہک روڈ میپ ہے ، زندگی گزارݨ دا ہک رستہ ہے۔ اساں اڄ اِتھاں ہندو ہیسے ، اُتھاں مسلمان ہووں ہا، اسا ں کنوں اساݙی زبان ، اساݙی ثقافت تاں ناں کھسی ونڄے ہا، اڄ اساں رفیوجی نہ سݙیجوں ہا ۔

پروفیسر ورما اپݨی ڳالھ کوں اڳوں ٹُریندیں ݙسیا جو اڄ اساݙے ہندو اساݙے نال نفرت کریندن ، اساکوں ݙوجھے درجے دا سمجھدن ، اساݙے نال رشتے نی کریندے۔ میں پُچھیا جو رشتے کیوں نی کریندے ؟ پروفیسر ورما ݙسیا جو اساݙے دہلی دے ہندو اکھیندن جو تہاݙیاں عادتاں ’’مُسلے ‘‘آلیاں ہن ۔ میں حیرانی نال پُچھیا جو کیا تُساں نماز پڑھدو ؟ پروفیسر ورما ݙسیا جو اساں نماز نی پڑھدے پر اساں ملتانی اپݨیاں رسماں ریتاں کریندوں ، شادی تھیوے تاں اساں گھوٹ کوں ڳانا بَٖدھیندوں ، عورتاں میندھی دے نال آٹݨ ملیندن ، سہرے آکھدن، اساݙی بارات تاریں دی رات اچ ٹُردی اے ۔ اِتھاں دے لوک اکھیندن جو اے تاں تہاݙیاں مسلمانیں آلیاں عادتاں ہن۔

اے سُݨ تے میں مَتھے تے ہتھ رکھ تے اُف کیتی ۔

ورما صاحب حیران تھی تے پُچھیا کیا تھئے؟

میں آکھیا ورما صاحب ! اساݙا مُلاں اساکوں آکھدے جو تہاݙی شادی دیاں رسماں ریتاں ہندو آلیاں ہن تے تہاݙا پنڈت تہاکوں آکھدے جو مسلمانیں آلیں ہن۔

اے واقعہ ݙساوݨ دا مطلب اے ہے جو مُلاں شودے کوں پتہ کائنی جو ثقافت کیا ہوندی اے ، ہِیں سانگے خواجہ صاحب آکھئے جو ’’مُلا شودے ہن معذور‘‘۔ مولوی صاحبان اساکوں ہُݨ تک حرام حرام آکھ تے ثقافت توں پَرے رکھی رہ ڳن، شادی تے خوشی نہ کرݨ ݙیندے ہن، جھمر نہ کھیݙݨ ݙیندے ہن۔ اڄ میݙیا دا دور آئے تے ساری دنیا ݙٹھے جو سعودی عرب دے بادشاہ ، شہزادگان جھمر کھیݙدے پن، ہُݨ تاں اے تھئے جو خود عربی نعت پڑھدے کھڑے ہوندن تے جھمر وی کھیݙدے کھڑے ہوندن، ہُݨ مولوی صاحبان چپ ہن ، فتوے نی ݙیندے ۔

ثقافت دی موت

اے ٹھیک ہے جو ثقافت حیاتی دا ناں ہے پَر دنیا وچ ہزاراں ثقافتاں تے ہزاراں زباناں مر وی ڳن، اے موت اوں ویلے پیش اَمدی اے جݙاں قوماں زوال دا شکار تھیندن، مصر ، یونان ، چین ، ایران تے روم تے دنیا دے ٻئے خطیاں وچ تہذیباں پیدا وی تھیندیاں رہ ڳن تے مردیاں وی رہ ڳن۔ جݙاں تہذیباں مردن تاں انہاں دے آثار وی مٹ ویندن، وادی سندھ اچ موہنجو دوڑو ہے جیندا مطلب موئیں ہوئیں دا دڑا ہے، اے نواں لوظ ہے، جݙاں اے شہر آباد ہوسی اوں ویلے ایندا لوظ ٻیا ہوسے۔ دیرہ اسماعیل خان دی ہک جاہ کوں رحمان ڈھیری اکھیندن، ایں توں پہلے او رام ڈھیری ہئی، ایندا اصل ناں کوئی ٻیا ہوسی ، ٹیکسلا ، ہڑپہ تے آثار وی ہن پر سب توں اہم وادی ہاکڑہ تے ملتان دے نال جلیل پور دے آثار دے اُتے کم کرݨ دی ضرورت ہے، کیونجو اے اساݙے قدیم ثقافتی ورثے ہن۔

ثقافتی توسیع پسندی

اڄ تاریخ عالم دا مطالعہ کروں تاں امریکہ، آسٹریلیا، کینیڈا تے ٻئے ملکاں وچ مقامی ثقافتاں کوں مار ݙتا ڳئے تے حملہ آوریں دیاں ثقافتاں راج کریندیاں پن۔ ہر حملہ آور دی ایہا کوشش ہوندی اے جو لوک اپݨی زبان تے ثقافت کوں بھُل ونڄن ، حملہ آور مفتوحہ علاقے دے ٻالاں کوں اپݨی زبان اچ تعلیم ݙیندن تے اپݨا لباس پواوݨ دی کوشش کریندن ، ایہو کجھ اساݙے نال تھیندا پے، جیرھے لوک اپݨی اولاد کنوں ماء ٻولی کھسیندن او حملہ آوریں دے مقاصد پورے کریندے پے ہوندن۔ تاریخ ݙسیندی ہے جو جݙاں یورپ ایشیاء تے افریقہ دے ملکاں کوں فتح کر تے اسپین تے جنوبی افریقہ وچ اپݨا اقتدار قائم کیتا تاں انہاں پہلے مقامی کلچر کوں ختم کیتا، چین دی مثال وی سامݨے ہے جو قدیم چائنہ وچ چند خاندان دی حکومت ہئی تاں اوں چھوٹی ریاستاں کوں ختم کیتا تے چھوٹے ریاستاں دے وچ تاریخ ، ثقافت تے فلسفے دے اُتے انہاں دی زبان اچ لکھی ہوئی کتاباں کوں ساڑ ݙتا۔ انہاں ڳالھیں وچ اساݙے واسطے ڈھیر سارے سبق موجود ہن۔ سامراج جݙاں ہندوستان تے قبضہ کیتا تاں اوں مقامی کلچر دی طاقت کوں محفوظ کر گھدا ہا، اوں ہولے ہولے ایہو جیہاں کالونیاں بݨایاں جتھاں مغربی کلچر پروان چڑھ سڳے، انگریز سامراج ہندوستان دیاں صوبائی حد بندیاں ایں طرح قائم کیتیاں جو قومیں کوں ونڈ ݙتا جیندی سب توں وݙی مثال سرائیکی قوم ہے ۔ اڄ وی اساں کُردیں آلی کار ونڈیے پیوں، شہریں دے وچ زبان تے کلچر جلدی وٹیج ویندے ، دیہات اچ دیر لڳدی اے ، سرائیکی وسیب دی تہذیب ، ثقافت تے اوندی زبان کوں اڄ وی اوندے دیہات تے دیہاتی بچائی کھڑن۔

ثقافت بارے عالمی نظریات

آکسفورڈ ڈکشنری دے وچ کلچر دے اے معنی ݙتے ڳن ، ٻوٹے لاوݨ، ماکھی دے گھوݨے یا ریشم دے کیڑے پالݨ، شائستگی سوچ، کہیں وی قودم دی خاص رسم و رواج تے تہذیب۔

بریڈئوڈ اپݨی کتاب تریخ کنیں پہلے دا انسان دے چھیویں ایڈیشن 1960ء دے صفحہ 168 تے کلچر دی اے وضاحت کریندے

’’ ائو سمولا عمل اَتے اقدام جیڑھا جو کوئی فرد اپݨیں آپ ، اپݨی پیڑھی کنیں سکھدے اَتے سکھیندے ، ورتاوے وچ انیندے اَتے آوݨ آلی پیڑھی کوں ورثے وچ ݙے ویندے ، ایں سبھے کجھ کوں اوندا کلچر آکھدن۔

فرانز بوائز اپݨی کتاب ’’ نسل زبان اَتے کلچر‘‘ دے ایڈیشن 1960دے صفحہ 140 اُتے کلچر دا ایں بیان کیتے

’’او مادی ، تصوراتی اَتے خیالی شئیں جیڑھیاں اپݨی مرضی نال انسان اپݨی زندگی دے سفر کوں سہل سپھل بݨاوݨ لو ایجاد کیتن ، سوئی سبھے اوندا کلچر ہن‘‘۔

ماہرین سماجیات نے ثقافت دی مختلف تعریفاں کیتن ۔ گسٹوف کلائم ثقافت دی تعریف کریندیں ہوئی آکھدے ’’رسماں تے ریتاں‘‘، امن تے جنگ دے زمانے وچ انفرادی تے اجتماعی رویے ݙوجھیں توں اکتساب گھدے ہوئے طریقے ، سائنس ، مذہب تے فنون دا مجموعہ ثقافت آکھیا ویندے جو نہ صرف ماضی دا ورثہ ہے بلکہ مستقبل کیتے تجربہ وی ہے۔ ای بی ٹیلر ثقافت دی تعریف ایں کریندے’’ثقافت توں مراد او علم ، فن ، اخلاقیات، قانون ، رسم رواج، عادتاں، خصلتاں تے صلاحیتاں دامجموعہ ہے جیرھا کوئی ایں حیثیت نال حاصل کر سڳدے جو او معاشرے دا ہک رُکن ہے۔ ایویں ای رابرٹ ایڈ فلیڈر لکھدے جو ’’ثقافت انسانی گروہ دے علوم تے خود ساختہ فنون دا ہک ایجھا متوازن نظام ہے جیڑھا باقاعدگی نال کہیں وی معاشرے وچ جاری ہے۔

ماہرین آکھدن جو ثقافت عربی زبان دے لفظ ثقف توں نِکلیے، ثقف دے معنی عقلمندی تے مہارت دے ہن۔ کلچر انگریزی زبان دا لفظ ہے، ایندا مطلب کہیں چیز یا ذات دی ذہنی یا جسمانی نشو و نما ہے۔ قوماں دی پہچاݨ ثقافت توں ہے، ہر قوم دی الگ ثقافت ہوندی اے ، کہیں قوم دی ثقافت ݙوجھی قوم دی ثقافت نئیں ہوندی ، البتہ ثقافت تے ݙوجھیاں قوماں دے اقدار دا اثر ضرور تھی سڳدے ، ثقافت انسان دا اظہار ہے۔

آثار قدیمہ دے اعداد و شمار توں اندازہ لایا ویندے جو مجموعی ثقافت کیتے انسانی صلاحیت، 170000 سال پہلے کتھائیں کتھائیں ابھری۔ ریمون پانیکر نے  29 طریقیاں دی نشاندہی کیتی جئیں وچ ثقافتی تبدیلی گھدی ونڄ سڳدی ہے جنہاں وچ ترقی ، ارتقاء اختراع، تزئین و آرائش، اصلاح ، جدت ، بحالی ، انقلاب ، تغیر، ترقی ، پھیلائو ، ادھار ، انتخاب، ہم آہنگی ، جدیدیت ، ملکیت تے تبدیلی شامل ہن۔

1795 وچ پروشین ماہر لسانیات تے فلسفی ولہیم وان ہمبولٹ نے ہک بشریات دا مطالبہ کیتا جو کانٹ تے ہرڈر دے مفادات دی ترکیب کریسے۔ رومانوی دور کے دوران جرمنی وچ عالم خاص طور تے او قوم پرست تحریکاں توں متعلق ہے جیویں جو قوم پرستاں دی جدوجہد مختلف ریاستاں توں جرمنی بݨاوݨ کیتے اَتے آسٹرو ہنگری سلطنت دے خلاف نسلی اقلیتاں دی قوم پرستی دی جدوجہد ثقافت دا ہک زیادہ کٹھا تصور ’’ورلڈ ویو ‘‘دے طور تے تیار کیتا ڳیا۔

ثقافتی سوشیالوجی ساریں توں پہلے ویمر جرمنی وچ ابھری جتھاں الفریڈ ویبر جہے سوشیالوجسٹ کلچر سوزیولوجی دی اصطلاح استعمال کیتی ۔ ایندے بعد ثقافتی سماجیات 1960ء دی دہائی توں ’’ثقافتی موڑ‘‘ دی پیداوار دے طور تے انگریزی الاوݨ آلی دنیا وچ دوبارہ تخلیق کیتی ڳئی جئیں سماجی سائنس کیتے ساختی تے پوسٹ ماڈرن طریقیں داآغاز کیتا۔

برطانیہ وچ ماہرین معاشیات تے ݙوجھے علماء جیڑھے مارکسزم توں متاثر ہن جیویں اسٹورٹ ہال تے ریمنڈ ولیمز نے ثقافتی مطالعہ تیار کیتا۔ انہاں کھپت دے سامان تے تفریحی سرگرمیاں جیویں (آرٹ ، موسیقی ، فلم ، خوراک ، کھیݙ تے لباس) دے نال ثقافت دی شناخت کیتی۔

1860ء وچ ایڈولف باسٹیان نے ’’بنی نوع انسان دے نفسیاتی اتحاد‘‘ دی دلیل ݙتی ۔ انہاں تجویز ݙتی جوتمام انسانی معاشریاں دا سائنسی موازنہ ظاہر کریسے جو مختلف عالمی نظارے ہکو بنیادی عناصر تے مشتمل ہن۔ تمام باسٹیان دے مطابق تمام انسانی معاشرے ابتدائی نظریات دا ہک مجموعہ رکھیندن۔ مختلف ثقافتاں یا مختلف لوک آئیڈئیے ابتدائی خیالیں دی مقامی ترمیم ہن، اے نظریہ ثقافت دی جدید تفہیم کی راہ ہموار کریندے۔

19ویں صدی وچ انسانیت پسند جہے انگریزی شاعر تے مضمون نگار میتھیو آرنولڈ نے لفظ ’’ثقافت ‘‘دا استعمال کریندیں ہوئیں انفرادی انسانی اصلاحات دای مثالی دا حوالہ ݙیندے ہوئے ’’انفرادی انسانی اصلاحات دا مثالی ‘‘دا ساریں توں چنڳا خیال ہے تے دنیا وچ آکھیا ڳئے، ثقافت دا اے تصور بلڈنگ دے جرمن تصور توں وی موازنہ ہے۔

1870ء وچ ماہر بشریات ایڈورڈ ٹائلر نے مذہب دے ارتقاء دا نظریہ پیش کرݨ کیتے اعلیٰ بمقابلہ نچلی ثقافت دے انہاں نظریات کوں لاگو کیتا، ایں نظریہ دے مطابق مذہب زیادہ شرک توں زیادہ توحید پرست شکلاں وچ تیار تھیندے، ایں عمل وچ اوں ثقافت کوں تمام انسانی معاشریاں دی خصوصیت دی سسرگرمیاں دے متنوع سیٹ دے طور تے نویں سرے توں بیان کیتے ، اے نظریہ مذہب دی جدید تفہیم دی راہ ہموار کریندے۔

اقوام متحدہ

ثقافت اتنی طاقتور شئے ہے جو عالمی برادری ایندا تحفظ ضروری سمجھدی اے ، اقوام متحدہ دا قانون وی ثقافت کوں تحفظ ݙیندے۔ اے حقیقت ہے جو ثقافت تے ثقافتی ورثے دے تحفظ توں متعلق کئی بین الاقوامی معاہدے تے قومی قانون ہن۔ یونیسکو تے ایندی شراکت دار تنظیماں جیویں بلیو شیلڈ انٹرنیشنل، بین الاقوامی تحفظ تے مقامی عملدرآمد کو مربوط کریندی ہے۔ بنیادی طور تے مسلح جھیڑے دی صورت وچ ثقافتی املاک دے تحفظ کیتے ہیگ کنونشن تے ثقافتی تنوع دے تحفظ کیتے یونیسکو کنونشن ثقافت دے تحفظ توں متعلق ہن ۔ انسانی حقوق دے عالمی العامیے دا آرٹیکل 27 ثقافتی ورثے توں ݙو طرح دا تعلق رکھیندے ، اے لوکاں کوں ہک پاسے ثقافتی زندگی وچ حصہ گھنݨ دا حق ݙیندے تے ݙوجھے پاسے ثقافتی زندگی وچ انہاں دی شراکت دے تحفظ دا حق ݙیندے۔

ثقافتی پالیسی

ہُݨ تئیں ثقافتی پالیسی کیوں نئیں بݨ سڳی؟ ایندا سادہ جواب اے ہے جو حکمراناں کوں ٻئے کماں توں واند کائنی تے او اڳوں دیاں پالیسیاں کیویں بݨیسن؟ ہک مسئلہ اے وی ہے جو برگر نسل دے سیاستدانیں کوں کلچر دا پتہ کائنی، کجھ لوگ صرف بھنگڑے تے نچݨ ڳاوݨ کوں کلچر دا ناں ݙیندن حالانکہ کلچر اتنا وݙا ہے جو اے ہر شعبہ زندگی دا احاطہ کریندے، کلچر سارا کجھ ہے باقی ساریں ایندے جز ہن، فنون لطیفہ ، دستکاریاں ، ڈرامہ ، فلماں ، کہاوتاں ہک ݙوجھے توں منتقل تھیندیاں اَمدن۔

مسئلے ٹھیکیدار توں جنم گھندن ، جئیں طرح مذہبی ٹھیکیداری غلط ہے ، ایں طرح ثقافتی اجاری درای وی ٹھیک کائنی ، کلچر فطرت تے خوبصورتی دا ناں ہے ، کوئی وی غلط عمل کلچر دی بدنامی دا باعث تاں تھی سڳدے ، اینکوں ثقافتی عمل قرار نی ݙتا ونڄ سڳدا۔ جسم فروشی تے انساناں دی خرید و فروخت، وݨی ، وٹہ سٹہ ، کالا کالی یا عرب ریتیں دے مطابق ٻالیں کوں زندہ دفن کرݨ دے عمل کوں کلچر دے فطری عمل دے خلاف بغاوت قرار ݙتا ونڄ سڳدے کلچر نی آکھیا ونڄ سڳدا۔ کہیں وی مثبت عمل دی آڑ وچ کوئی دھندہ کریندے ، اونکوں ہوس زر کیتے استعمال کریندے تاں اے اوندا ذاتی قصور ہے، مذہب یا ثقافت دا ایں وچ کوئی قصور کائنی ۔

اے وی حقیقت ہے جو زمینی سرحداں اپݨی جاہ پَر ثقافت دی اپݨیاں حداں ہوندن، ہر طرح دی انتہاء پسندی تے دہشت گردی دا مقابلہ صرف ثقافت دے ذریعے کیتا ونڄ سڳدے مگر وسیب توں فن تے فنکار ختم تھیندے ویندن ، کہیں وی طرح دی کوئی سرپرستی کائنی ، البتہ وسیب دے فنکاریں تے گلوکاریں اپݨٰ مدد آپ دے تحت فن کو زندہ کیتا ہویا ہے۔

ثقافتی پاکستان دی ضرورت

زندہ قوماں اپݨی تہذیب تے ثقافت دے ودھارے واسطے رات ݙینھ کم کریندن ،پر اِتھاں اساݙے کول صورتحال مختلف اے ۔ اِتھاں خود ریاست دی طرفوں پاکستانی تہذیب و ثقافت دی ڳچی گُھٹی ویندی رہ ڳئی اے ۔ سیاسی جدوجہد دے دوران جیرھی ڳالھ سامھے اَئی اے او اے ہے جو تہذیبی و ثقافتی سُنڄاݨ دے بغیر جدوجہد لا حاصل ہے ۔ اَڄ قوم کوں ثقافتی پاکستان دی ضرورت اے ، نویں بیانیہ دی ضرورت اے ، سرائیکی تحریک اِچ زبان دے کردار کوں اُجاگر کرݨ دی ضرورت اے ، کیونجو زبان دے بغیر انسان گُنگا ہے ،سرائیکی وسیب کوں روایتی سیاستدانیں وسیب دی اصل حقیقت توں پرے رکھیے ۔ اَڄ دے نوجوان کوں نواں تہذیبی شعور ݙیوݨ ضروری اے ، اَڄ نوجوان دے وچ کاوڑغصہ ہیں سانگے ہے جو اساں اونکوں اپݨی تہذیب توں سونہاں نئیں کیتا ۔ سیاستدان کرسی تے اقتدار حاصل کرݨ سانگے جمہوریت جمہوریت کریندن پر اُنہاں کوں پتہ کائنی جو او کُئی جمہوریت کائنی جتھاں تہذیب تے ثقافت دا استحصال تھیوے ، جتھاں طالبعلم کوں اوندی ماء ٻولی دے حق توں محروم رکھیا ونڄے ۔ جتھاں انسان کوں اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب دا علم نہ ݙتا ونڄے ۔ پاکستان کوں انتہا پسندی تے دہشت گردی توں بچاوݨ واسطے عام آدمی کوں ثقافتی شعور ݙیوݨ ضروری تھی ڳے ، ثقافت امن دا ناں ہے ، محبت دا ناں ہے ،ثقافت دے ودھارے نال اساں ہر طرح دی انتہا پسندی کوں مُکا سڳدوں ۔ ایں سانگے ضروری ہے جو انسان دوستی دیاں پچھلیاں روایتاں ولا زندہ کیتیاں ونڄن تے اڳوں تے ڳالھ کوں ودھایا ونڄے ۔ ثقافت توں دوری انسان کوں فرقیں اِچ ونڈ ݙتے اَڄ درباریں دے میلے وی دکانداریاں بݨ ڳن ۔ ٻہوں ضروری تھی ڳے جو پچھلے زمانہ دے وساخی دے میلے تے درباریں دے میلے اپݨی اصل شکل وچ بحال تھیون ۔ اساݙی دھرتی فن تے ثقافت نال بھری پئی اے ، دستکاریاں میلے دی شان ہوندیاں ہَن ،اَڄ میلے وی او نی رہ ڳے تے دستکاریں دی تاں حوصلہ افزائی اُکا ختم تھی ڳئی اے ۔ جیویں خواجہ سئیں فرمائے ’’اَڄ رَل تے پیلھوں چُݨݨ دی ضرورت اے‘‘نوجوان کوں ثقافت دے ڳاہݨے پوا تے منزل آلے پاسے ٹورݨ دی ضرورت اے تے اونکوں ݙسݨ دی ضرورت اے جوتوں ٹُرمنزل تیݙے ݙو قدم تے ہے’’ تھل مارو دا پینڈا سارا تھیسم ہک ٻلہانگ‘‘۔

سرائیکی نوجوان تے ثقافت

سرائیکی نوجوان کوں گنگا جمنا تہذیب ، انڈین فلماں تے انڈین ڳاوݨ توں پرے کر تے اونکوں اپݨی تہذیب تے ثقافت نال جوڑݨ دی ضرورت ہے۔ نینگر کوں مشرقی پنجاب دے لُڈی تے بھنگڑے توں پرے ہٹا تے سرائیکی ڳاوݨ تے سرائیکی جھمر نال جوڑݨ دی ضرورت اے۔ ٻال تے نوجوان ساری دنیاں دیاں زباناں ٻولن پر اپݨی ماء ٻولی توں ہک پَل واسطے جُدا نہ تھیون ۔قومیں دے زندگی اِچ زبان دا بنیادی کردار ہوندے ۔ زبان دے معاملے اِچ ریاست مترائی ماء آلا کردار ادا کریندی پئی اے ،تساں اے ݙیکھو کہ اَڄ 21فروری ماء ٻولی دا ݙینہ منایا ویندے تاں اساکوں شرم اَمدی اے جو اے ݙینھ اوں ݙینھ دی یاد اِچ منایا ویندے جݙاں بنگالی ماء ٻولی دا حق منگݨ آلے ڈھاکہ یونیورسٹی دے طالب علمیں تے فائرنگ کیتی ڳئی ۔پاکستان اِچ ایں ویلھے انگریزی ، اُردو ، عربی ،فارسی تے ٻیاں جیڑھیاں وی زباناں پڑھائیاں ویندن اُنہاں دا پاکستانی زبانیں نال کوئی تعلق کائنی ۔ پاکستان اِچ زبانیں دا مسئلہ اوں ویلھے حل تھی سڳدے جݙاں سرائیکی ، سندھی ، پنجابی ، پشتو ،پوٹھوہاری،بلوچی ،براہوی تے ٻئے پاکستانی زبانیں کوں قومی زبانیں دا درجہ ݙے تے پہلی توں اُنہاں وچ لازمی تعلیم دا حکم نامہ جاری کیتا ویسے۔ زبان دے مسئلے تے پہلے ڈھیر ذیان تھی ڳے اساں اَدھ ملک ݙے کھڑے سے ہُݨ باقی دی گنجائش کائنی ۔ زبان تہذیب و ثقافت دا اہم جز اے ،ماء ٻولی توںانکارخالق دی تخلیق تے عالمی اصولاں توں انحراف اے ۔

ٻولی

اساں جیرھی ٻولی ٻولیندوں جیکر اونکوں لکھ تے پڑھ نی سڳدے تاں ایویں سمجھو جو اساݙی ٻولی ادھوری اے ، اساں ٻولیندے سرائیکی ہیسے ، لکھدے پڑھدے اردو انگریزی ہیسے، اے ٻہوں وݙا دروہ ہے جیرھا جو حکومت دی طرفوں روا رکھیا ویندا پے، پر ہک ڳالھ اے ہے جو جیرھے لوک اپݨے گھر اچ اپݨی اولاد نال ماء ٻولی اچ ڳالھ نی کریندے ،اوندے وچ قصور کیندا ہے؟کیا حکومت کہیں بندے دے گھر اچ بندوق چاتی کھڑی ہوندی اے جو توں پُتر یا دھی نال سرائیکی الیسیں تاں فائر مار ݙیسوں؟ وسیب دے لوکیں کوں جہالتیں اچوں نکلݨ دی ضرورت ہے ۔ ہک وݙا دروہ انگریز سامراج دے آوݨ نال تھیا جو انگریزیں اپݨے خوشامتیں کوں جاگیراں ݙتیاں تے ول سارے انگریز دے فرمانبردار بݨ ڳئے تے انہاں دیاں ٻولیاں ٻولݨ پئے ڳئے۔ ہُݨ قوم کوں ذہنی پسماندگی تے ذہنی غلامی توں آزاد تھیوݨ دی ضرورت ہے۔

قومی زبان

پاکستان اِچ صرف ہک زبان کوں قومی زبان قرار ݙیوݨ آلا آئین ناقابل قبول اے تے اے آئین اقوام متحدہ دے قانون دے وی مخالف اے۔ضرورت ایں ڳالھ دی اے جو پاکستانی زباناں تے پاکستان دے تہذیباں کوں ودھارا ݙتا ونڄے ۔

قدیم تہذیب دی سب توں وݙی گواہی کہیں وی خطے دے آثار ہوندن۔ سرائیکی وسیب دے آثار کوں مٹایا ویندے پے ۔ سرائیکی خطے دے وچ آثار کوں بچاوݨ واسطے کُئی قدم نی چاتا ویندا ۔ آثار دی معدومی کوں اساں قدرتی علم نہی آکھ سڳدے،اے سارا کجھ ڄاݨ ٻجھ تے کھیندا پے اساں اینکوں بے توجہی دا ناں وی نئیں ݙے سڳدے کیونجو قلعہ لہور دے اُتے کروڑاں تے ارباں روپے 74سالیں اِچ خرچ تھی سڳدن ، سرائیکی وسیب دے اُتے کیوں خرچ نی کیتے ویندے ۔ ملتان شہر دا قلعہ ، النگ ، دروازے تے ٹانک دیرہ اسماعیل خان توں گھن تے روہی چولستان وچ اساݙی تہذیب دے آثار موجود ہِن پر اِنہاں کوں مٹایا ویندا پے ۔ تہذیب دے نال نال تہذیبی آثار کوں وی بچاوݨ دی ضرورت اے ۔ ایں سلسلے دے وچ وسیب دے نوجواناں کوں نویں مکالمے دی ضرورت اے ،اُنہاں کوں چاہیدے جواو دنیا دی کہیں وی یونیورسٹی یا درسگاہ دے وچ پڑھدن او ہک پل وی وسلائی نہ کرن، اپݨے وطن وسیب دی سوچ سوچن ۔ اے ٻہوں وݙی جنگ اے ، سرائیکی وطن وسیب صدیں توں حملہ آوریں دی ظلم تے بربریت دا شکار اے ،اَڄ وی حملہ آوریں دیاں اولاداں اپݨے آپ کوں فاتح تے اساݙے وطن وسیب کوں مفتوحہ علاقہ سمجھدن ۔ ایں طرح دی فاتحانہ سوچ کوں مکاوݨ تے سرائیکی وطن وسیب دی آزادی ، خودمختیاری والی سوچ کوں زندہ کرݨ دی ضرورت اے ۔ ہیندا ناں سرائیکی تہذیب تے ثقافت ہے۔

سرائیکی تہذیب (ابتدائیہ)

تہذیب دا مطلب مہذب ہووݨ ہے، مغرب وچ جیرھی شئے کوں کلچر دا ناں ݙتا ویندے ، مشرق اچ اونکوں تہذیب و ثقافت اکھیندن۔ ہر علاقے دیاں اپݨیاں ریتاں تے رسماں ہوندن، سرائیکی ریتاں رسماں الگ ہن، سرائیکی وسیب دے لوک شلوار قمیض یا کرتہ پیندن تے منجھلا بَٖدھیندن ، سر تے پٹکا تے چھیکویں جُتی یا طلے آلا کھسہ پیندن ۔ طلے والا کھسہ کیا ہے ؟ عربی وچ طلا سونے کوں آکھدن ، سرائیکی وسیب کائنات دا واحد خطہ ہے جتھاں سونے دے تاریں نال بݨیا ہویا کھسہ یا جُتی پاتی ویندی ہئی ۔ سونے دی جپتی توں سرائیکی وسیب دی عظمت تے امارات دا ندازہ تھیندے ۔ سرائیکی وسیب وچ حملہ آوریں دی لُٹ مار دے بعد لوک سونے دے تاریں نال بݨیئے ہوئے کھسے تاں نی پا سڳدے البتہ طلے آلا کھسے ضرور پیندے پیندن ۔ جنہاندی قیمت پنج سو توں گھن تے پنج ہزار تھی سڳدی اے ۔ سرائیکی وسیب وچ منجھلے دے لُنگی وی پاتی ویندی اے ۔ منجھ ٻدھݨ کیتے سرائیکی وسیب دی ہک سوکھڑی لانچا وی ہے ۔ جیڑھا جو ݙاڈھا سوہݨا ہوندے ۔ سرائیکی وسیب دے عظیم ثقافتی خطے جھنگ وچ لانچے کوں ہُݨ وی وݙی چاہ تے محبت نال پاتا ویندے ۔ مرداں دے نال نال جھنگ ، شور کوٹ تے چنیوٹ دے سرائیکی علاقے وچ تریمتاں وی لُنگی تے لانچا ٻدھیندن ۔سرائیکی علاقے وچ پہلے تریمتاں گھگھرا پیندیا ہن ، ہُݨ اے رواج ختم تھی ڳئے تے تریمتاں سُتھݨ پیندن ، ایویں مرد نینگر وی منجھلا یا لُنگی چھوڑ تے شلوار پاوݨ پے ڳئے ۔ا لبتہ روہی وچ تریمتاں ہُݨ وی گھگرے پیندن ۔

سرائیکی وسیب دی دھرتی اڄ توں نی بلکہ ازل توں زرخیز امدی پئی ہے ۔ اتھاں دی زرعی پیداوار وچ وݙیاں وݙیاں فصلاں دے علاوہ گھاٻوٹ وی خاص اہمیت دے حامن ہن تے انہاں توں حکماء حضرات پورا پورا کم گھندے پن۔ سرائیکی وسیب دا اکثر علاقہ آباد ہے پر کجھ علاقے مثلاً تھل تے چولستان وغیرہ غیر آباد ہن ۔ انہاں غیر آباد علاقیاں اچوں چولستان تے اِتھاں پیدا تھیوݨ آلے نباتات تے ٻہوں تحقیق تھیندی پئی اے ۔ چولستان وچ عرب شہزادے تے پاکستان دیاں وگڑیاں نسلاں جیندے وچ وݙے وݙے جاگیردار ، سرمایہ دار ، ساہوکار ، زمیندار تے افسر شامل ہن ، چولستان دے اصل حسن ، چرند ، پرند تے گھاٻوٹ دی نسل کشی کیتے امدن تے اساݙی محبت تے امن دے مرکز چولستان بندوخیں نال ساڑ چھوڑیئے ۔ انہاندے مقابلے اچ یورپ خصوصاً جرمنی دی ہومیو پیتھی نال وابسطہ کجھ حضرات روہی اچ آ تے اِتھاں دی نباتاتی اشیاء مثلاً لانڑاں ۔ کھپ ۔ کرہائیں۔ جنڈ ۔ ڈودھک۔ لونگ۔ راٹ سٹ ۔گندی بوٹی ۔ گھوڑے وال ۔ لانی ۔ کھار ۔ بوپھلی ۔ پھتوکڑ۔ چھپڑی ۔ قطرن ۔ بکھڑا۔ پرم ڈنڈی ۔ گورکھ ۔ پان ۔ جال ۔ بونا بوٹی ۔ کھوی وغیرہ تے تحقیق شروع کیتی ہے تے اینکوں حکمت دے اعتبار نال بہترین قرار ݙتے ۔ کیا اے بہتر نہ ہوسے جو حکومت پاکستان چولستان ریسرچ سینٹر قائم کرے جیکر حکومت ایویں کرے تاں ساکوں یقین اے جو اتھوں ٻہوں کجھ حاصل تھیسے تے چولستان دی نباتات ، معدنیات تے ریت دے ذرات تے تحقیق کرے ۔ انشاء اللہ ریت دے ذرے سونے توں ودھ قیمتی ثابت تھیسن ۔

جہالت دا ناں ثقافت کینھی

کوئی وی جاہلانہ رسم کہیں قوم دی ثقافت نی ہوندی ، مہذب قوماں جاہلانہ رسماں ریتاں کوں چھوڑ تے اڳوں تے ودھین۔ وسیب دے کجھ جاہل پُتر وی غلط کاری کوں کارنامہ آکھدن تے جیکر دھی کنوں کوئی بھُل تھی ونڄے تاں اونکوں کالی آکھ تے مار ݙیندن۔ سرائیکی وسیب دا کوئی سیاݨا بندہ ایں ڳالھ کوں چنڳانی سمجھدا۔ ایں ڳالھ دی نہ تاں آئین اجازت ݙیندے نہ دنیا دا کوئی دھرم تے نہ وت کوئی چنڳا آدمی اینکوں چنڳا سمجھدے ۔ وسیب دے لوک سیاݨے تے اُشاک تھیون ۔ خاص کراہیں وسیب دے نینگر گندے تے ملامتی رواج کوں پاڑوں پٹ تے پرے بھُکا مارن۔

غیرت دے ناں تے بے غیرتی بارے ہک ادھ ڳالھ میں اے وی کرݨ چہساں جو 1999ء ءِ چ ایمنسٹی انٹرنیشنل ، اسلامی نظریاتی کونسل توں فتویٰ پُچھیا جو کیا غیرت دے ناں تے قتل جائز اے ۔ اسلامی نظریاتی کونسل اینکوں ناجائز آکھیا تے ݙسیا جو شریعت وچ ایندی سزا اوہا ہے جیرھی قتل دی ہے۔حوالے دے طور تے انہائیں آکھیا جو حدیث شریف دے مطابق ہک صحابی سعد بن عبادہ ؓنبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دی خذمت ءِ چ حاضر تھی تے سوال کیتا جو جے کوئی اپݨی ذال نال ٻے کوں ݙیکھ تے قتل کر ݙیوے تاں جائز اے ؟ آپ ﷺ فرمایا جو کائنا۔

آئین ءِ چ ہر جرم دی سزا تے قاعدے قنون مقرر ہِن پر عمل درآمد کائنی ۔ تھاݨے ، عدالتاں ، پولیس تے جیلاں سرائیکی وسیب دے لوکاں کوں لُٹ تے کھا ڳن وقت آ ڳے جو وسیب دے لوک اپݨی سوچ بدلن ۔ اپݨی کر تے کھاون ، محنت مزدوری کوئی مینڑھاں کائنی، پُنج ہارݨ تے ٻوہاریاں ݙیوݨ وی کوئی عیب کائنی، ہتھ تے ہتھ رکھ تے ٻہہ تھیوݨ عیب اے ۔ نکم پوڑاں ، بُکھ تے بے غیرتی دی ماء اے ۔ مارݨ چہندو تاں کہیں بے قصور تریمت دی جاہ تے نکم کوں مارو ، ولا تُساں اصلی غیرت مند سݙیجݨ دے حقدار ہوسو۔

ٻے علاقئیں دے نال نال سرائیکی وسیب ءِ چ وی ڈھیر سارے پا پیسے ، دھن دولت تے ملخ مربعیں آلے لوک ایجھے ہن جیرھے تریمت کوں اوندا حصہ نی ݙیندے تے حصہ ݙیوݨ دے تپ توں کجھ ایجھے وی ہِن جیرھے تریمت دی شادی نی کریندے تے او آکھ ݙیندن جو اساں ایندی ( معاذ اللہ ) قرآن نال شادی کر ݙتی اے ۔ وسیب ءِ چ ایجھیاں ہزاراں تے لکھاں مثالاں ہن جو او تریمتاں پیو ماء دے آکھݨ تے رت دا گُھٹ بھر تے اپݨی حیاتی دے پل پل کوں عذابیں وات ݙے ݙتا تے قبر تئیں کنواریاں رہ ڳیاں ۔ اڄ وسیب دا نینگر سیاݨاں تے اُشاک تھیوے تے ایجھی بُٖتھی پراݨی سوچ کوں بھا لاوے ۔

عرب دے جاہل اپݨے دھیاں کوں ایں ڳالھوں جیندا مِٹی ءِ چ پور ݙیندے ہن جو متاں حصہ ݙیوݨا پووے ۔ اوہے ابو جہل اِتھاں وی ہِن۔ میں تاں آکھساں انہائیں توں ودھ اِن جو او تاں ہک واری مار ݙیندے ہَن۔ اے تاں دھی بھیݨ کوں کنوارا ٻلہا تے اوندا پل پل قتل کریندن ۔سرائیکی قوم جیرھی ہزاریں ورہیں توں ہک مہذب قوم اے ، اونکوں ٻاہروں آوݨ آلے ایجھے گندیں رواجیں توں پاک کرݨ ضروری اے ۔ نینگر تریمتاں وی سرائیکی ریت روائت دے مطابق اپݨے ماء پیو دا بھرم رکھن تے خرابی توں بچن۔

عرب افغان تے کجھ ٻے معاشریاں ءِ چ تریمت اڄ وی وکاؤ مال اے پر سرائیکی وسیب ءِ چ ایویں کائنی، وسیب ءِ چ تریمت کوں پورا احترام تے شرف حاصل ہے ۔سرائیکی وسیب ءِ چ جے کتھائیں تریمت ٹر ونڄے تاں قتل وی معاف تھی ویندن ۔ اساں آکھدوں مولویں دے آکھݨ موجب تریمت نبی نہ ہوسے پر تریمت نبی دی ماء تاں ہے۔ تریمت صرف ٻچے ݙیوݨ آلی مشین نی او ٻالیں دی ماء تے بہشت اوندے قدمیں تلے ہے۔ وسیب دا ہر ڄݨا تے ہر نینگر ماء ، بھیݨ دی قدر کرے تے اونکوںسارے احترام ݙیوے ۔ تعلیم، صحت ، زراعت تے حیاتی دے ہر میدان ءِ چ کم کرݨ دیاں سہولتاں ݙیوے ۔ ترقی کرݨی اے تاں تریمت مونڈھے نال مونڈھا رلاوے۔ ہک ہتھ مرد تے ٻیا ہتھ تریمت ، ہک ہتھ کوں کپ تے تاڑی نہ مارو۔ اساں ماء بھیݨ، دھی یا تریمت کوں انسان ڄاݨوں ، انہائیں تے ظلم کر تے آپ کوں آپ ہرت دے اصل مفہوم کوں جیندا کروں ۔

ادب تے ثقافت

اے کائنات ہک تریخی عمل دی پیداوار ہے اَتے اساݙا ہک ہک ساہ ایں عمل دا حصہ ہے ۔ کائنات دے آغاز توں گھن تے ہُݨ تک گزریا ہویا ہک ہک پل تے ہک ہک لحظہ تریخ تے تریخ دی امانت ہے ، تریخ تے تحقیق دا آپت وچ گھاٹا ڳانڈھا تے رشتہ ہے ، تحقیق دے بغیر اساں تریخ کوں نی ڄاݨ  سڳدے ، تحقیق ہک اوکھا تے صبر آزما عمل ہے ایندا مطلب گزرے ہوئے حالات و واقعات دی تلاش تے ڳول پھول ہے ، ڈھیر سارے انسان تے ڈھیر ساریاںقوماں حیاتی دا ڈھیر سارا حصہ بغیر تحقیق دے گزار ݙیندن جیندا نتیجہ اے تھیندے جو انہاں دے تے اُنہاں دی قوم دے چنگے کماں کوں ویلھے دی مٹی دھرتی وچ پُور ݙیندی ہے اَتے بعد وچ ٻئی جہوں آئے ہوئے حملہ آور تے انہاں دے نال آئے ہوئے کوڑے تریخ دان گھڑتو تریخاں گھڑ چھوڑیندن جیڑھیاں جو قومیں دے سنگھ وچ مچھی دے کنڈے والی کار پھس کھڑدین جینکوں علم تریخ توں ناواقف قوماں نہ نڳل سڳدن اَتے نہ اُڳل سڳدن۔

دنیا دے قدیم ترین خطے سرائیکی وسیب تے اِتھاں دی عظیم ترین قوم سرائیکی نال  ایویں تھئے ۔ حملہ آور لُٹیریاں اساں توں اساݙا مال اسباب لُٹݨ دے نال اساݙی شناخت تے اساݙی تریخ وی کھس گھدی ۔

وسیب دے آثار

ہاکڑہ دور توں بعد چولستان وچ ابتدائی ہڑپائی دور کوٹ ڈیجی دور دیاں اِکتالی (۴۱) وستیاں ملیاں ہِن ۔ ایں آکھیا ویسی جو اے او دور ہا جݙاں وادی سندھ دی تہذیب کوئی واضح شکل پئی اختیار کریندی ہئی۔

اساکوں سمجھ نی اَمدی جو ڈاکٹر رفیق مغل دا جیرھا تحقیقی کم جاری ہا ، اونکوں کیوں روک ݙتا ڳے ۔ کیا لہور والے مارکہ گھبرا تاں نی ڳے جو سرائیکی علاقے دی عظمت ایں طرح ظاہر تھیندی اے تاں اساݙا پَھکا نی بچدا؟ ۔ کتنے افسوس تے ڈُٖکھ دی ڳالھ اے جو قلعہ لہور جیندی تریخ سرائیکی وسیب دے آثار قدیمہ تے قلعہ جات توں ٻہوں تھولی اے، کروڑاں روپیہ خرچ کیتا ویندا پے ۔ اسیݙے علاقے دی لُکی ہوئی تاریخ تے ٻئی مٹی پاتی ویندی اے ۔ پر اے زیادتی اوں وقت تک جاری رہسے جݙݨ تک وسیب دے لوک خود اُشاک نہ تھیسن ، اَتے اپݨی تاریخ کوں آپ بچاوَون اَتے اڳوں آ تے اپݨی تاریخ آپ بݨاوݨ دی کوشش نہ کریسن ۔ سرائیکی وسیب دی تہذیب تے ثقافت کوں نشابر کرݨ سانگے ٻہوں سارے لوکیں کم کیتے پر عملی تحقیقات دے حوالے نال ڈاکٹر رفیق مغل اَتے کتابی ریسرچ دے حوالے نال ملتان دے ابن حنیف ٻہوں چنگا کم کیتے ، آپ اپݨی کتاب ’’سات دریائوں کی سر زمین‘‘ وچ لکھدن ۔ سرائیکی تہذیب کوں مختلف زمانیاں وچ تقسیم کیتا ونڄ سڳدے ۔ جیندا نقشہ کجھ ایں طرح بݨسے۔

قبل ازہڑپائی دور۳۵۰۰ق ۔ م تا ۳۰۰۰ق ۔ م

ہاکڑہ دور۳۵۰۰ق ۔ م تا ۳۰۰۰ق ۔ م

کوٹ ڈیجی یا ابتدائی ہڑپہ دور۳۲۰۰ق ۔ م تا ۲۵۰۰ق ۔ م

عروج یافتہ ہڑپائی دور۲۵۰۰ق ۔ م تا ۱۵۰۰ ق ۔ م

متاخر ہڑپائی دور۱۹۰۰ ق ۔ م تا ۲۰۰۰ق ۔ م

بعد از ہڑپائی یا غیر ہڑپائی دور۱۲۰۰ق ۔ م تا ۱۰۰۰ق ۔ م

ابن حنیف ہوراں اپݨی کتاب وچ لکھیے جو ہاکڑہ تہذیب دے آثار دراصل پاکستان دا قیمتی سرمایہ ہن ، انہاں سب کوں محفوظ کرݨ دی تے اڳوں تے مزید تحقیقاں کرݨ دی ضرورت اے ، انہاں ہاکڑہ تمدن بارے تفصیلی روشنی پیندے ہوئے لکھے جو سرائیکی وسیب وچ تحقیق تے ریسرچ دا کم سائنسی بنیاداں تے کرݨ دی ضرورت اے۔

ڈاکٹر مغل1974ء توں گھن تے 1977ء دے موسم سرما تک چار واری چولستان دا سروے کیتا ۔ انہاں اُتھاں جیڑھیاں دریافتاں کیتن ، چولستان وچ دریائے ہاکڑہ (گھاگرا)  دی وادی وچ 424جیڑھیاں جو قدیم وستیاں لبھین ، اُنہاں دے نتیجے وچ پاکستان دے پراݨے تہذیبی ارتقاء دے سلسلے وچ انقلابی نوعیت تے اہمیت دے انکشافات تھئے ہن ۔ تحقیق دے نویں زاویے سامھے آ ڳئے ہن ، ایویں لڳدے جیویں وادی سندھ دی تہذیب دراصل چولستان دی وادی ہاکڑہ وچ جنم گھدا ہا کیوں جو اتھوں ’’قبل از ہڑپائی دور‘‘(۳۰۰۰۰؍۲۵۰۰ق ۔ م) یعنی ہاکڑہ دور (۳۰۰۰ ؍۳۵۰۰ ق ۔ م) ابتدائی ہڑپہ دور (۲۵۰۰؍۳۲۰۰ق ۔ م) ’’عروج یافتہ ہڑپائی دور‘‘ (۲۰۰۰؍ق ۔ م ) تے وَل ’’متاخر ہڑپائی دور‘‘(۱۸۰۰ ق ۔ م) دی وستیاں لبھیاں ڳن ۔ چولستان وچ وادی سندھ دی ہڑپائی تہذیب دے آغاز ، ایندے ارتقاء عروج تے وَل زوال دے شواہد دے امین قدیم آثار سامھے آ ڳن ۔ ایندا مطلب اے تھیا جو ’’ہڑپائی تہذیب‘‘ اتھاں پیدا تھی تے عروج کوں پُڄی تے وَل زوال آشنا وی تھئی ۔ ڈاکٹر مغل دے الفاظ وچ ’’…(چولستان) دے سروے توں جیڑھے نتائج سامھے آئن او انتہائی حیران کن تے معلومات افزاء ہِن ۔ چولستان توں وݙی مقدار وچ تہذیبی و تمدنی باقیات ملیاں ہن ۔ انہاں باقیات دے تفصیلی تجزیے تے توضیح دا کم باقی ہے ۔ (وادی سندھ دی) ’’ہڑپائی تہذیب‘‘ دی ابتداء عروج تے زوال تے پاکستان دے میدانیں وچ اولین انسانی وستیاں دے بارے وچ بنیادی سوال کیتے ویندے ہن ۔ ہُݨ تک چولستان توں جیڑھیاں اثری باقیات ملین اُنہاں دی روشنی وچ اُتے ݙتے ڳئے بنیادی سوالاں دے سلسلے وچ بعض ضروری نتائج اَخذ کیتے ونڄ سڳدن۔

ڈاکٹر مغل چولستان وچ دریائے ہاکڑہ (گھاگرا) دی گزرگاہ دے نال نال جیرھے424جاہیں دا پتہ لاتے انہاں وچوں 363ہڑپائی تہذیب دے چار مراحل یعنی ’’قبل از ہڑپائی تمدن‘‘،’’ عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب‘‘ تے ’’متاخرہڑپائی تہذیب‘‘ دے آئینہ دار ہن ۔ چولستان وچ اُنہاں دے ہڑپائی تہذیب دے ابتدائی دور توں وی پہلے یعنی ’’قبل از ہڑپائی دور‘‘ دی ودھانوے فیصد وستیاں دی نشاندہی کیتی اے ۔’’قبل از ہڑپائی دور‘‘ دے ایں تمدن کوں چولستان دی ’’ہاکڑہ وادی‘‘ دی نسبت نال ’’ہاکڑہ تمدن‘‘ دا علمی ناں ݙتا ڳے ۔ ایں ’’ہاکڑہ تمدن‘‘ دا تعلق چوتھی ہزاری قبل مسیح دے ݙوجھے نصف (۳۵۰۰ ق ۔ م) نال ہا تے اے جلیل پور دا ہم عصر اے۔ ہاکڑہ تمدن دے علاوہ چولستان وچ ’’کوٹ ڈیجی تمدن‘‘ یعنی ابتدائی ہڑپائی تمدن دی امین وستیاں وی ملین ۔ انہیں دی تعداد چالھی (40)اے ۔ پاکستان دے ݙوجھے علاقیاں وچ ابتدائی دور دی علم برادر وستیاں جلیل پور سرائے کھولا (پنجاب) تے کوٹ ڈیجی (سندھ) وغیرہ ہِن ۔ چالھی جاہیں کوں پاکستان وچ مِلݨ آلی (ہم عصر) وستیاں دی صف وچ رکھ تے ݙٹھا ونڄے تاں ہک ایجھے (ابتدائی ہڑپائی(ابتدائی شہری) تمدن دا پتہ لڳدے جیڑھا ہڑپہ تے موہنجودڑو جہے پراݨے شہراں دے ظہور توں پہلے وادی سندھ وچ تشکیل تھیندا پیا ہا۔ چولستان وچ جنہاں قدیم وستیاں دے عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب دے شواہد سامھے آئن ، انہاں دی تعداد ہک سو چوہتر(174)ہے ۔ چولستان وچ ڈاکٹر مغل دے اثریاتی سروے دی ہک ٻئی انتہائی اہم خصوصیت اے ہے جو ایندے نتیجے وچ اِتھاں ’’ہڑپائی تہذیب‘‘ دے ’’دور متاخر‘‘ دے تہذیبی آثار وی ملیے ہِن ۔ ایں تمدن دی حامل پراݨیاں وستیاں دی تعداد پنجاہ (50)اے۔

سرائیکی وسیب دا وݙا دریا ہاکڑہ جݙاں منہ پھیر ڳیا تاں ہاکڑہ تہذیب مِٹ ڳئی ، ہَسدے وَسدے شہر ویران تے چولستان بݨ ڳے ۔ ہاکڑہ دی ایں پراݨی گزرگاہ تے جیڑھے لوک آباد تھے او مخصوص ’’منقوش بھورے‘‘ سفالی تھاں بݨیندے ہَن ۔ اے تھاں پہلی ہزاری قبل مسیح دے شروع وچ بݨائے ڳئے ہن ۔ اِنہاں تھانواں کوں استعمال کرݨ والے ہُݨ توں کئی ترائے ہزار سال پہلے وی موجود ہَن تے اے او دور ہا جݙاں آریہ پاکستان تے حملہ آور تھی تے اِتھاں پیر دَگھیر گھدے۔ تاں کیا اے تھاں بݨاوݨ آلے آریہ ہِن ؟ او جیڑھے وی ہوون چولستان وچ اُنہاں دیاں ݙاہ (10) وستیاں دے آثار ملیے ہِن۔

ہڑپائی تہذیب

ڈاکٹر رفیق مغل وسیب دی خدمت تے عظمت ثابت کر ݙتی اے اَتے عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب پاکستان وچ اِی ارتقاء پذیر تھی تے اُنہاندے حق وچ مختلف اثریاتی دلیلاں تے دیگر عوامل تے اپݨی تحریراں وچ سیر حاصل بحث کیتی اے ۔ اُنہاں دے مطابق وادی سندھ دی ہڑپائی تہذیب دے آغاز وچوں متعلقہ سوال دے ݙو پہلو بݨدے ہِن ۔ ہک تاں اے جو تریخی تسلسل دے لحاظ نال عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب توں پہلے تمدنی آثار و باقیات دی نشاندہی تے ایں ہڑپائی تہذیب توں پہلے دی تمدن صورت حال دی وضاحت۔ ݙوجھا اے جو ایں ارتقاء پذیر تے تدریجی عمل دا جائزہ جیندے نتیجے وچ بالآخر شہر آباد تھئے ۔ ہڑپہ تے موہنجوداڑو دے آثار دی بازیافت دے بعد ہُݨ توں کوئی پنجاہ سال پہلے متعلقہ ضروری مواد دی غیر موجودگی وجہ توں اے فرض کر گھدا ڳیاجو مغرب یعنی عراق توں عروج یافتہ تہذیب گھن تے ، یا تاں اُتھاں دے لوک اِی تقریباً ساڑھے چار ہزار سال پہلے وجود وچ آئے ہن ، یا وَل اعلیٰ تہذیب تے شہر وَسا تے رَہݨ دا خیال عراق توں وسیب وچ پُڄا ہا ۔ ہُݨ تک دے آثار و شواہد دی روشنی وچ اے آکھیا ویندا ریہے جو عراق وچ پاکستان توں پہلے شہر آباد تھیوݨ شروع تھی ڳے ہَن ۔ پاکستان دے ’’ہڑپائی دور‘‘ (۲۰۰۰؍۲۵۰۰ ق ۔ م) وچ شہر وَسا دے رہݨ توں پہلے دی تمدنی صورت حال دا جتھاں تعلق ہے ، کئی پنجوی (25)سال دے دوران ٻہوں پراݨیاں جاہیں تے کھدائیاں نال ٻہوں سارا مواد مِل ڳئے ، جیندی بِنا تے جنوبی ایشیاء وچ شہر وَسا تے رہݨ دے عمل دے آغاز بارے وچ نظریاتی تبدیلی ناگزیر ہے ۔ ایندے بعد ڈاکٹر مغل اثریائی شواہد تے بحث کریندن۔

1932ء وچ ارنسٹ میکے موہنجوداڑو دی کھدائی دے دوران ایہو جہے تھاں کڈھیے جیڑھے ’’عروج یافتہ ہڑپائی دور‘‘ پہلے دے ہِن ۔ ٻہوں سارے تھاں ہڑپائی دور توں مختلف خصوصیات دے حامل ہِن تے اُنہاں وچوں کجھ تاں دمب سادات نامی مقام (وادی کوئٹہ) تے بلوچستان دی وادی لورالائی تے ژوب وادی دے ٻہوں پراݨے جاہیں توں مِلݨ والے ’’کوٹ ڈیجی دور‘‘ دے تھانواں نال مشابہت رکھیندن۔(دمب سادات  توں مِلݨ والے ساڈھے چار تے پوݨے پنج ہزار سال پڑاݨے ٻہوں نفیس تے چنگے تھاں تے ݙوجھیاں چیزاں کافی تعداد وچ سئیں ابن حنیف دے کول موجود ہِن ، موہنجو داڑو دے اے تھاں ٻتالی(42)فٹ جھکائی توں کڈھیے گِٖن۔

حملہ آوریں دیاں زیادتیاں

سرائیکی وسیب تاریخ دی شکست و ریخت اَتے حملہ آوراں دی زیادتیاں دے باوجود اَڄ وی سرائیکی وسیب دنیا دے ݙو ترہائی ملکاں دی آبادی تے رقبے توں زیادہ ہے ، اَتے سرائیکی وسیب آبادی ، آمدݨی تے پیداوار دے لحاظ نال ناصرف پاکستان دے تمام علاقیاں بلکہ دنیا دے اَدھ توں زائد ملکاں توں زیادہ ہے ۔ تاریخی تے جغرافیائی لحاظ نال ایندی افادیت اَڄ وی مسلمہ ہے۔

سرائیکی تہذیب ایشیاء دے ساریاں تہذیباں کنوں جغرافیے دے لحاظ نال سبھ کنوں وݙی تہذیب اے ، اے تہذیب پنج لکھ مربع میل تے پھیلی ہوئی اے ۔ چولستان وچ مِلݨ آلا گنویری آلا ،ہڑپائی تہذیب دا ہم عصر اے ۔ چولستان بارے ٹوڈ لکھدے:

’’روائتیں کنوں پتہ لڳدے جو اے علاقے ہمیش کنوں غیر آباد نہ ہَن ، انہاں دی بربادی اوں ویلھے شروع تھئی جݙاں دریا ہاکڑہ سُک ڳیا …جیڑھا سندھ وچ روہڑی ،بکھر تے اُچ دے مقام تے آ مِلدا ہا۔‘‘

کوٹ ڈیجی ، گنویری والا تے جلیل پور دی طرح ملتان وی اپݨی قدامت دی مثال آپ ہے ، وادی سندھ دی تہذیب دی واحد مثال شہر دا ہے ، ایندے نال دے سارے شہر زمین وچ دفن تھی گِٖن ، پر سرائیکی لوکاں دی اپݨی دھرتی نال محبت تے بہادری دا اے ثبوت اے جو اے شہر اَڄ وی اپݨی مکمل شان و شوکت نال آباد ہے تے اپݨے وسیب دیاں ثقافتی سرگرمیاں دا مرکز بݨیا کھڑے۔

ست دریاویں دی دھرتی

سرائیکی خطہ دریاویں دی سر زمین اے اَتے لَوظ سندھ دا لغوی معنی وی دریا تھیندے۔ ایندا مطلب اے سرائیکی خطہ جینکوں ست دریاویں دی دھرتی آکھیا ویندے ، اوندا ہک حصہ سندھ وی ہے ۔ ایں حساب نال سندھ سرائیکستان ہک اِن۔

ہاکڑہ تہذیب دنیا دی سب توں پُراݨی تہذیباں وچوں ہک ہے ۔ سرائیکی وسیب ایں وادی دا مرکزی حصہ رہ ڳے ۔ ایں ڳالھ دا ثبوت آثارِ قدیمہ دیاں او تحقیقاں ہِن جیڑھیاں اساکوں اے ݙسیندن جو ایں دھرتی وچ ہاکڑہ تہذیب جہی وݙی تہذیب ہک زمانے اپݨے عروج تے رہی ، ایندے نال نال جلیل پور گنویری آلا تے ملتان ساݙے او علاقے ہِن جیڑھے ساݙے وسیب بارے ڳول پھلور کرݨ آلیں کیتے ٻہوں کجھ لُکائی کھڑن۔

ملتان کنوں پنجاہ میل دے فاصلے تے پنج سوا پنج ہزار سال پراݨی جلیل پور 1دے ناں دی وستی ملی ہے ۔ ایں توں علاوہ ڈاکٹر مغل دے چولستان دے سروے دے مطابق دریائے ہاکڑہ (گھاگرا) دی وادی وچوں حاصل شدہ معلومات سرائیکی وسیب وچ تہذیب دے ارتقاء بارے انقلابی اہمیت رکھدن ۔ ڈاکٹر صیب آکھدن جو ’’ایویں لڳدے جو وادی سندھ دی تہذیب اصل وچ چولستان وچ ڄمی ہے ، کیوں جو اِتھاں ایں تہذیب دے ارتقاء دیاں ساریاں کڑیاں دے ثبوت مِلدن ۔ چولستان دے سروے دے بعد اے نتیجے سامݨے آئن جو چولستان دا ہاکڑہ تمدن۳۵۰۰ق م دا تمدن ہے تے اے جلیل پور داہم عمر اے ۔ ایں توں علاوہ چولستان کوٹ ڈیجی (سندھ) دیاں ہم عمر وستیاں وی ملین۔ چولستان وچ عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب دیاں ہم عمر وستیاں ہک سو چھیاٹھ(۱۶۶)دی تعداد وچ ملین تے ایں تہذیب دے زوال دیاں نشانیاں وی او اِتھاہوں لبھݨ وچ کامیاب تھئی اے۔

سرائیکی ثقافت دی سنڄاݨ۔ سرائیکی اجرک

وسیب دی سنڄاݨ اسیݙی اپݨی ہووے ، نت فکر رہندی ہئی۔ سرائیکی اجرک دا خیال میکوں ہِک مُد کنوں ہا۔ میں فریدی رومال کوں عام کرݨ دے نال اینکوں اجرک ءِ چ تبدیل کرݨ بارے وی کوشش کیتی ۔ ایں سلسلے اچ میں کراچی ڳیا ، کپڑے دی وݙی مارکیٹ ءِ چ انہائیں وپاریں کوں ملیا جیرھے فریدی رومال تھوک تے ویچیندن۔ میں انہائیں کوں آکھیا جو فریدی رومال کوں وݙا کر تے ایندی اجرک بݨوا ݙیو۔ انہاں آکھیا کوئی مسئلہ کائنی پر کم از کم تُساں ہک ہزار چوکڑی دا آرڈر ݙیو ۔ میں سنگتیں تے دوستیں نال صلاء کیتی ، میکوں سارے آکھن ٹھیک اے ، اسیݙی اپݨی سنڄاݨ ہووے ، پر میکوں ہک ڳالھ دا وپرا ہا جو فریدی رومال کوں آیا ݙوجھے مسلک آلے قبول کریسن یا نہ کریسن ؟ جیکر نہ کیتا تاں اے سرائیکی دی قومی سنڄاݨ نہ بݨ سڳسے ۔ میکوں جیرھا وِپرا تے وسواس ہا او 21 فروری 2012ء کوں جناح ہال خانپور ماء ٻولی دے کٹھ اچ سامھے آیا۔ سئیں نور تھہیم سٹیج تے آوݨ آلے سارے مزمانیں کیتے فریدی رومالیں دا اہتمام کیتا۔ بسم اللہ تھئی۔ تلاوت کرݨ آلے دے ڳل وچ فریدی رومال پوایا ڳیا، اوں لہا چھوڑیا، ولا پوایا ڳیا، اوں ولا لہا چھوڑیا ۔ تقریب مُکݨ تے میں اوں توں پُچھیا تاں مولوی صیب جواب ݙتا جو اے بریلویں دی نشانی اے ، میں دیو بندی آں۔ میکوں ڳالھ دی سمجھ آ ڳی ۔ میں سوچ گھدا جو فریدی رومال کوں اجرک بݨاوݨ آلا منصوبہ کامیاب نہ تھیسے ۔کیونجو اساں ایہو جہی نشانی چہندوں جیندا تعلق دھرتی تے ثقافت نال ہووے تے اینکوں سارے فرقے تاں کیا وسیب ءِ چ رہݨ آلے ہندو ، مسلم ،عیسائی سب خوشی نال پاون تے خوشی نال ٹھمکاون ۔ میں فیصلہ کیتا جو سرائیکی اجرک بݨوائی ونڄے تے ایندے واسطے کم شروع کیتا ونڄے ۔ سرائیکی اجرک سانگے ڈیزائن شروع کر ݙتے ڳے۔ کمپیوٹر تے کجھ ڈیزائن بݨائے ڳے تے انہائیں کوں فیس بک تے وی لاتا ڳیا۔ دوستیں پسند کیتا تے کجھ تجویزاں آیاں۔

کمپیوٹر ڈیزائن

کمپیوٹر تے اساں جیرھے ڈیزائن بݨائے او ٹھپے آلئیں کول چا ڳیوسے ۔انہاں آکھیا جو حالی فی الحال نویں ٹھپے نہ بݨواؤ جیرھے ٹھپے اسیݙے کول ہِن انہاں کوں اساں لا ݙیندوں ۔ تُساں انہائیں کوں ݙیکھو، پسند آون تاں ولا جیویں آکھسو۔ سب توں پہلے ہک قدیمی ٹھپے آلے جیرھے جو ملتان کینٹ آلے پاسے ہک مسیت دے نال ٻیٹھن ، کوں کپڑا گھنا ݙتا، انہاں رقم وی اڑھا ساری گھن گھدی پر کم نہ بݨیا۔ ولا حسین آگاہی تے ڳلی کمنگراں آلئیں کول ڳئے ، اتھاں وی چس نہ آئی۔ اندرون دلی گیٹ ڳے۔ ہر کوئی نویاں صلائیں ݙیوے ، کجھ لوک اے آکھن جو پنج ݙاہ لکھ ہووے ، فیصل آباد ونڄو تے اُتھوں کپڑا پرنٹ کراؤ ، پر اتھاں تھولا کپڑا نہ بݨسے ڈھیر سارا ہووے ۔ اتنی رقم کتھوں آوے ؟ میکوں شوکت مغل صیب آکھیا کرافٹ بزار آلئیں نال صلاء کروں۔

کرافٹ بازار

اساں کرافٹ بزار ملتان ڳئے ،ملتان دے عالمی شہرت یافتہ نقاش ملک عبدالرحمان کوں ملیوسے ۔ کرافٹ بزار دے ٻے سارے سنگتی وی ملئے ۔اساں اپݨا مدعا بیان کیتا۔ قذرتوں استاد امیر بخش آف کہروڑ پکا اِتھاں پہلے توں آئے ٻیٹھے ہَن۔ ملک صیب انہاں نال ملوایا ، اساݙا تعارف کرا تے آکھیا جو ملک امیر بخش صیب تہاݙا مسئلہ اے حل کر سڳدن ۔ ڳالھ بات تھئی۔ انہاں آکھیا جو تُساں کہروڑ پکا آؤ۔ میں کہروڑ پکا ڳیا ۔ رقم ݙے آیا تے انہاں کوں ݙسیا جو 7 مارچ 2014ء کوں سرائیکی فیسٹیول اے ۔ تُساں اساݙی لاڄ رکھݨی اے ۔ انہاں مہربانی کیتی ، سرائیکی اجرک تیار کیتی ۔ سندھی اجرک والے گہرے رنگ تاں نہ ہن پر بسم اللہ تھی ڳئی۔ ولا استاد امیر بخش صاحب نال رابطہ رہ ڳیا تے ٻیاں اجرکاں وی بݨوایاں پر اصل رنگیں آلی سِک تے آس  باقی ہئی ۔

جام شورو

سرائیکی اجرک دے سلسلے ءِ چ میں سندھ دے شہر ڄام شورو ڳیا، پُچھ ڳچھ کیتی ، اپݨا مقصد بیان کیتا۔ کجھ نہ ݙسیا ڳیا۔ شئت سندھی دانشور دوستیں ڳالھ کوں اولا ݙتا ہووے۔ کیوں جو انہائیں کوں ’’سرائیکی اجرک‘‘ دا لوظ وی چنڳا نہ پیا لڳدا ہا۔ ایں دورے تے میݙے مرحوم دوست، بھرا تے سنگتی غلام مصطفی خان تے جیوݨ جوڳے محمد علی خان وی ہَن۔ انہاں آکھیا جدید دور اے ، ٹھپے مپے چھوڑو، کراچی ونڄ تے کہیں کوں آکھدوں ، اجرکاں تیار کرا ݙیسن۔ میں ولا کراچی ڳیا ۔ انہاں آکھیا ’’ بڑا آرڈر دو اور رقم ایڈوانس جمع کراؤ‘‘ ۔ وݙے آرڈر دی نہ ایڈوانس رقم ہئی ے نہ جمع کرائی ۔ہک واری ول میں حیدر آباد سرائیکی قوم پرست دوست سئیں ذوالفقار کھونہارا کوں تکلیف ݙتی ۔ انہاں بھڄ دھرک کیتی ، اوڑک ہک جاہ توں او کامیاب تھی ڳئے۔ انہاں میکوں حیدر آباد سݙیا ۔ میں حیدر آباد ڳیا تے اجرکیں دا آرڈر ݙتا۔ ولا اساں حیدر آباد دے انہائیں دوکانداریں کول ڳے ، جنہاں دا کروڑاں روپے دا کاروبار سندھی اجرک دا ہے۔ او اپݨے دوکانیں تے کوئی ٻیا کپڑا رکھدے ای نی صرف سندھی اجرک رکھیندن ۔ اساں انہائیں کوں سرائیکی اجرکاں بݨواوݨ تے انہاں کوں بطور کاروبار چلاوݨ دی ارداس کیتی تے آکھیا جو اے اجرکاں تُساں سرائیکی وسیب دے دکانداریں کوں بھیڄو ، ٻہوں وِکسن پر انہاں نہ منی ۔

جام ذوالفقار کھونہارا

حیدر آباد ءِ چوں سرائیکی اجرکاں بݨ آیاں ۔ٹوٹل رقم انہائیں ایڈوانس گھدی ۔ بنڈل آئے تاں کجھ اجرکاں ٹھیک نہ ہن ۔کپڑا پھاڑیا ہویا ہا ۔میں شکایت کیتی تاں او نراض وی نال تھی ڳے۔ میں کجھ عرصہ بعد نویں آرڈردا آکھیا تاں انہاں آکھیا فی الحال رُک ونڄو ۔ نہراں بند تھی ڳن، ایں سانگے مال تیار نی پیا تھیندا۔ میں پُچھ ڳچھ کیتی تاں میکوں ݙسیا ڳیا جو واقعی اجرکیں دا تعلق نہریں دے پاݨی نال ہوندے ۔ چپ کر ڳیوسے ۔ کجھ عرصہ بعد حیدر آباد ڳیا ۔ ڄام ذوالفقار کھونہارا سئیں میݙے نال سارا ݙینھ بھڄدے رہ ڳے پر کم نہ بݨیا۔ ڄام ذوالفقار کھونہارا ایں ڳالھ تے رنج تھئے تے ارمان کیتونے جو رقم وی ݙیندوں ، منتاں وی کریندوں ، پر کم نی بݨدا ۔ میں آکھیا مونجھے نہ تھیوو، اے نہ بݨاون پر کے توݨیں ؟ جیکر اساں سرائیکی اجرک دے کم کوں چائے تاں اینکوں توڑ پُڄیسوں ۔اللہ دے فضل نال ہک ݙینھ او آؤسے جو سرائیکی اجرک عام تھیسے ۔سندھی اجرک آلی کار ہر جاہ تے ہردوکان تے ملسے۔ ایں اجرک کوں ہُݨ کوئی نہ روک سڳسے جو اے سرائیکی قومی شناخت دا سوال اے ۔

فریدی رومال

سرائیکی شناخت دے سلسلے اچ اساں فریدی رومال کوں تحریک دی شکل ءِ چ ہر جاہ تے پُڄائے ۔ سڄݨیں کوں تحفے ݙتن تے ہر کٹھ میل اچ پنجاہ پنجاہ ، سو سو فریدی رومال وی دوستیں کوں گفٹ کیتن ۔ دوست سڄݨ سرائیکی اجرک دی وی اونویں خواہش کریندن ۔ فرق اے ہے جو فریدی رومال سستا ہا، سرائیکی اجرک اوں توں ترائے گنا تے وݙی اجرک اوں توں وی مہانگی اے ۔ تھولے سنگتی ایجھے ہِن جیرھے مُل گھندن ، باقی سارے سنگتی تحفے دی سِک رکھدن ۔میکوں تاں لکھ وار خوشی اے پر کے تئیں ؟ ہک سنگتی تاں ایجھا کاوڑیا جو میکوں آکھݨ لڳا جو تہاݙی سرائیکی اجرک دی مشہوری کریندوں ، سوہن حلوے دا ݙٻہ وی نال ݙیو۔ میں اونکوں سمجھایا تاں اوں آکھیا ٹھیک اے سئیں جے مُل گھنݨی اے تاں ول اساں سندھی اجرک گھنسوں ۔ہک بے نصیبہ سرائیکی نینگر جیرھا جنرل مشرف دی جھولی ءِ چ سرائیکی سرائیکی کھیݙدے ، موبائل تے ایس ایم ایس چلایس جو اساں سرائیکی اجرک کوں بھاہ لیسوں ۔ اونکوں وسیب دے نینگریں ولدا ݙتا جو سرائیکی اجرک سرائیکی دا قومی پرچم اے ۔ جے توں سرائیکی جھنڈے کوں بھاہ لیسیں تاں کیا اساں تیکوں چھوڑ ݙیسوں ، ول او چھؤ مار ڳیا۔ میݙا عرض کرݨ دا مطلب اے ہے جو مسائل ہِن پر انشاء اللہ تُساں اساں پِچھوں نی ہٹݨاں ۔

قدیم شناخت

ملتانی کاشی پوری دنیا وچ مشہور اے ۔تُساں سندھ ونڄو تے بھانویں بلوچستان ۔ تریخی عمارتیں تے تہاکوں ملتانی کاشی گری دے نقش نگار نظر آؤسن ۔ ڳال صرف پاکستان یا ہندوستان دی نی ، ایران ،عراق، شام، مشرق وسطیٰ تے بھانویں بلخ بخارا تے کاشغر تئیں پے ونڄو ۔ تہاکوں ملتانی کاشی گری دے رنگ فیروزی تے نیلانظر آؤسن۔ سرائیکی اجرک دے رنگ وی ایہے ہِن ۔ انہائیں رنگیں تے انہائیں رنگیں دے پھُل ٻوٹیں دی تریخ پنج ہزار سال اے ۔ انہائیں رنگیں وچ سرائیکی اجرک متعارف کرا تے اساں اپݨی پنج ہزار سال دی تریخ کوں زندہ کیتے۔ اے صرف سرائیکی اجرک نی سرائیکی قوم دی پنج ہزار سال بعد ہک نویں زندگی تے نواں ڄمݨا ں ہے۔

نیلا رنگ

سرائیکی اجرک دے رنگیں کوں ہر جاہ تے ݙاڈھا پسند کیتا ڳے۔ سرائیکی اجرک دے رنگ اکھیں کوں ٹھاڈل ݙیندن ۔سرائیکی اجرک دے رنگ فیروزی تے اسمانی اسیݙے وسبے دے قدیم رنگ اِن ۔ انہائیں رنگیں دی ہزار سالیں دی تریخ اے ۔ سرائیکی وسیب وچ جاہ جاہ تے نیلے رنگ کوں پسند کیتا ویندے ۔ مخدوم جاوید ہاشمی سرائیکی اجرک کوں ݙیکھ تے آکھیا سندھی اجرک توں وی سوہݨی اے ۔سرائیکی فیسٹیول تے مخدوم سید یوسف رضا گیلانی آکھیا سرائیکی اجرک کوں ݙیکھ تے اکھیں دے نال ہاں وی ٹھردے۔ سرائیکی اڳواݨ تاں سرائیکی سڄݨیں کوں تحفے ݙیندے کھڑن۔

تاریخ

اَجرک سرائیکی خطے دی صدیاں پراݨی ثقافتی علامت ہے ۔ازرق دا لوظ عربی اِچوں آئے۔ اجرک دا لوظ’’ ازرق‘‘ توں تبدیل تھی تے اجرک بݨ ڳے۔ ایندا مطلب تھیندے ’’نیلا ‘‘، تاریخی واقعہ ایویں ہے جو عرب فوجاں محمد بن قاسم دی سربراہی اِچ سلطنت ملتان تے حملہ آور تھیاں تاں ڈھیر سارے لوکاں اپݨے مونڈھے تے’’ لوکاراںتے چادراں ‘‘زیب تن کیتیاں ہویاںہن جیرھیاں ملتانی کاشی دے نیلے رنگ نال رنگیاں ہویاں ہن۔ جݙاں عربیں ݙٹھا تاںانہاندے منہ اِچوں خوشی تے کن حیرانی نال لوظ ’’ ازرق ازرق‘‘ یعنی ’’ نیلا نیلا ‘‘ نکلیا۔ بعد وچ ایں چادر تے لوکار دا ناں اجرک تھی ڳیا۔ کیوں جو کجھ مقامی لوک ’’ ز‘‘ کوں ’’ ج ‘‘ کر تے الیندے ہن۔

اجرک اثاثہ

انہاں توں پہلے تے انہاں توں بعد دی حملہ آور ی دی وجہ توں سرائیکی قوم تے سرائیکی خطے نال جو بݨی او ہِک الگ تاریخ تے الگ درد ناک داستان اے، سرائیکی وطن توں بے وطن تھئے، سرائیکی وچوں سندھی ، پنجابی ، اردو‘ پوٹھوہاری ہند کو تے ٻیاں زباناں پیدا تھیاں پر سرائیکی دی تہذیبی ثقافتی تے جغرافیائی شناخت مٹا ݙتی ڳئی۔ سندھی بھرانویں کوں شناخت تے صوبہ مل ڳیا تے اجرک دے رنگ تبدیل تھی تے سندھی اجرک بݨ ڳئی اے وی ݙسی ونڄاں جو سرائیکی اَجرک سندھی اَجرک دے مقابلے اِچ نی بلکہ اوندے متبادل ہے۔ خوشی دی ڳالھ ہے۔ا ڄ دے تاریخی  موقعے تے سرائیکی قوم اپݨی صدیاں پراݨی اجرک کوں اوندے اصل رنگاں وچ جڳ جہان دے سامھے گھن اَئی اے تے اپݨی گمشدہ میراث کوں اونویں زندہ کیتے جیویں سرائیکی زبان تے سرائیکی ثقافت کوں زندہ کیتا ڳے۔

وسیب دا ڳانڈھا

نکی جہی ڳال اے وی کیتی ونڄاں جو سرائیکی اَجرک دا رنگ نیلا ہے تے نیلے رنگ نال سرائیکی وسیب دا وݙاڳانڈھا ہے ۔ ہک تاں پوری دنیا وچ نیل دی کاشت تے ٻاہرلے ملکاں کوں برآمد دا وݙا علاقہ سرائیکی رہ ڳئے ۔ ݙوجھا اے جو اساݙے سندھ دریا دا ناں ’’نیلاب‘‘ وی ہے ۔ ٻیا اے جو نیلے رنگ دے ویس کوں سرائیکی وسیب دا صوفیانہ لباس وی آکھیا ویندے ۔ اساݙیاں تریمتیں کپڑے دھووݨ ویلے چٹے کپڑئیں کوں نیل ضرور ݙیندئین ، تاں جو کپڑے کوں سوبھ مِل ونڄے تے او صاف تے چمکیلا بݨ ونڄے۔ نیل دے خواص وچوں ہک میل کپݨ وی ہے ۔ اسیݙے وسیب وچ پڳ کوں نیل ݙیوݨ ضروری سمجھا ویندا ہا تے نیل آلا پٹکا ٻدھݨ آلے کوں سرائیکی وسیب اِچ معزز سمجھا ویندے ۔ ایہا وجہ ہے جو ہک اَکھاݨ ’’گدڑ نیل دی حوض  اِچ ونڄ پووے تاں مہاندرا نی بݨ ویندا‘‘۔ عام ورتیا ویندے ایں بارے ہک کہانی وی ہے بہرحال سرائیکی وچ نیل کوٹ ، نیل واہ ، نیل گڑھ تے ایہو جہے ٻہوں سارے ناں نیل دی عظمت دی نشانی ہن تے نیلے رنگ دی سرائیکی اَجرک سونے تے سہاڳہ ہے ۔ تاریخی حقیقت اے وی ہے جو پوری دنیا اچ نیل دی پیداوار دا سب توں وݙا مرکز سرائیکی وسیب رہ ڳے۔ اڄ جینکوں ٹھٹھہ صادق آباد آکھدن ، ایندا اصل ناں ٹھٹھہ پاولیاں ہے۔ ایں سارے علاقے وچ نیل دی پیداوار تے اوندی تریخ بھری پی اے ۔ ایں سانگے اساں آکھدوں جو کہیں جاہ دا ناں نہ وٹاؤ، ناں وٹاوݨ دا مطلب اوندی تاریخ کوں قتل کرݨ ہوندے۔وقت ویلہا تیزی نال بدلدا پے ۔ اسں اپݨے نیلاب تے اپݨے آپ کوں ولا ڳول گھدے۔ رفعت عباس سچ تاں آکھئے:

اساں تاں نیلیاں سلھاں اُتے پُھل بݨاوݨ آلے

ہُݨ جے نوبت وڄ پئی اے تاں ویس وٹَیندے پئے ہیں

٭٭٭

وسیب دی تہذیبی تے جغرافیائی شناخت

سرائیکی وسیب چار نشابر خطیاں تے مشتمل اے ۔ روہ ، روہی ، تھل ، دامان ۔ اونویں کچھی تے ٻئے وی ناں ہِن پے۔ پر اے چار ناں ہر ڄݨے دی زبان تے ہن۔ ریڈیو ملتان توں ایں ناں نال سرائیکی پروگرام وی وݙا عرصہ چلدا رہ ڳے۔ اوں ویلے خورشید ملک ایں پروگرام دے پروڈیوسر ہوندے ہن تے لوک وݙی چاہ نال اینکوں سݨدے ہن۔ کیونجو ایں پروگرام ءِ چ سݨݨ آلیں کوں اپݨی مٹی، اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب نال محبت دے درس ملدے ہن۔ بعد ءِ چ اے پروگرام معروف شاعر تے براڈ کاسٹر خالد اقبال وی کریندے رہ ڳے۔ اساں ڳالھ اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب توں شروع کیتی ہاسے۔ اڄ نیٹ دا دور اے، اسیݙے نینگر کوں سارے جڳ جہان دا پتہ ہے۔ او دنیا دے گلوب بارے ڄاݨدے ۔ اونکوں ایں ڳالھ دی سُدھ وی ہے پی جو دنیا دا کیڑھا مُلک کتھاں ہے تے اوندے دارالحکومت دا ناں کیا ہے ۔ جے پتہ تے سُدھ کائنی تاں اپݨے وسیب دی کائنی۔ میݙا ایمان ہے جو بھانویں جڳ جہان دے بارے تُساں لَکھ ڄاݨدے ہووو ، جے تہاکوں اپݨے وسیب دا علم کائنی تاں ایویں ڄاݨو تُساں کجھ نی ڄاݨدے ۔

ایں ڳالھ کوں سامھے رکھ تے میں ݙسݨ چہنداں جو سرائیکی دے چھی ست ڈویژن تے 28 ضلے ہن۔ ڈویژنیں دے ناں اے ہِن : ملتان ، بہاولپور، دیرہ غازی خان ، دیرہ اسماعیل خان، سرگودھا ، ساہیوال ۔ ملتان ڈویژں دے چار ضلعے خانیوال ، وہاڑی ، لودھراں تے ملتان ہِن تے ایندیاں تحصیلاں ملتان ، شجاع آباد، دنیا پور، خانیوال ، کبیر والا ، میاں چنوں ، وہاڑی ، میلسی ، بورے آلا ۔

دیرہ غازی خان ڈویژن دے چار ضلعے دیرہ غازی خان، مظفر گڑھ، لیہ تے راجن پور ہِن۔ تحصیلاں دی ترتیب ایویں ہے: دیرہ غازی خان، تونسہ شریف، کوٹ چھٹہ ،راجن پور ، روجھان ، جام پور، علی پور، مظفر گڑھ ، کوٹ ادو، خان گڑھ تے جتوئی ۔ اے وی ݙسی ونڄاں جو مظفر گڑھ پنج تحصیلیں دا ٻہوں وݙا ضلع ہے ۔ ایندے وچ ہک نواں ڈویژن تے ݙو نویں ضلع بݨݨے چہیدن۔ حکومت سرائیکی وسیب ءِ چ نویں ضلعے تے نویں ڈویژن نی پی بݨیندی ۔ پچھلے ݙینہاں تھل ڈویژن بݨاوݨ دی رِتھ رتھی ڳئی پر تھل کوں اونویں ڈویژن بݨاوݨ چہندن جیویں پہلے اوکاڑے ، ٹوبے تے چنیوٹ کوں ضلع یا ول ایں توں پہلے لائل پور تحصیل کوں ضلع تے ول ڈویژن بݨا تے سرائیکی قوم توں کھس گھدا ہانے۔ ہُݨ نواں دھک ساہیوال کوں ڈویژن بݨا تے کھسیے نے ، پہلے جنگاں اسلحے دے زور تے ہوندیاں ہن۔ ملخ تے جاگیراں کھسیاں ویندیاں ہَن۔ ہُݨ عقل تے قلم دے ہتھیار توں اے کم گھدا ویندے۔ سرائیکی وسیب تے جیرھی چڑھائی رنجیت سنگھ کیتی ہئی ،اوندی معنوی اولاد تے اوندے پیروکار رنجیت سنگھ وانگے قبضے کریندے ویندن ۔ اسمبلیں ءِ چ ٻیٹھے مٹی دے مادھو سرائیکی جاگیردار عقل دے ایجھے اندھن جو انہائیں کوں وی کجھ نظر نی امدا۔ انہائیں تھڳڑیں دے گُڈیں توں تاں ربوٹ وی چنڳے ہوندن جیرھے بٹن تے زور آوے تاں ٹھک ٹھک تاں لا کھڑدن۔ وسیب دے نینگراں کوں اشاک تھیوݨا پوسے تے اپݨی نگری آپ بچاوݨی پمسے نہ تاں پھَکا نہ بچسے۔

مظفر گڑھ دی ڳالھ آئی اے تاں اے وی ݙسی ونڄاں جو مظفر گڑھ رنجیت سنگھ دا مقابلہ کرݨ آلے نواب مظفر خان شہید دے ناں تے وسایا ڳے۔ نواب مظفر دی ٻہوں وݙی دلیری دی نسبت نال انہائیں کوں ’’ شجاع ابن شجاع‘‘ دا لقب پاتاتے پنجابی جنگلی درندے رنجیت سنگھ شیر پنجاب دا لقب پاتا ، مظفر گڑھ دا ملک غلام مصطفی کھر پنجاب دا گورنر بݨیا تاں آپ کوں آپ ’’ شیر پنجاب ‘‘ اکھوایُس، جیویں رنجیت سنگھ دی آل اچوں ہووے۔ ایویں مظفر گڑھ دا ’’ ہتھ دستی ‘‘ سیاستدان جمشید دستی آئے تاں اے وی جنوبی پنجاب ، جنوبی پنجاب لائی ودے ۔ جیویں پنجاب ایندا ماما لڳدا ہووے۔ مظفر گڑھ دے وسیب دشمن ݙوہائیں تلی واٹویں سیاستدانیں کوں ݙیکھ تے اساں آکھ سڳدوں ’’ دودا دھوڑ چنیسر چھئی ‘‘ ۔

دیرہ اسماعیل خان ڈویژن وچ ݙو ضلعے ٹانک تے دیرہ اسماعیل خان امدن ، جݙاں جو تحصیلاں ءِ چ کلاچی ، پہاڑ پور تے دیرہ اسماعیل خان شامل اِن ۔ ہک ویلے بنوں وی دیرہ اسماعیل خان ءِ چ شامل ہئی۔ 1882ء دے ڈسٹرکٹ گزٹیئر دے مطابق اوںویلے بنوں دے لوک 98 فیصد سرائیکی ( جنہاں کوں جٹان آکھیا ویندا ہا ) تے چھڑا ݙو فیصد پشتون ہن۔ اڄ حالت اے ہے  بنوں وچ سرائیکی لبھدا نی ۔ ہک ویلے بنوں کوہاٹ ، وانا، وزیرستان سرائیکی قوم دے علاقے ہَن تے سرائیکی کابل ، قندھار تئیں ویندی ہئی پر 1901ء جݙاں سرائیکی دشمن انگریز بد بخت پشتونیں دے دہشت گردیں کوں قابو کرݨ سانگے صوبہ سرحد بݨایا تاںدیرہ اسماعیل خان ، ٹانک تے بنوں میانوالی وغیرہ پٹھاݨیں کوں ݙے ݙتے پر جݙاں کالا باغ میانوالی دا نواب ملک امیر محمد گورنر بݨیا تاں او اپݨا میانوالی ولا گھن گھدا پر اوں ظالم دیرہ اسماعیل خان ڈویژن دے سارے علاقے ظالمیں دے نرغے ءِ چ راہݨ ݙتے حالانکہ اونکوں قومی غیرت ہووے ہا تاں سارے سرائیکیں کوں آزاد کراوے ہا ۔ اپݨے وسیب دے نینگریں کوں میں اے وی ݙسݨ چہنداں جو توپ ، میزائل تے تلوار توں وی قلم دی مار بری ہے ۔ تُساں تریخ دے ورقے پھرولو تاں دیرہ اسماعیل خان تے ٻے سرائیکی علاقیں تے دارااول ، سکندر اعظم، محمود غزنوی تے رنجیت سنگھ تئیں دے حملے تھیندے رہ ڳن ۔ بھانویں او سارا کجھ لُٹ تے چا ویندے ہن پر او اسیݙی زبان، ثقافت تے دھرتی نہ کھس سڳئے ۔ پر جݙاں دے صوبے بݨین تے اساں تخت لہور تے تخت پشور دے غلام بݨیوں تاں حاکم اپݨی قلم نال جاگیراں اپݨی ٻولی ٻولݨ آلئیں کوں ݙیندے ٻیٹھین۔ او امدے ویندن ، دھرتی ملیندے ویندن تے اسیݙے لوک غریبی تے بے روزگاری دے ہتھوں بے روزگار تھی تے دھرتی چھوڑی ویندن ۔ اے قبضہ گیر کرو دھیں دی غیر محسوس حملہ آوری اے ۔ بچدا کجھ بچاوݨ چہندو تاں پڑھو تے قلم دا اختیار حاصل کرو ۔ سی ایس ایس کر تے ڈی سی او ،ڈی پی او بݨو نہ تاں اے ظالم پھَکا نہ بچیسن۔ وسیب دے لوکو! یاد رکھو 1901ء سرائیکی قوم سانگے بد ترین سال ہا جو ہک تاں سرائیکی دے قومی شاعر سئیں خواجہ غلام فرید سئیں دا وصال تھی ڳیا تے ݙوجھا اسیݙی ماء دھرتی دیرہ اسماعیل خان،بنوں ، ٹانک اساں توں کھس تے افغانیاں دے حوالے کیتی ڳئی

ایویں سرگودھا ڈویژن ءِ چ سرگودھا ، خوشاب، میانوالی تے بھکر دے ضلعے امدن ، تحصیلاں ءِ چ سرگودھا ، شاہ پور صدر، بھلوال ، خوشاب، نور پور تھل ، میانوالی ، عیسیٰ خیل ، بھکر، کلور کوٹ تے منکیرہ شامل ہِن۔ سرگودھے دا قدیم شہر شاہ پور سرائیکی دا مرکزی علاقہ ہے۔ سرائیکی دے جیرھے چالہی دے نیڑے ناں اِن ، انہاں ءِ چ شاہ پوری وی شامل ہے ۔ پنجاب آلے مارکہ آکھدن جو میانوالی تے بھکر ضلعے تاں سرائیکی اِن پر سرگودھا تے خوشاب پنجابی اِن ۔ اے چٹا کوڑ اے ’ گودھا ‘‘ پنجابی دا لوظ ای نی تے نہ ای کہیں پنجابی دے ناں تھی سڳدے۔ ٻیا اے جو جیکر اے ݙوہائیں ضلعے پنجاب دے ہوون ہا تاں ول اتھاں غربت تے پسماندگی نہ ہووے ہا ۔ انہائیں علاقیں وچ موٹر وے ، کارپٹ سڑکاں ، فلائی اوورتے ٹیکس فری انڈسٹریل زون ہوون ہا۔ وسیب دے لوک سیاݨے تھیون ، زیادہ ذمے واری ووٹ گھنݨ آلے سیاستدانیں دی ہے جو تکڑے تھیون تے اپݨی دھرتی بچاون ،جیکر اڄ وی او پیو ݙاݙے آلی کار ابوجہل دی اولاد بݨدن تاں ول نینگر انہائیں دے گریوانیں ءِ چ ہتھ پاون تے خود سرگودھا، خوشاب دی ہک ہک تحصیل تے ہک ہک وستی ونڄ تے انہائیں کوں اپݨی ماء ٻولی دی سِک دا سنیہا پُڄاون نہ تاں لائل پور آلی کار اے وی کھسوا ٻہسوں تے دھرتی دے اصل وارث جیرھے اتھائیں وسدن ݙوجھے درجے دے کیہل کُٹاݨے ، کمی، کسبی تے جانگلی بݨا ݙتے ویسن ۔

فیصل آباد ہک ویلے سارا اپݨا ہا۔ کیونجو لائل پور ضلع جھنگ دی تحصیل تے جھنگ ملتان کمشنری دا حصہ ہا پر ہولے ہولے سب کجھ دھروٹھی ویندن ۔ مشرقی پنجاب توں آوݨ آلیاں اُبھے دیاں بلائیں سرائیکی دھرتی کھس تے کھا ڳن۔ اڄ جھنگ اساݙا ہے، جھنگ وچوں لائل پور کڈھیا ڳے ،ولا ٹوبہ تے چنیوٹ ضلعے جھنگ توں کھسے ڳن، شیخوپورہ وی جھنگ توں کھیسا ڳے۔ جھنگ دا پہلے توں وی حال پتلا ہے پر فیصل آباد کوں کیا توں کیا بݨا ݙتا ڳے۔ وسیب دے لوک سیاݨے تھیون ۔ جھنگ ، چنیوٹ تے ٹوبہ نہ چھوڑن ، پاݨی دے وسیلے ہیڈ تریموں ، چشمہ جناح تے کالا باغ وغیرہ مارکہ کھسݨ تے اساکوں تریہہ دی موت مارݨ چہندن ۔ اے معاملہ ایویں کرݨ چہندن جو ’’ مار نہ کُٹ تے آندر چا گھٹ‘‘۔

بہاولپور ڈویژن دے ترائے ضلعے بہاولنگر ، بہاولپور تے رحیم یارخان ہِن تحصیلاں ءِ چ بہاولپور، یزمان، احمد پور شرقیہ ،حاصل پور، بہاولنگر، منچن آباد، چشتیاں ، ہارون آباد، فورٹ عباس، رحیم یارخان ، لیاقت پور، خانپور، صادق آباد شامل ہن۔ قیام پاکستان واسطے بہاولپور یعنی سابق ریاست بہاولپور دیاں خذمتاں سب توں ڈھیر ہن۔ قائد اعظم آکھیا ہا جو پاکستان بݨݨ توں پہلے ہک پاکستان ہا اوندا ناں بہاولپور ہا ۔ انہاں آکھیا جو اصل محسن پاکستان نواب بہاولپور صادق محمد عباسی ہے۔ پاکستان دی پہلی تنخواہ نواب بہاولپور 7 کروڑ روپے ݙتی ۔ اوں ویلے سونا 100 روپے تولہ تے چھوٹا گوشت 4 آنے دا سیر ہا۔ پاکستان کوں کرنسی دی ضمانت ریاست بہاولپور ، ہک لکھ ہک ہزار ، ہک سو بھل منسایاں گݨ تے سݨوا سڳدوں پر تُساں ایندا سرائیکی قوم کوں کیا صلہ ݙتا۔ تُساں ریاست تے ایویں پے ڳیوے جیویں ڳجھیں ڈھونڈ تے پمدن ۔ تُساں ایں لُٹ مار دی ات مچائی جیویں کݙاہیں کجھ ݙٹھا نہ ہووے ۔ سرائیکی ریاست بہاولپور دے محلات تے تُساں صرف کروڑیں اربیں دے ہیرے ، جواہرات تے سونے دے تھاں تھپیں تے ہتھ صاف نہ کیتا، کرسیاں ، میزاں ،قالیناں تے گندی گندولے تک لہور چا ڳیوے ۔ اڄاں آکھدو اسیݙے اُتے ڳالھیں کریندن تے اسیکوں بُکھے ، حرسی تے پھڑوشے تے جاہل سݙیندن ۔ ایویں نہ سݙوں تے کیا سݙوں ؟ کیا پڑھئے لکھئے تے مہذب لوک ایویں کریندن جیویں تُساں کریندے پیو ؟ اساں تہاکوں اربیں ، کھربیں دے ہیرے ، جواہرات ، سونے دے تھاں تھپے تے کرسیاں ، میزاں تاں معاف کر سڳدوں پر سرائیکی دھرتی دی لُٹ مار معاف نی کر سڳدے ۔ سرائیکی دھرتی دے ناجائز الاٹمنٹیں دے ذریعے جو تُساں لُٹ مار مچائی اے ۔ جیویں تُساں بہاولپور تے چولستان کوں لُٹئے ، اساں ہک گیرے دی وکھ وی تہاکوں معاف نی کر سڳدے ۔ اُتھاں آوݨ آلے ماء دھرتی یا ایں آکھوں جو بندے دے پُتر بݨ تے اٹے ءِ چ لوݨ تھی تے مقامی لوکیں نال ہک تھی ونڄو ، جے تہاݙے بھیڄے ہوئے آباد کار اٹے ءِ چ روڑا بݨسن تاں اٹا ملݨ آلی دے ہتھ چھلیسن، ہتھ پھٹ تھیسن تے رت واہسی ۔ رہک ‘مزارعے ‘ آباد کار تے بھرا بݨ تے رہو، حملہ آور نہ بݨو۔ یاد رکھو تہاکوں بنگال ، بلوچستان تے سندھ ءِ چوں کیویں کڈھیا ڳے، اوں ویلھے وی سرائیکی قوم پناہ ݙتی، جے تُساں اِتھاں وی اوہے کرتوت کیتے تں ولا تہاکوں کون پناہ ݙیسے ؟

سرائیکی وطن وسیب دے ثقافتی مقامات

دنیا وچ جتنیاں وی آبادیاں ، شہر تے وستیاں ہِن ، انہاندی وجہ تسمیہ ٻہوں وݙا علم اے ، ایندے ڄاݨݨ نال پوری دنیا سامھے آ ویندی تے سارے ادوار سامھے آ ویندن ، دنیا وچ کوئی جاہ ایجھی کائنی جیندا ناں نہ ہووے تے ناں دا پچھوکڑ نہ ہووے ، جیویں جو وسیب دے چند ہک شہراں بارے اساں تہاکوں ݙسیندوں۔

آکھیا ویندے جو ملتان دنیا دا او شہر اے جیندا ست ہزار سال توں ݙیوا نی وِسمیا ، ملی قوم دی نسبت نال اینکوں مولستھان ، مولتان تے ہُݨ ملتان آکھیا ویندے ، ملتان کوں تاریخ اِچ کشپ پورہ تے ٻئے نانویں نال وی پکاریا ویندا رہ ڳے۔

پشاور لوکاں دی نسبت نال اینکوں پشاور دا ناں ݙتا ڳیا ، اے وسیب دا شہر ہا ۔ ایندی زبان ہندکو جو کہ سرائیکی دے قریب ہئی ، اِتھاں پشتون ناں دی کوئی شئے نہ ہئی ہک ہزار سال پہلے محمود غزنوی دے حملیاں دے بعد اِتھاں پشتون آوݨ شروع تھئے ،تے ضیاء الحق ویلے افغانستان دے ٻہوں لوکیں کوں اتھاں وَسایا ڳے۔

وسیب دے ہک درویش سکھ ’’ٹیکو سنگھ‘‘ دے ناں تے ہے ، آکھدن جو اِتھاں ہک وَݨ تے ہک ٹوبہ ہا ، او لوکیں کوں پاݨی پلیندا ہا ،اوندے ناں تے شہر بݨ ڳیا۔

سرگودھا خالص سرائیکی ناں اے ، اساݙے علاقے اِچ سر ٻہوں تھیندن ، ہک فقیر درویش جیندا گودھا ہا اوندا سریں نال بسیرا ہا ، سر تے گودھا دی نسبت نال سرگودھا تھی ڳیا۔

نواب بہاول خان دا آباد کیتا ہویا شہر انہاندے ناں نال ہے ، ریاست بہاول پور وی انہاندے ناں تے ہئی ، اٹھارویں صدی دے شروع اِچ اے ریاست بݨی تے قیام پاکستان دے بعد ون یونٹ تئیں اے ریاست رہ ڳئی۔

پاکپتن شریف دا پراݨا ناں اجودھن ، ستلج دے کنارے اَڄ دے پاکپتن شریف کوںاَڄ دا وݙا ناں حضرت بابا فرید الدین گنج شکرؒ سئیں ݙتا ، اوں ویلے دریا تے پتݨ ہا تے اَڄ پاکپتن شریف بݨ ڳے ، نور جہاں دی مقامی سرائیکی دھمال ’’پاکپتن تے آن کھلوتی ٻیڑی میری بنے لا‘‘ ایں شہر دی نسبت نال اے۔

جھنگ دا پراݨا ناں جھگی سیالاں ، سرائیکی اِچ جھگی اوں عارضی کمرے کوں سݙیندن جیرھی ککھیں تے سریں نال بݨائی ونڄے ، بعد اِچ جھگی سیالاں علاقے دے وݙے جنگلات دی نسبت نال جھنگ بݨ ڳیا۔

میانوالی وسیب دے سرائیکی بزرگ ، میاں علی دے ناں تے ہے ، اے شہر سولہویں صدی اِچ آباد تھیا۔

مظفرگڑھ دا پہلا ناں خان گڑھا ہا ، اڄوکا خانگڑھ وݙا خانگڑھ اکھویندا ہا تے اے نِکا۔1880 ء وچ شہید سرائیکستان تے والئی ملتان نواب مظفر خان اِتھاں قلعہ تعمیر کرایا تے مظفر خاں دی نسبت نال مظفرگڑھ تھی ڳیا ، مظفر آباد ریلوے سٹیشن جیرھا ملتان شہر دا حصہ ہے اے وی مظفر خان دی نسبت نال ہے تے آزاد کشمیر دا دارالحکومت مظفر آباد وی نواب مظفر خاں دی نسبت نال قرار ݙتا ویندے کیوں جو صوبہ ملتان دیاں حداں کشمیر تئیں ہن۔

لیاقت پور دا پہلا ناں ’’چودری‘‘ بمعنے چار در ہا ، اتھاں چار دریں آلی عمار بݨی ہوئی ہئی ، نواب بہاول پور اِتھاں آ تے لوکیں دھانہہ فریاد سُݨدے ہَن ، آبادکار آئے تاں انہاں ’’چودری‘‘ کوں چوہدری بݨا ݙتا ، بعد اِچ لیاقت علی خان دے ناں تے لیاقت پور بݨ ڳیا۔

چولستان دے علاقے اِچ موجود ہیڈ راجکاں دا اصل ناں ہیڈ رازقاں ہے ، اے اتھاں دی رازقاں بی بی دے ناں تے جیرھی جو ٻہوں نیک خاتون ہئی ، روہی دے لوکاں کوں پاݨی ݙیندی ہئی ، انگریزاں ہیڈ تعمیر کیتا تاں او بی بی دے عمل توں ٻہوں متاثر تھئے تے ہیڈ کوں انہاندے ناں نال منسوب کیتا ، آبادکار آئے تاں انہاں رازقاں کوں راجکاں بݨا ݙتے کیوں جو او رازقاں ٻول نی سڳدے ۔ اے وی ݙسی ونڄاں جو ’’ازرق‘‘ دا لوظ وی اجرک دے معنے اِچ ایویں تبدیل تھئے۔

بہاولنگر دا ناں نواب بہاول خاں دے ناں تے ایویں چھوٹے چھوٹے شہراں دے ناں جیویں ترنڈہ سوائے خاں ، سوائے خان عباسی، کوٹ سمابہ ، سمابہ خاں عباسی، سہجہ ، سہجہ خان عباسی دے ناں تے ݙسیے ویندن ، ایویں ریاست بہاولپور دے اکثر شہر والیان ریاست یا خاندان عباسی دے ناں تے ہِن۔

دیرہ غازی خان ،اتھاںدے سرائیکی فرمانروا نواب غازی خاں دے ناں تے ہے۔

دیرہ اسماعیل خاں اِتھاں دے سرائیکی فرمانروا نواب اسماعیل خان دے ناں تے ہے۔

ڈیراور قلعہ ڈیراور دے ناں تے ہے جو کہ چولستان اِچ ہے تے ایں قلعے کوں ݙیکھݨ سانگے پرے پرے توں خُلق اَمدی اے۔

رحیم یار خان نواب آف بہاول پور دے پتر رحیم یارخان عباسی دے ناں تے ایندا پہلا ناں نوشہرہ ہے ۔ بزرگ ہُݨ وی اینکوں نوشہرہ سݙیندن۔

عبدالحکیم اِتھاں دے سرائیکی بزرگ حضرت عبدالحکیم سئیں دے ناں دی نسبت نال دریائے راوی دی مݨ تے آباد تھیا ، اِتھاں ہیڈ سدھنائی وی بݨیے ، سرائیکی اِچ سدھنائی دا مطلب سدھی نئے یعنی ’’سیدھا دریا‘‘ ہے۔

سرائیکی وسیب دے قدیم تہذیبی مرکزہڑپہ دا اے قدیم ناں کوں رگ وید اِچ ’’ہری رویا‘‘ آکھیا ڳے ، ایندی تاریخ بارے آکھیا ویندے جو پنج ہزار سال اے ، اینکوں سندھ دے موہنجوداڑو دا ہمعصر آکھیا ڳے ،جیویں ہڑپہ ہری رویا تھئے ایویں موہنجوداڑو دا وی کوئی ٻیا ناں ہوسے کیوں جو کہیں شہر دا ناں ’’موئیں دا دڑہ‘‘ نی تھی سڳدا۔

ساہیوال دا پراݨاں ناں منٹگمری ہے ۔1966ء اِچ ساہی قوم دے ناں تے ایندا ناں ساہیوال رکھیا ڳیا ، ضلعی ہیڈکوارٹر ہے تے ملتان ڈویژن اِچ شامل ہے۔

فیصل آباد دا پراݨاں ناں لائل پور ہے ، ذوالفقار علی بھٹو سعودی فرمانروا شاہ فیصل دی محبت اِچ ایندا ناں فیصل آباد رکھیا ،پہلے اے ملتان کمشنری دے ضلع جھنگ دی تحصیل ہا تے انگریزیں آبادکاری دے ذریعے لائل پور کوں ضلع بݨا تے جھنگ توں الگ کیتا۔

رشتے ، ناطے

خواجہ فرید سئیں فرمائے ’’جو کوئی چاہے فقیر فنا کوں اپݨے آپ کوں ڳولے ‘‘ اپݨے آپ دی ڳول دا مطلب اے جو اساں آپ کوں سنڄاݨوں اپݨے وسیب کوں سنڄاݨوں تے وسیب دی ہر شئے دی ڄاݨ پچھاݨ کروں ۔ اساں ہر حوالے نال اپݨے سارئیکی رنگ ءِ چ آئوں ، اپݨا الا ٻول ، چال ڈھال ، اپݨے ناں اپݨی ٻولی ءِ چ ہوون ، اپݨا لباس تے اپݨی خوراک سب دیسی ہووے کجھ شئیں لکھدا پیاں انہاں تے توجہ ݙیوں تے انہائیں کوں عام کروں جیویں جو اساں ݙسائوں جو ایندے وچ ہر شئے دی وضاحت کھڑی تے سنڄاݨ تھی ویندی اے سرائیکی سندھی دے سوا کہیں ٻی زبان ءِ چ ا ے خوبی کینھی۔

رشتیں اچ سوتر، چاچے دا پُتر ،مسات ،ماسی دا پُتر ، مولیر ، مامیں دا پُتر ، پھوپھیر ،بوا دا پُتر شامل ہن ۔ پاسے اچ اُبھا ،لماں ، پوادھ ،پچھادھ۔ݙیہاڑیں اچ چھݨ چھݨ ،آݙٖت ،سنوار، منگلوار ، بدھوار ، خمیس ، جمعہ ۔ زمانے اچ پچھوال (ماضی )  اڄوال (حال)  اڳوال ( مستقبل ) ۔ مُداں اچ ہُنالا ،سیالا ،وݨ پھپھوڑ ،پتر کیر ،مینھ جھڑ ، مہینیں اچ چیتر ، وساخ ، ڄیٹھ ،ہاڑ ،ساوݨ ،بدرا ، اسوں ،کتی ، منگھر ، پوہ ،مانگھ ،پھڳݨ اَتے ویلہے اچ پرہ باکھ ، ککڑ بانگ اسیر ویلہا ، چیڑی چوڳ سویل ، ݙوپہر ،نماشاں ، شام ،منہ اندھارا ، رات ، دھمی ، کانا ݙینھ ، پیشیں ، دیگر ، ڈھلدی شام ،اڄ رات ، اڳلی رات ، پچھلی رات ، اڄ ،کل کلتھوں ، وݙا ویلا ،ݙینھ لا ویلا ، لاٹ پلاٹاں ݙینھ ، چندروکی رات ،چوݙی دی رات ، عید داݙینھ شامل ہن۔

سرائیکی وسیب دے ٹبر ءِ چ ݙاݙی،ݙاݙا ،ابا ،اماں ،دھی ، پُتر ، سس،نناݨ ، نونہہ ، ڄوانترا ، بھیݨ ، بھرا ، سالا ، سالی ، چاچا ، چاچی ، بھڄائی ،ماماں ،مامیں ،پوترا،پوتری ،جھلوترا ، جھلوتری ،پیئو ، پتندر، مترائی ، مترایا ، ݙوہترا ، ڈوٖہتری ، ذال ، پئے ، منگیندا ،منگیندی ۔

شہراں دے ناں

سرائیکی وسیب ٻہوں وݙا سماج ہے ۔ اتھاں لکھاں شہر تے وستیاں آباد ہِن البتہ کجھ شہریں دے ناں اے ہِن ۔رحیم یارخان ، کوٹ سبزل ، بھونگ، احمد پور لمہ ، ترنڈہ سوائے خان، کوٹ سمابہ ، دھریجہ نگر، گڑھی اختیار خان، چاچڑاں ، خانپور، لیاقت پور، صادق آباد، فیروزہ ، اللہ آباد، خانبیلہ، غوث پور، ظاہر پیر، چنی گوٹھ ، سہجہ ، ترنڈہ محمد پناہ ۔ بہاولپور : نور پور نورنگا، مبارک پور ، احمد پور شرقیہ ، ڈیراور قلعہ ، چنی گوٹھ ، خیر پور ٹامیوالی ، یزمان ، حاصل پور ، بہاولنگر ، چشتیاں ،بخشن خان، تخت محل ، منڈی صادق گنج ، رحموں کے ،مکلوڈ گنج، منچن آباد، پاکپتن ،ملکہ ہنس، عارف والا، ٹبی لال بیگ، گگو ، سہوکا، ساہیوال ، ہڑپہ ، چیچہ وطنی ، شیخ فاضل ، میاں چنوں ، پیرپنوں ،خانیوال ،جہانیاں ،مخدوم پور پہوڑاں، مِترو ، مخدوم رشید، وہاڑی، وستی ملوک ،میلسی ، کبیر والا ،نواب پور ،ملتان، شجاع آباد ، حافظ والا ،جلال پور پیر والا ، مظفر گڑھ ، شاہ جمال ،میر ہزار خان، خان گڑھ ،روہیلانوالی، شہر سلطان ،وسندے والی ،پرمٹ، جتوئی ، علی پور ، خیر پور سادات ، دیرہ غازیخان،سخی سرور، فورٹ منرو، کوٹ چھٹہ ، چوٹی زیریں ، کھرل بزدار، ٻواٹہ ،بنگلݨ، گُد پور ،ڄام پور ، داجل ، محمد پور، ہڑند ، راجن پور، فاضل پور ، حاجی پور ،کوٹ سبزل ، تریاݨی ، عمر کوٹ ،روجھان ، شیخ والی ، شاہ والی ، ماڑی ، دیرہ اسماعیل خان ،پہاڑ پور، کلاچی ، درابݨ، پیزو ، ٹانک ، میانوالی ، چکڑالہ ،داؤد خیل ،کالا باغ، چیری ، کمر مشاݨی، مکڑ وال ، تھائی خیل ، عیسیٰ خیل ، داؤد خیل ، چکڑالہ ، موسیٰ خیل ،واہ بھنچراں ، خوشاب، کٹ سنگرال ، نوشہرہ ، جبی ، وڑچھہ ، سرگودھا ،کوٹ مومن ، بھابھڑہ ،کُلر واݨ ،جاریاں ،بھیرہ ، سلاں والی ، ہنڈائی والی ، فاروق آباد، سبھاگا، کوٹ عیسیٰ، شاہ پور ، کوٹ مومن، چنیوٹ، رجوعہ ، بھݨواݨہ، خیوہ ، موچی والا، جھنگ، رجوعہ، باغ، حویلی بہادر شاہ، شور کوٹ، گڑھ مہاراجہ ،باہو سلطان ، احمدپور سیال ، علی پور ، کوٹ ادو، لیہ ،چوبارہ ، کروڑ لعل عیسن، نورے والا،لودھراں، کہروڑ پکا، بھلوال ، نور پور تھل ، بھکر ، کلور کوٹ، منکیرہ ،ہارون آباد، فورٹ عباس۔اے چند ہک شہریں دے ناں ہِن ، جیویں میں ݙسیے جو سرائیکی وسیب ٻہوں وݙے خطے دا ناں ہے۔ ست دریاویںدی سرزمین ہے ، ایندے وچ سینکڑاں ہزاراں نی لکھاں آباد شہر تے وستیاں ہِن ، جنہاں کوں لکھݨ پوو تاں اوندے واسطے الگ ہِک کتاب دی ضرورت ہے۔

جہانگیر مخلص آکھے جیرھے رل مل گذاریے ہن چنگے ݙ و ݙینھ حیاتی دت جہیں دے چک وچ آڳن ،اوہے دیہات کیا پچھدیں ‘‘ سچی ڳال ایہا ہے جو روہی ءِ چ آباد یں دے نال انہاندی سنڄاݨ مطابق ہن اڄ ہر پاسے چک آڳن ،چک دا لوظ وسیب سانگے دانگ بݨ ڳے ۔بہر حال روہی ءِ چ آباد وستیاں دے کجھ ناں اے ہن ،جھوک پنوار ،کاکی آلا ٹو بھہ ،رکن والا ،میر والی ،متوالی آلا ٹوبھہ ،کھیڑیاں آلا ٹوبھہ ، بجنوٹ ، رکن پور ۔خان گڑھ ،مٹھڑا ، لالو آلی جھوک ۔بہو والا ٹوبھہ ۔بھاگلا ،کنڈیرا ۔ولہار ،مٹھڑی ،رانو آلا ،روڈے آلا ،قلعہ عباس ،قمر دا ٹوبھہ ،کنڈا فرید ،عبݨ آلا ٹوبھہ ،رمن ،کیرانوالہ ،قلعہ ڈیراور ،دین گڑھ چنݨ پیر ،مراد دا ٹوبھہ ، پیر سائیں آلا ٹوبھہ ،ڄال آلا ،بختو آلی ،رانجھے آلا ،نواں کوٹ ،وݙی روہی ،جھوک مہر ، کنڈے آلا ،عبداللہ آلی کھوئی ۔

ملتان دی تہذیب

ملتان دا سارا علاقہ تمدنی آثار جیہی نعمت توں مالا اے آثار کوں ڳولیا ونڄے تے کھدائی کیتی ونڄے تاں ٻہوں کجھ مِل سڳدے۔ماضی کوں ڳولݨ کیتے آثار قدیمہ دی ٻہوں اہمیت ہوندی اے کیوں جو جہان اَتے جِن واقعات دے بارے ئَِ چ تاریخ دے اوراق چُپ ہوندن کھدائی کرݨ نال لُکے ہوئے گوشے نکھر تے سامݨے امدن ۔مختلف اصحاب ملتان دی ہزاراں سال پُراݨی تاریخ کوں لبھݨ کیتے مصروف ریہے۔سر الیگزینڈر ملتان دے قلعے ءِ چ 1853ء ءِ  چ کھدائی کیتی۔ 1963-64ء ءِ چ ماہر آثار یات ہک صدی توں زائد عرصہ  پہلے سر الیگزینڈر کننگھم ملوئی خاندان دے کجھ پُراݨے شہر تے دیہات دے آثار قدیمہ دریافت کیتے۔ سکندر اعظم 326قبل مسیح ءِ چ انہاں شہراں کوں دریافت کیتا ۔کننگھم ملتان دے تاریخی قلعے دے اندر ہک کھوہ دی چالھیں فٹ دی گہرائی تک کھدائی کیتی اِتھوں اِتھاں دے مختلف ادوار دا پتہ لڳدے ۔1963تے 1971ء ءِ چ آثار قدیمہ دا پتہ چلایا جیہڑا وادی سندھ دے قدیم تہذیبی دور توں گھن تے چوݙویں صدی عیسوی تئیں تعلق رکھیندے ہن ۔انہاں ءِ چ جلال پور ،دھنی وال تے مغل وال ادے آچار وی ہن جیڑھے ابتدائی ہڑپائی ہن ۔انہاں نال ملتان دے قدیم ترین تہذیب دے پنج ہزار سالاں دے دور دی نشاندہی تھیندی اے۔

پیداوار

سرائیکی وسیب کوں اساں بہشت آکھدوں کیونجو اتھاں پھل فروٹ تے ہر شئے تھیندی اے ۔ پُھٹی ، ڳنا ، کݨک ، وصل ، آلو، تماخو ، جوار، ٻاجھری ، سریم ، اسوں ، چیݨاں ، برسین ، مکئی ، تھوم ، موری ، مُنگ ، مرچاں ، ٹماٹر ، پالک ، گوبھی، شکر کھنڈی ، وتاؤں ، امب ، مالٹا، امرود، انار ، کیلا ، پِنڈ، جؤ، جوار ، مٹر ، دھاݨے ، جیرہ ، سونف ، مانہ، سورج مُکھی ، کدوں ، پینٹھا ، تُری ،بھنڈی ، نہال ، میڑھے ، اروی ، بھ، مُنگ پھلی، نبوئے ، گاجر ، مولی ، سوہنجڑاں، کچنال ، ڄموں ، شتوت ، مالٹے ، کنوں ، پیلھوں ، ݙیلھے ، لسوڑہ ، چِبھڑ، کاں پیلوں ، لوڑنک ، میتھری ، ساڳ ، پالک ، روہاں، چݨے ، گنوار ، مکئی ، ہر دال، وصل ، تھوم،مٹر، کریلے ، بند گوبھی ، کھیرے ، ہندواݨے ، خربوزے، پاٻی ، ککڑیاں سمیت تقریباً ہر سبزی ، فصل تے پھل فروٹ وسیب اچ تھیندے ۔

ادبی ورثہ

سرائیکی زبان ہک ٻہوں وݙی ادبی ورثے دی مالک ہے ۔ سرائیکی زبان و ادب مالا مال ہے ۔ ہر صنف ہر نوع تے ہر قسم دا قدیم تے جدید ادب موجود ہے ۔ نظم ہووے یا نثر ہر صنف اِچ قابل قدر کم تھئے ۔ ایندے اِچ دینی ادب ، شاعری ، لسانیات ، افسانہ ،ڈرامہ خاکہ ، انشائیہ ، ناول ، تحقیق ، تنقید ، تاریخ ، ثقافت ، نثری ادب ، سیاسی ادب ، لوک ادب ، فریدیات ، مشاعرے تے صحافت دے حوالے نال ٻہوں سارا خزانہ موجود ہے ۔ ایں زبان دا علمی و ادبی ذخیرہ صدیاں تے محیط ہے پہلے ایہ ذخیرے سینہ بہ سینہ منتقل تھیندے ریہے ۔ طباعت دی سہولتاں آنوݨ دے بعد اے ذخیرہ محفوظ کر گھدا ڳیا ۔ اکادمی ادبیات پاکستان دے مطابق پاکستان اِچ سب توں ودھ کتاباں سرائیکی زبان اِچ شائع تھیندیاں پن۔

اپݨا وسیب آکھو

کراچی اچ راہݨ آلے وسیبی بھرا اپݨی دھرتی ،اپݨی زبان تے اپݨے وسیب نال بے پناہ محبت کریندن ۔ ایندے وچ کوئی شک نی جو کراچی اچ راہݨ آلے سرائیکی دوستیں سرائیکی حوالے نال اتنا زیادہ کم کیتے جو وسیب دے لوک ایندی مثال پیش نی کر سڳدے پر کراچی اچ راہݨ آلے اساݙے کم پڑھ بھرا اپݨے وسیب کو پنجاب آکھدن مثلاً جݙاں او اپݨے وسیب آوݨ ونڄݨ دی ڳالھ کریسن تاں آکھسن جو میں پنجاب وچوں کل آیاں یا فلانے ݙینھ پنجاب ویساں ۔ حالانکہ سرائیکی وسیب پنجاب نی بلکہ سرائیکستان اے ، پڑھے لکھے بھرا ایں عادت تے عمل دی حوصلہ شکنی کرن تے اپݨے بھرانویں کوں اپݨے وسیب دا ناں پکواون تے انہاں کوں واضح کرن جو جیکر تُساں سرائیکستان نی آکھدے تاں وطن یا وسیب آکھ ݙیو یا ول اپݨے شہر دا ناں گھنو پر غلطی ، سادی تے بے وقوفی نال ٻولے ونڄݨ آلے غلط العام لوظ پنجاب کوں ختم تھیوݨا چہیدے ۔

سرائیکی خطے دی زرعی پیداوار

سرائیکی وسیب بنیادی طور تے زرعی ریجن ہے ، اے علاقہ ملک کوں زرعی پیداوار اناج، پھل تے گوشت دے مجموعی پیداور 70 فیصد مہیا کریندے پر اِتھاں دے واسیاں دے اپݨے ٻال بُکھے ہوندن ۔ وسیب دی پھُٹی ٻاہرلے ملکیں ونڄ تے قیمتی زرمبادلہ حاصل کریندی اے پر وسیب دے لوک لنڈا خرید کرݨ توں عاجز ان ، سرائیکی خطہ زرعی ریجن ہووݨ دے باوجود حکومت زرعی یونیورسٹیاں ٻاہر بݨائن ، کیا اساݙے ارباب اختیار انہاں مسئلیاں تے غور کریسن جو اتنی پیداوار ݙیوݨ آلے علاقیاں کوں محروم رکھݨ جائز اے ؟

ثقافتی دور

قباچہ دا دور حکومت وی ملتان کیتے ہک خاصہ علمی دور ہا۔ قطب الدین ایبک دی وفات دے بعد ناصر الدین قباچہ بھٹنڈہ تے ایندے توں کجھ اُتے دے علاقہ توں، لیکن ٻیا ملتان تے سندھ تک ایندی حکومت اچ شامل ہا۔التمش تے قباچہ ݙونہیں قطب الدین ایبک دے ڄوانترے ہن۔ ہندوستان دی حکومت ایں طرح انہاں ݙونہاں اچ تقسیم تھئی۔ ملتان ایں ویلے اپݨے ثقافتی تے علمی وقار دے لحاظ نال ہندوستان دے ݙوجھے شہراں تے فوقیت رکھدا ہا۔ کیوں جو ملتان اچ ایں ویلے غوث بہاء الدین زکریاؒ تے ٻئے علماء دی وجہ نال علمی طورتے مرجع خلائق ہا تے جیڑھا وی عالم عرب وعراب توں رُخ کریندا سدھا ملتان پُڄدا۔ سُہر وردیہ تے چشتیہ دے صوفیاء تے مشائخ یاں شریعت و طریقت دی شمع روشن کیتے ہوئے ہن۔ مقامی علماء دے علاوہ ٻاہر توں اہل علم و دانش دیاں مجلساں گرمائے ہوئے ہن۔ تاں ایں عہد دے ملتان دا ذکر کریندے ہوئیں سیرالاولیاء دا مصنف لکھدا ہے:

’’قبہ دریں ایام ملتان قبتہ الاسلام عالم بود۔ فحول علماء آنجا حاضر بودند‘‘

ایویں تھیوݨا لازمی ہا۔ کیوں جو ایݙے التمش جیہاں پرہیز گار تے نیک دل بادشاہ تخت دہلی تے متمکن ہا جیندی مجلس اچ وݙے وݙے مشائخ تے عالم موجود ہن ایں سانگے قباچہ نے وی ملتان اچ علماء کرام تے ادباء دی دریا دلی توں دل نوازی کیتی تے ہر پاسے اہل فن چھک تے ملتان اچ جمع تھی چکے ہن۔ایندے علاوہ تاتاریاں دی قتل و غارت نال وی وݙے وݙے علماء جان دی حفاظت سانگے ہندوستان دا رُخ کریندے پے ہن۔ ملتان رَستے اچ پوندا ہا ایں سانگے انہاں دا قیام اول ملتان اچ تھیندا تے قباچہ انہاں دی وݙی تکریم کریندا تے انہاں کوں انعام و کرام ݙیندا ہا۔ اتھاں تک جو محمد عوقی جیہاں مؤرخ و تذکرہ نگار دی قسمت وی قباچہ دے دامن نال وابستہ ہئی تے او قباچہ دے علمی دربار دی ایں طرح عکاسی کریندے:

’’یہ دربار علماء و فضلاء توں پُر ہے، اے ہک ایجھا اَسمان ہے جئیں وچ ارباب کمال دے ستارے چمکدن ۔ اے ہک ایجھا بوستان ہے جتھاں فضل دی کلیا، تے ہنر دے شگوفے کھلئے ہوئے ہن۔‘‘

عوقی نے کجھ اہل علم دا تذکرہ وی کیتا ہے ۔ جنہاں اچوں الاجل المحترم شمس الدولہ والدین سید الندماء محمد الکاتب البلخی فخرالشعراء ضیاء الدین السنجری تے ملتان دے فضلی ملتانی قابل ذکر ہن۔ جنہاں دی شاعری تے علمی عظم ایں دور اچ مسلم ہئی۔ شمس الدین بلخی عالم و شاعر ہووݨ دے علاوہ اعلیٰ درجے دا خطاط ہا او اپݨے دور دے مشہور و معروف خطاط ابن البواب تے ابن مقلمہ توں خطاطی اچ ودھیا ہویا ہے۔ او ہک اینجھا نینگر ہے جیندی نظری چرخ پیر نے نی ݙٹھی۔ تے چکر لاوݨ آلے اسمان نے اینجھا جامع صفات کہیں ٻے کوں نی پاتا۔

اے حال تاں بلخی دی خطاطی داہا مگر ایندی شاعری دا وی ایہو حال ہا جو ایکوں انوری دا ہم پلا قرار ݙتا ڳیا۔ ’’شعر عدیل انوری ، اتھاں تک جو بلخی کوں تاج الفصلاء تے مفخر القدماء جیہیں القاب توں نوازیا ڳیا۔ قباچہ دی مدح اچ ایں جیڑھا کجھ شعر دی زبان اچ لکھیا تے سُݨایا ایں تے ایندی وݙی قدر کیتی ڳئی۔

خود علامہ عوقی مصنف ’’لباب الالباب‘‘ جئیںملتان دے دور دی علمی تے ثقافتی روداد قلمبند کیتی ۔ فضلی ملتانی دا ہم درس ہا۔ فضلی ملتانی نے جݙاں بخار ا تک دا حصول علم کیتے سفر کیتا تے اہل علم لوکاں توں فیض یاب تھیا تاں ایں زمانے اچ عوقی وی ہیں مکتب اچ انہاں دے نال شریک سبق ہن۔ امام فخر الدین رازی دی جامع النصیر اتھائیں حفظ کیتی۔ جݙاں فضلی ملتان واپس آیا تاں قباچہ نے ایکوں اپݨا مصاحب مجلس بݨا گھٖدا۔ فضلی دی علمی قابلیت نے ایکوں وݙے وݙے علماء دی صف اچ کھڑا کر ݙتا۔ تے خود قباچہ ایندی حد توں ودھ قد ر کریندا ہا ۔ فضلی نے وی قباچہ دی شان اچ قصائد لکھئے۔

مندر پرہلادمندر قلعہ کہنہ دی سطح مرتفع تے بݨیا ہویا ہا ایکوں خود پرہلاد بھگت بݨوایا ہا۔اے ملتان اچ ہندو عہد دی سب توں پُراݨی یادگار ہے جیڑھی جو بہائو الحق زکریاؒ دے بالکل سامݨے ہے۔2دسمبر 1992ء کوں ملتان دے لوکاں نے ایں ہندو یادگار کو ݙہا ݙتا۔

جارج گریرسن تے سرائیکی

دنیا دے منّے منائے لسانی محقق سرجارج گریرسن ، ڈاکٹر محی الدین قادری مور ، روسی محقق ایس یوسمرنوف ، لندن یونیورسٹی دے ڈاکٹر سینتی کمار چٹرجی، ڈاکٹرمسعود حسین خان ، ڈاکٹر سدھیشور رائو ورما ، پروفیسر ڈاکٹر کرسٹوفرشیکل ، ڈاکٹر شوکت سبزواری ، ڈاکٹر طاہر تونسوی ، قیس فریدی ، شوکت مغل ، سجاد حیدر پرویز ، محمد علی صدیقی ، پروفیسر خلیل صدیقی ، ڈاکٹر گوپی چند نارنگ جہے تمام وݙے ماہر لسانیات ایندی لسانی تے ترکیبی خصوصیات کوں مدنظر رکھیندے ہوئے اینکوں الڳ زبان آکھے زبان دی صوتیات ، افعال تے افعال دی گردان ، حروف تے ٻئے لسانی قواعد دے حوالے نال اینکوں ہک الڳ مکمل زبان وی تسلیم کیتے ۔ سرائیکی زبان دیاں اضافی آوازاں صرف سندھی زبان دے علاوہ کہیں ٻئی زبان وچ نی ملدیاں ۔سرائیکی زبان دا اپݨا الگ لسانی مزاج ، لسانی جغرافیہ تے وسیع ادبی سرمایہ موجود ہے ۔

ماسی دا مطلب نوکرانی ؟

کراچی اچ اے ڳالھ ݙیکھݨ اچ آئی ہے جوگھریں اچ کمر کرݨ آلے تریمتیں کوں ’’ ماسی ‘‘ آکھ تے پکاریا ویندے ۔ نوکرانی ماسی آکھݨ آلی مرض دا شکار صرف غیر سرائیکی لوک نی بلکہ ایں مرض وچ کراچی دے خود کھمدے پیندے گھرانے لوک وی شامل ہِن ۔ یاد رکھݨا چہیدے جو ماسی سرائیکی زبان دا عظیم لوظ اے۔ ماسی ماء دے بعد مقدس رشتہ ہے ۔ ماء تے ماسی وچ کوئی فرق کائنی ۔ لہٰذا ماسی نوکرانی دے معنے وچ استعمال تھیوݨا چہیدا ۔ جتھاں ایں طرح دا عمل دہرایا ونڄے ، اوندی مخالفت کرو تے ماسی کوں نوکرانی بنݨ توںبچاؤ۔ ماسی نوکرانی کیوں بݨی ؟ ایندے تے اساکوں غور کرݨا چہیدے ۔ جݙاں کہیں وسیب دے لوک غافل تھی ونجن اپݨے وسیب دی رکھوالی آپ نہ کر سڳن ۔ ول انہاں دے وسیب تے وسائل تے قابض تھیندن ۔ غاصب انہاں کوں اپݨی دھرتی توں نکلݨ تے مجبور کر ݙیندن ، ول انہاندیاں میریں بھیݨیں تے دھیریں تے چاچیاں ماسیاں پردیس ونڄ تے ٻئے دے گھریں دے تھاں منجیدیاں تے ٻوہاریاں ݙیندن ۔ اوندے بعد ’’ پرلے‘‘ دی مرضی جو سلوک کرے ۔ کیا اساں ایں ڳالھ تے کݙاہیں غور کیتے ؟

نور نامہ

بر صغیر دے معروف محقق حافظ محمود شیرانی نور نامے کوں 1054ء دی تصنیف آکھئے ۔ جݙاں جو ڈاکٹر مہر عبدالحق اینکوں ہِیں توں وی پہلے دی تصنیف آکھدن ۔ نور نامہ سرائیکی دی او شاہکار شاعری اے جیرھی صدیں توں صرف سرائیکی وسیب ءِ چ ای نی ، سارے ہندوستان دے پرے پرے دے علاقئیں تے اڄ دے پاکستان دے ہر علاقے ءِ چ قرآن مجید دی تلاوت دے بعد پڑھی ویندی اے ۔ ایں نظم وچ 19 واری نور دا لفظ آئے۔ سرائیکی دی اے نظم ہو بہو پڑھیجݨ دے نال ہندوستان تے پاکستان دے کئی زبانیں ءِ چ ترجمہ کر تے اینکوں پڑھیا ویندے پر ایندا حوالہ ملتانی نظم آلا ݙتا ویندے ۔ ماہر لسانیات پروفیسر شوکت مغل نور نامے کوں نویں سروں بݨا جوڑ تے ٹھہا ݙتے تے اساں اینکوں جھوک پبلشرز دی طرفوں شائع کیتے ۔ نور نامے ءِ چ سب توں پہلے اللہ سئیں دی ، ولا اوندے حبیب محمدؐ سئیں دی تعریف اے ، ولا شاعر اپݨی ارداس دے نال جڳ جہان دی ڳالھ کریندے ۔ اینکوں پڑھݨ کار ثواب سمجھا ویندے ۔

نویں دیرے دی بنیاد

1823ء اچ تاریخ دے بدترین سیلاب پراݨے دیرہ اسماعیل خان کوں صفحہ ہستی توں مٹا ݙتا۔ نواب آف دیرہ اسماعیل خان نواب احمد خان پراݨے شہر کوں ݙینھ لا آلے پاسے نویں شہر دی بنیاد رکھی تے شہر دے سارے واسی ہند و مسلم رَل تے سارے شہر کوں ولا وساوݨ لڳ پے وݙے وݙے انجینئر سݙیے ڳے نواب احمد سدوزئی آکھیا جو دیرے کوں ہندوستان دا سوہݨا شہر بݨا ݙیساں پر اڄاں دیرہ بݨدا ودا ہا جو نواب احمد خان 1825ء اچ فوت تھی ڳے نواب دی  وفات دے بعد اوندا پُتر شیر محمد خ ان سدوزئی تخت تے ٻیٹھا دیرے دے لوگیں چند سال دے عرصے وچ دیرے کوں سوہݨا شہر بݨا ݙتا ۔ جو1836ء دے وچ بد بخت رنجیت سنگھ دا بے حیابھنڑیجا نونہال سنگھ دیرے تے ابڑ غُت چڑھائی کرݙتی تے ہک واری ولا  دیرے کوں برباد کر تے رکھ ݙتا۔

محبت دا درس

وسیب دے اہل قلم تے بھاری ذمہ واری ہے جو او قوم کوں خطریں توں آگاہ کرن ۔ لوکیں کوں اپݨی دھرتی ،اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت کراوݨ سِکھاون ۔ سیاستدانیں کوں جیرھی ڳالھ اڄ وی سمجھ نی آمدی خواجہ غلام فرید سئیںؒ سوا سو ، ݙڈھ سو سال پہلے آکھیا ہئی جو ’’ اپݨی دھرتی آپ وسا توں ، پٹ انگریزی تھاݨے ‘‘ ۔ خواجہ فرید اوں ویلھے وی ماء دھرتی نال محبت دا درس ݙیندے ہوئیں روہی دے ٹٻیں کوں کوہ طور نال تشبیہ ݙتی ہئی ، روہی دے کرڑ کنڈیاں کوں شمشاد تے صنوبر آکھیا ہئی ۔  اڄ اساں ولا انہاں چیزیں کوں یاد کروں ، خواجہ فرید سئیں دے فرمان مطابق ہِک ہِک وستی ، ہِک ہِک ڳوٹھ تے ہِک ہِک شہر ونڄ تے وسیب سانگے ہِک مُٹھ تھیوݨ تے وسیب نال محبت کرݨ دے سنہیئے پُڄاؤں تے ہر جاہ تے خواجہ فرید سئیں دی اے ڳالھ پُڄاؤں جو آئے سرائیکی ! توں عظیم ایں ، نماݨاں پن چھوڑ ، اپݨے سِر کوں اُچا چا توں کہیں دا ٻیٹھا ٻلہایا کائنی ، تیݙی اپݨی دھرتی اے ، اپݨا خطہ اے ، اپݨا وسیب اے توں ہزاراں سالیں دی تہذیب دا وارث ایں ، اپݨے آپ کوں سنڄاݨ ۔ خواجہ سئیںفرمائے ’’ فاش فرید اے وعظ سݨا توں ، عالم جاہل شاہ گدا کوں ، جو کوئی چاہے فکر فنا کوں ، اپݨے آپ کوں ڳولے ‘‘ ۔

وسیب دی تریمت

تریمت دے بغیر اے جہان مکمل کائنی ۔ تریمت کوں ادب دے میدان اچ نال رلاوݨا پوسے ۔ عورت ٻہوں وݙی تخلیق کار ہوندی اے ۔ انسانی تخلیق اوندے وجود نال ہے تاں ول او ادب کیوں نی تخلیق کر سڳدی ۔ تریمتاں سہرے لکھدین ، او سہرے ادب عالیہ دا حصہ ہِن ۔ انہاں سہریں دے وچ اساں آپ کھڑے ہوندوں ، اساݙا وسیب کھڑا ہوندے ، اساݙی زبان تے ثقافت کھڑی ہوندی اے ۔او سہرے کیا ہوندن در اصل او دعائیں ہوندن ۔ اساکوں وی تریمت کوں برابر رتبہ ݙیوݨا پوسے ۔ سرائیکی قلم قبیلے دے لوک تریمتیں دی مدد کرن تے انہاں کوں ادب دے میدان اچ گھن آون ۔ جے اساں ایویں نہ کر سڳیوسے تاں ول وانجھے رہ ویسوں ۔ ہِک ہتھ نال تاڑی نی وڄدی۔ ہِک ہِک اے ݙو یارھاں ہِن ۔ مرد تے عورت کوں رَلے رل تے نہ صرف ادبی محاذ بلکہ وسیب دے حق حقوق دے محاذ تے وی رلے رل تے جنگ لڑنی پوسے۔

وسیب دے دریا تے ڈیم

سرائیکی وسیب بنیادی طور تے دریاویں دی دھرتی تے سرزمین اے ، اینکوں ست دریاویں دی سرزمین وی آکھیا ویندے ۔ سرائیکی وسیب دا اہم دریا ستلج ، سندھ طاس معاہدے دے تحت بھارت کوں ویچ ݙتا ڳیا ، جیندے نتیجے اچ ستلج دی پیج دے سرائیکی علاقے غیر آباد تے روہی وانگے صحرا وچ تبدیل تھیوݨ دا خطرہ پید اتھی ڳئے ۔ سرائیکی وسیب دی ہر قابل کاشت زمین کوں پاݨی ملݨا چہیدے پر اتھاں زیر کاشت رقبے کوں وی بمشکل 50 فیصد پاݨی ملدے ۔ سرائیکی وسیب وچ مزید ڈیمز ، نہراں تے دریاویں ، بیراجز تے پُلاں بݨاوݨ دی لوڑھ ہے ۔سرائیکی وسیب اچ جناح بیراج ، تونسہ بیراج ، چشمہ بیراج ، ہیڈ پنجند، ہیڈ اسلام ، ہیڈ اسلام تریموں تے سدھنائی ہیڈ ورکس بݨائے ڳئے ہِن ۔

ہک تحقیقی کتاب

کجھ مُد پہلوں کراچی توں ہک تحقیقی موسوم بہ Paradise Gods شائع تھئی ، ایندے اچ ایں خطے بارے لکھیا ڳئے جو وادی مہران ( مرکز ملتان) ایجھا خطہ ہے جتھاں انسان پہلی دفعہ اپݨے ݙو پیریں تے کھڑا تھیوݨ تے ٹرݨ شروع کیتا، جتھاں تہذیب ایجاد تھئی تے انسان کوں مہذب بݨاوݨ دے عمل دا آغاز تھیا ۔ ایں علاقے اچ سب توں پہلے فن تحریر ایجاد تھای ۔ خثت سازی تے پختہ عمارتاں تعمیر کرݨ دا کم سب توں پہلے اتھاں شروع تھیا ، کتاب اچ مزید لکھیا ڳئے جو ایں علاقے پوری کائنات اچ سوتی کپڑا سب توں پہلے متعارف کرائے ، وزن تے پیمائش دے ایجھے پیمانے اتھاں ایجاد تھئن جو وال برابر وی فرق نہ ہا، نہراں کھبٹ تے زمین سیراب کرݨ تے بحری تجارت دے عمل دا مُنڈھ ایں خطے توں شروع تھیا، کتاب اچ ایں علاقے بارے ٻیاں وی ٻہوں ساریاں معلومات ݙتیاں ڳن۔

عرض کرݨ دا مقصد اے ہے جو ملتان تے ݙوجھا سرائیکی خطہ اڄ توں نی بلکہ ہزاراں سالاں توں تہذیبی ، ثقافتی تے روحانی مرکز دے طور تے قوماں تے تہذیباں دی رہنمائی کریندا آندے ، ایں علاقے نے جتنے وی سائنسدان ، ہنر مند تے عالم فاضل پیدا کیتن شاید ای کہیں خطے پیدا کیتے ہوون پر ݙکھ دی ڳالھ اے ہے جو ایں علاقے اچ پناہ حاصل کرݨ والے کجھ دوست اے آکھ تے ایں علاقے دی عظمت توں انکاری کر ݙیندن ، جو اساݙے آوݨ توں پہیل ایں علاقے دی لوکاں کوں گڑ بݨاوݨ وی نہ آندا ہا ، خیر اے تاں سوچ تے ظرف دی ڳالھ اے ۔

ملتان ٻہوں وݙا تہذیبی مرکز ہے ، اتھاں سینکڑاں جہیں ایجھیاں ہن جتھاں کم کرݨ دی ضرورت ہے مگر کم کیتے ایں جذبے تے سرمائے دی ضرورت ہے جو جیرھا سابق حکمراناں دے دل اچ لاہور کیتے موجود ہا ، ملتان دا تاریخی قلعہ تہذیبی ،ثقافتی اثاثہ ہووݨ دے نال نال برصغیر جنوبی ایشیاء دا ٻہوں وݙا روحانی مرکز وی ہے ، اتھاں غوث العالمین حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی ، شاہ رکن عالم ، شاہ صدر دین ، والئی ملتان نواب مظفر خان شہید دے مزارات ہن ، پر زائرین کوں کہیں طرح دی کوئی سہولت میسر کائنی ، اتھاں داتا دربار لاہور دے بر عکس کوئی میوزیم ، کانفرنس ہال ، مدرسہ ، لائبریری تے مسافر خانہ کائنی ، ٻیا تاں ٻای زائرین کیتے اتھاں پیوݨ دا پاݨی وی میسر کائنی ،ایں پاسے توجہ کرݨ دی خاص ضرورت ہے ۔

ہوائی اݙے

سرائیکی وسیب اچ چھ ہوائی اݙے تے انہاںدے ایئر پورٹ اِن ، جنہاںاچ ملتان ، دیرہ غازی خان، رحیم یارخان، بہاولپور، دیرہ اسماعیل خان تے سرگودھا دے ہوائی اݙے قابلِ ذکر ہِن ، مخدوم یوسف رضا گیلانی دے دور اچ ملتان کوں انٹرنیشنل ایئرپورٹ دا درجہ ݙتا ڳے تے ملتان ایئرپورٹ ٻہوں سوہݨا بݨ ڳے۔

ہٹھار

دریائی مٹی کٹھی تھی تے بݨݨ آلی پٹی جیں کوں ہٹھار آکھدے ہن ، در اصل دریائے ستلج تے ایں دے گرد و نواح دا علاقہ ہے ۔ اے درمیانی پٹی دے اُبھا اچ ہے ۔ اپݨے آخر تئیںایہ وݙی گھاٹی گھاٹی ڈھلواناں توں گھوڑے دی سم وانگوں مڑدی کٹائیاں توں بھری ہوئی ہے تے موسمی حساب توں چنڳے خاصے چھل دی گزر گاہ ہے ۔ایں علاقے دی مٹی کوں اٹ آکھدن ۔ ایہ دریاواں دی گھن آئی ہوئی تازہ مٹی ہوندی ہے ۔دریا دے پیٹ دی جیں کوں کچے دی زمین آکھدے ہن ، صورتحال چھل دے موسم اچ خاصی دگرگوں تھی ویندی ہے ، کیونجو سیلاب دی درمیانی مدت اچ لوک دریا دے پیٹ یا کچے دے علاقے اچ کھیتی باڑی کریندے ہن تے رہائشی علاقے بݨا گھندے ہن ،۔ چھل دے ݙینہاں اچ سب توں زیادہ نقصان ایں کچے دے علاقے دا تھیندا ہے ،کیونجو فصلاں تے وستیاں سیلابی ریلیاں اچ ویہہ ویندے ہن ، کجھ ایجھی صورتحال دریا دی بھِک تے موجود فصلاں تے وستیاں دی ہوندی ہے۔

ہک تریخی کھوہ

موضع اصحابہ توں جیرھی سڑک موضع مدد کی کیتے ویندی ہے اوندے شمال وچ پراݨی ݙل دے ناں توں ہک جاہ مشہور ہے، اتھاں ہک غیر آباد کھوہ ہے، اساݙی مقامی زبان وچ غیر آباد کھوہ کوں ݙل آکھدن ایں کھوہ دی تعمیر وچ جیرھیاں سِلھیں لڳیاں ہویا ہن او تریخی حیثیت دی مالک ہن ، اے سِلھیں ترائے انچ لمبیاں، ݙو انچ چوڑیاں اِتے ݙڈھ انچ موٹیاں ہن ، ایں قسم دی سِلھ ضلع وچ ٻئی کہیں جاہ تے ݙیکھݨ کوں نی ملیاں ، اتنی چھوٹیاں سِلھیں ایں طرح کھوہ وچ لڳیاں ہویاں ہن جو چنائی وچ استعمال تھیوݨ آلے مصالحے دی ہݨ تئیں شناخت نی تھی سڳی اَتے اے سِلھیں اتنی پکیاں ہن جو ہݨ تئیں کوئی سِلھ وی خستہ کائنی ۔

النگ

ملتان شہر دی حفاظتی فصیل النگ سݙویندی ہے۔ شہر دے چارے پاسے فصیل دا محیط 3میل دے نیڑے ہے۔النگ دولت گیٹ توں شروع تھی تے دہلی گیٹ، خونی بُرج، پاک گیٹ، حرم گیٹ، بوہڑ گیٹ توں تھیندی ہوئی لوہاری گیٹ آ تے ختم تھیندی ہے۔نواب علی محمد خوگانی نے ایندی 1757ء اچ مرمت کرائی ۔ فصیل شہر دی دیوار ہُݨ صرف دہلی گیٹ تا خونی برج ہی نظر آندی ہے۔

بائبل

بائبل دے سرائیکی تراجم ہک صدی قبل شائع تھئے ۔ پہلا ترجمہ 1888ء اِچ چھپیا۔ جݙاں جو اناجیل اربعہ دے سرائیکی تراجم بائبل سوسائٹی لاہور 1898ء اِچ شائع کیتے ۔ ایں سلسلے اِچ سب توں عظیم کم قرآن مجید دے سرائیکی تراجم دا ہے ۔ جیڑھا جو ٻہوں مقدس تے قابل تحسین ہے ۔ اے تراجم معّری ، محشی ،مفسر تے منظوم ہِن ۔ سرائیکی تراجم دا ایہ ذخیرہ ہزاراں صفحات تے کھنڈیا ہویا ہے ۔ سرائیکی زبان اِچ سب توں ودھ تراجم دینی ادب دے حوالے نال تھئے ہن ۔ انہاں اِچوں اکثر تراجم مطبوعہ ہن کجھ تراجم نادم تحریر زیور طباعت توں آراستہ نی تھی سڳے۔

ارداس

ماء پیو دے فوت تھیوݨ دے بعد نواب آف بہاولپور حضرت فخر جہاں توں ارداس کیتی جو خواجہ فرید کوں اساݙے کول بھیڄ ݙیو تاں جو شاہی محل اچ چنڳے استادیں دی سرپرستی اچ آپ دی تعلیم سوہݨی تھیوے تے فخر جہاں اپݨے مرید دی ارداس قبول کیتی تے خواجہ فرید کوں شاہی محل دیرہ نواب صاحب اچ بھیڄ ݙتا۔ خوجاہ فرید دے مامے ملک غلام محمد تے استاد مولانا قائم الدین یو نال ڳئے تے خواجہ فرید دے کٹھے شاہی مہمان بݨئے ، شاہی محل وچ خادمیں توں زیادہ خود نواب صاحب خادم ہن تے خواجہ فرید دی خدمت کریندے ریہے ۔

خواجہ حسن محمود

برصغیر دے مشہور تریخ دان ، ادیب خواجہ حسن محمود نظامی اپݨی کتاب ’’ گوہر شپ چراغ ‘‘ اچ لکھدن جو میں نواب بہاولپور دا مہمان ہم ، ہک ݙینھ سویرے ویلھیک یا ݙیکھداں جو خواجہ فرید گاݙی تے چھڑیئے بیٹھن تے نواب آف بہاولپور خود ایں ڳاݙی کوں نوکریں آلی کار چھکی آندے ہن تے نندھڑے فریدݨ نال پیار، محبت تے عاجزی نال لاݙ کریندے پن۔ ایں واقع توں میں حیران تھیم ، میں نوکریں توںپُچھیا جو اے کون اے ۔ ݙسایا ڳیا جو اے نواب صاحب تے مرشد دے پیر ہِن ۔ یاد راہوے جو آپ ٻہوں سال پہلے 1853ء توں 1857ء تئیں شاہی محل اچ مہمان ریہے ، ایں دورن اپݨے چاچڑاں شریف دے محل آندے ویندے ریہے ۔

1857ء اچ ساڈھے تیراں سال دی عمر اچ آپ اپݨے سرپرست تے اپݨے وݙے بھرا حضرت خواجہ فخر جہاں دے شاگرد تھئے تے انہاں توں روحانی فیض حاصل کیتا۔ خواجہ فخر جہاں سئیں خواجہ فریدؒ نال ٻہوں زیادہ محبت کریندے ہن تے خواجہ فرید کوں وی خواجہ فخر جہاں نال ݙاڈھی محبت ہئی۔ ایں عقیت تے محبت کوں خواجہ فرید اپݨے دیوان اچ جاہ جاہ بیان کیتے:۔

فخر جہاں قبول کیتوسے

واقف کل اسرار تھیوسے

ہر جاہ نور جمال ݙٹھوسے

مخفی راز تھئے اظہار

خونی برج

خونی برج اے پاک درواز ہ تے دہلی دروازہ ملتان دے بالکل موڑ تے واقع ہے۔ہُݨ برج موجود کائنی۔ اے علاقہ ایں نسبت نال موسوم ہے۔ گذریل ݙو ہزار سالہ تاریخ اچ جݙاں وی غیر ملکی افواج ملتان تے حملہ آور تھیاں تاں سب توں پہلے ایہو خونی بُرج انہاں دی راہ اچ سدِ سکندری ثابت تھیا تے ہیں فاتحین دا خیر مقدم کیتا۔

فصیل تے چڑھݨ آلے فوجیاں نے جݙاں سکندراعظم کوں کلھیں لڑدے تے ہک زہر آلود تیر نال زخمی تھیندے ݙٹھا تاں اے نظارہ ݙیکھ تے انہاں دے ہاں اچ بھاہ لڳ ڳی ۔ انہاں غضبناک حالت اچ فصیل کوں محافظاں توں پاک کر تے فوجیاں تے چڑھائی کر ݨ سانگے رستہ صاف کیتا تے اوندے بعد خون دیاں نہراں واہݨ پے ڳیاں ۔ اتھاں تاریخ دا پہلا عظیم ،مہیب تے ہولناک خون خرابہ تھیا ایں سانگے ایں تاریخی واقعہ دی وجہ نال شہر دے ایں بُرج دا ناں خونی بُرج پے ڳیا۔

دمان

دمان  خطے وچ موجودہ دیرہ اسماعیل خان اتے ٹانک اتے دیرہ غازی خان تے راجن پور شامل ءِ ن۔ایں خطے دے ابھے حصے وچ شیخ بدین تے مروت دے پہاڑی سلسلے تے پچادھ وچ وزیرستان دیاں پہاڑیاں ہن۔اضلاع دیرہ غازی خان تے راجن پور دے پچھادھوں کوہ سلیمان دا پہاڑی سلسلہ اتے پوادھی پاسوں دریائے سندھ وہندے،ایں خطے دا زیادہ علاقہ دامانی تے میدانی اے جیندی آب پاشی دا قدیم ذریعہ رود کوہی تے پہاڑی نالے ہن جنھیں کوں مقامی زبان اچ نئیں آکھیا ویندے۔ہن دریائے سندھ تے بیراج بنڑن نال کافی علاقہ نہریں نال سیراب تھیندے ۔ٹیوب ویل ایں دے علاوہ ہن۔زیادہ تر آبادیاں دریائے سندھ دے کنارے واقع ہن۔آب و ہوا سخت گرمی تے سردی وچ سخت سرد ہوندی اے۔بارش دی سالانہ اوسط مقدار 233ملی لیٹر ءِ۔ایں خطے دا کل رقبہ 33245مربع کلومیٹر ءِ جیندے وچ صوبہ سرحد دا 9005مربع کلومیٹر اتے صوبہ پنجاب دا 24240مربع کلو میٹر شامل ءِ۔1981دی مردم شماری دے مطابق ایں خطے دی کل آبادی 2214078نفوس ءِ۔

سروے

مشن گن یونیورسٹی امریکہ دی جیالوجیکل ٹیم اے جیالوجیکل سروے آف پاکستان دے ماہرین نومبر 1993وچ علاقہ دمان دا سروے کیتے۔ایں دوران انہیں کوں دیرہ جات دے دمانی علاقے وچ کروڑاں سال پرانی وہیل مچھلی دے چار قسم دے ڈھانچے اتے کئے بئے آبی جانوریں تے ڈوجھیں چیزیں دے معجزات دریافت تھین۔ماہرین دے مطابق اج توں پنج کروڑ سال پہلے دیرہ جات اتے علاقہ دمان دی جگہ تے سمندر ہوندا ہا۔وہیل دے ڈھانچیں دی دریافت دے بعد اے علاقہ پوری دنیا دے سائنسدانیں دی توجہ دا مرکز بݨ سگدٖے ماہرین توقع ظاہر کیتی ءِ جو سروے کوں وسعت ڈیوݨ نال مزید حیرت انگیز دریافت دا امکان موجود ءِ۔ماہرین دی ایں ٹیم وچ مشی گن یونیورسٹی دے ڈاکٹر فلف کنگرچ ،ڈاکٹر وی کلائیڈ اتے پاکستانی ماہر محمد عارف شامل ہن۔

کرنل منچن

کرنل منچن جیڑھا ٻہوں عرصہ سابق ریاست بہاولپور دے پولیٹکل ایجنٹ ریہے ہن، ایں نظریہ دے حامی ہن جو چولستان اچ دریائے ہاکڑہ دی گزر گاہ در اصل دریائے جمنا دی قدیم گزر گاہ ہے ۔ جو قدیم زمانہ اچ اپݨے منبع توں پوادھی پاسے واہݨ دی بجائے پچادھی پاسے واہندا ہا۔ آنجہانی کرنل منچن دی رائے ݙیکھو:۔ ’’ صحرائی علاقے دے درمیان اچوں ہک جھِکا جیڑھا جو دریائے ہاکڑہ دی گزر گاہ اکھویندا ہے لنگھدا ہے لیکن ریاست بہاولپور دے اُبھے دے علاقے اچ صحرائے راجپوتانہ دی ریت دے ٹیلیاں دی سبقت ایں دریا دے نشان مٹا ݙتے‘‘۔

جولائی 1874ء دے شمارہ کلکتہ ریویو اچ ایہ ثابت کرݨ دی کوشش کیتی ڳئی ہے جو ایہ دریا قدیمی زمانہ اچ دریائے ستلج دی گزر گاہ ریہا ہے ۔ روایات توں پتہ چلدا ہے جو ایہ علاقہ ہمیشہ توں سُکا تے بے آب کائنا ہا بلکہ ایہ حالات دریائے ہاکڑہ دے سُکݨ دے بعد تھئے جیڑھا ایں علاقے دے ادھ اچوں لنگھݨ دے بعد روہڑی ، بھکر تے اوچ دے درمیان دریائے سندھ اچ ڈھہہ ویندا ہا۔ ستلج تے جمنا دے درمیان سر ہند دا علاقہ گنگا تے سندھ دی وادیاں دا منبع ہے۔ مگر پِچادھی سر ہند دی  نہراں  دے نکاس دا ذریعہ دریائے گھاگھرا ہے۔

ایں ڳالھ دا وی امکان ہے جو سرہند تے ہریانہ دے علاقیاں اچ بتدریج ارضیاتی تبدیلیاں تھیاں ہوون تے دریائے جمنا دا رخ وادی گنگا دے پاسے موڑ ݙتا ڳیا تے ول سر ہند دی نہراں اچ پاݨی گھٹ تھیندا ڳیا، ہُݨ ایہہ نہراں سُکیاں پیاں ہن تے صرف پہاڑاں تے بارش دے بعد واہندیاں ہن تے دریائے گھاگھرا دا پاݨی ہُݨ اوکھا بیکانیر دی سرحد تے پُڄدا ہے جݙاں جو ماضی اچ انہاں نہراں اچ پاݨی مستقل طور تے واہندا راہندا ۔

دریائے گھاگھرا یا ہاکڑہ دے کناریاں تے قدیم شہراں تے انسانی آبادیاں دے کھنڈرات تے مردہ ٹھیٹراں دا سلسلہ ہے۔ ضلع سرسہ اچ ایجھے کجھ ٹھیٹراں دی کھٹائی کیتی ڳئی ہے جتھوں سنگ مر مر تے ݙوجھے پتھر دی تراشیدہ ٻہوں ساری اشیاء برآمد تھیاں ہن۔ جیڑھی نہایت درجہ معیاری ہن تے یہ ڳالھ وی تقریباً یقینی ہے جو فیروز شاہ سرسہ فتح آباد اچ اپݨے محلات تہ خانیاں تے زیر زمین رستیاں کوں انہاں مدفون شہراں دی باقیات توں برآمد تھیوݨ آلے تراشیدہ آرائشی پتھراں نال سجایا ہوسے۔

کجھ عرب سیاح نے وی ایندا ذکر کیتے ۔ابو زید سیرانی (264؁ء / 886؁ء ) کتاب الہند و الصین ابن رستہ  ( 290ھ 902ء ) تے اعلاق النفسیہ ءِ چ اَتے ابو القاسم ابن خردابہ ( 300ھ 912ء ) کتاب الاتالیم ءِ چ مسعودی (303ھ) مروج الذہب ءِ چ ، ابن مہلل ( 331ھ ) ، اصطخری ( 340ھ) ،ابن حوقل ( 370ھ ) اپݨے سفر نامیاں ءِ چ اَتے بشاری مقدسی ( 375ھ ) احسن التقاسم ءِ چ ، اَتے ابن ندیم ( 377ھ ) فہرست ءِ چ ایں صنم اَتے صنم کدہ دے حالات تفصیل بیان کیتے ہن ۔اصطخری اَتے ابن حوقل تے ابن ندیم ایں بت کوں شکل انسان دا مظہر ۔ چرمی لباس ، در بر ، تاز زریں بر سر ݙٹھا ۔ایں بت دی خوبصورتی دی رعایت تے ایں وجہ توں محمد بن قاسم فاتح ملتان کوں اتھوں ہک پنڈت دے مندر دا خفیہ رستہ دے انکشاف دے نتیجے تے ݙو سو تریہہ مݨ سونا اَتے ہک ہزار تریہہ سو ݙو مݨ خاکِ طلاء ملی جیں دی وجہ توں او بیت المال خلافت ءِ چ حسب وعدہ ایں رقم دا ݙو گنا ادا کر سڳیا جیڑا اینکوں ایندے چاچے حجاج بن یوسف فوج کشی کیتے ݙتی ہئی ۔

ہاکڑہ کنارے

دریائے ہاکڑہ دے کنارے ہک قلعہ ہے۔جیکوں بھاٹیہ قوم دے راجا د یوا سدھ نے جودیو راول دے ناں نال وی مشہور ہے، تعمیر کرایا ہا۔ پہلے قلعے دا ناں دیو راول ای ہا لیکن ہولے ہولے ڈیراور بݨ ڳیا۔دریائے ہاکڑہ دے خشک تھی ونڄݨ دی وجہ نال ایں قلعے تک حملہ آوراں دی رسائی مشکل تھی ڳیا کیوں جو ایندے اطراف و جوانب اچ پرے پرے تک پاݨی دا کتھائیں نشان نی ملدا۔ایں بناء تے امرائے بہاول پور نے اپݨے ابتدائی دور حکومت اچ ایں قلعے کوں شاہی خزانے کیتے منتخب کیتا ہا۔ 1737ء اچ نواب صادق محمد خان اول نے اے قلعہ راول رائے سنگھ توں کھس گھٖدا۔ بہاول پور تے احمد پور شرقیہ آباد تھیوݨ توں پہلے اے قلعہ والیان ریاست دے محل دا کم ݙیندا ہا۔ ایندے اچ وݙے وݙے تہ خانے ہن۔ سنگ  مر مر دے ہک چبوترے تے جیڑھا شیشے دی چھت نال ڈھکیا ہویا ہے شاہی خاندان دیاں قبراں ہن، قلعے دے مقابل ہک ٻہوں سوہݨی مسیت ہے۔ جیندی بناوٹ دہلی دی جامع مسجد نال ملدی جُلدی ہے۔ مسیت دے سامھے ہک تالاب ہے جیندے اچ مسجد دا پچھانواں پوندے۔

خواجہ فریدؒ تے روہی

کہیں شئے بارے تُساں اوں ویلے تئیں نی ڄاݨ سڳدے جے تئیں تُساں اونکوں ݙیکھ نہ گھنو۔ اتھاں رہ نہ گھنو  خواجہ فرید سئیں 17سال روہی رہ ڳے ایں سانگے روہی دے چپے چپے دے سونہے ہن۔ دیوان فرید اِچ جاہ جاہ تے روہی دا ذکر ملدے ، خواجہ سئیں ݙاڈھی ڳال کیتی اے ۔ جاہ جاہ تے روہی دی محبت دا ذکر ملدے کیوں جو خواجہ سئیں روہی نال محبت کیتی اے، خواجہ سئیں روہی کوں محبت دی اکھ نال ݙیکھ تے امر کیتے اڄ روہی اِچ شکار آڳن کوئی عرب دا بدو اے تے کوئی مقامی، کوئی ودت ماء دھرتی دے شکار آ ڳن، زمیناں ، نا جائز طریقے تے الاٹ کرائی ویندن، سوال اے ہے میݙے خواجہ فرید دی روہی کتھ ڳئی ؟ تے ماء دھرتی دے پُتریں دی محبت کِتھ ڳی؟ محبت دا تقاضہ اے ہے جو ہرطرح دے شکاری کڈھیے ونڄن۔

رگ وید تے ملتان

ہری یوپیا (ہری یو پی یا ) دے علاوہ رگ وید ءِ چ ݙو ٻئے شہریں دے ناں وی ملدن او ہِن ’’ویل استھان کا ‘‘تے ’’ مہاویل استھا ‘‘۔ انہاں ݙوہیں شہریں دا تذکرہ رگ وید دی پہلی کتاب دے ۱۳۳ ویں گیت  ءِ چ ہے ۔ݙوہیں شہریں دے بارے اندر دیوتا توں استدعا کیتی ڳئی ہے ۔ ’’اے مگھون ! (اندر ) تباہ شدہ شہر ویل استھا تے تباہ شدہ شہر مہاویل استھا ءِ چ جادو گرنیاں دے غول کوں تباہ کر ݙے !‘‘ ۔ اے وی ہے کہ ملتان ماضی بعید ءِ چ اَتے وقفے وقفے نال ہک خود مختار سلطنت دی حیثیت نال اپݨا وجود رکھیندا ریہے ۔ایندی حدود وچ وی مختلف وقت ءِ چ تبدیلی امدی ریہی اے ۔ملتان ، بہاولپور اَتے ڈیرہ غازی خان دے پہلے آلے ڈویژن تے مشتمل علاقہ انتظامی طور تے پہلے ملتان ء، چ قائم حکومت دے ماتحت ریہے تے لسانی ، تمدنی اشتراک دا حامل وی رہ ڳے ایں علاقے وچ شہریں تے دیہاتیں کوں وی اپݨے جغرافیائی حالات تے محل وقوع دی وجہ توں اپݨی اہمیت ءِ چ وداھے گھاٹے دا سامݨا ریہا ہے جیندے نتیجے ءِچ انتظامی لحاظ وچ تبدیلیاں امدیاں رہ ڳن ۔تاریخ ءِ چ اے ڳالھ ثابت اے جہ سابق ریاست بہاولپور ملتان دا حصہ ہئی۔

خواجہ فریدؒ دی انسان دوستی

نماز بعد روزہ داریں تے مریدیں دے ٻہوں وݙے مجمع اچ خواجہ فرید سئیں موجود ہن ، ہک غیر مسلمان عورت ’’ کراڑی ‘‘ جلدی جلدی ٹردی آئی تے پلیٹ اچ گرم پکوڑے ݙیندے ہوئیں آکھیا شئیں ! شئیں ! اے تتے تتے پکوڑے میں تہاݙے کیتے تل آئی ہاں ، آپ کھا گھنو۔ آپ پکوڑے کھا گھدے ۔ محفل اچ موجود مقررین عالمین آکھیا حضور ! تُساں تاں روزے نال ہاوے تاں اے کیا کیتے؟ آپ فرمایا میکوں پتہ ہے جومیں روزے نال ہم، ہُݨ تُساں میکوں اے ݙسو جو روزہ تروڑݨ دا کفارہ کیا ہے ؟ عالمین آکھیا جو روزہ تروڑݨ دا کفارہ اے ہے جو آپ سٹھ مسکینیں کوں ٹکر کھواون یا ول سٹھ روزے رکھن۔ آپ فرمایا جو اے ݙونہیں کم سوکھے ہن ، جݙݨ جو دل تروڑݨ دا کفارہ میں کیتے اوکھاہ ا۔ اے سݨ تے غیر مسلمان کراڑی مسلمان تھی ڳی۔

سرائیکی زبان

ملتان دے تاریخ دان لکھدن جو سرائیکی زبان ملتان دے علاوہ ریاست بہاولپور ، ڈیرہ غازی خان ، ڈیرہ اسماعیل خان ، بلوچستان تے شمالی پنجاب دے علاقیاں اچ تھوڑے جیہیں ردو بدل نال اَلائی ویندی ہئی اڄ وی ٻولی ویندی ہے۔ تے اے زبان بحیرہ عرب دے ساحل توں گھن تے راجپوتانہ دے ریگستان دے کناریاں تک ٻولی تے سمجھی ویندی ہے۔ اے زبان اڄ وی موجودہ پاکستان دی سب توں وݙی استحصال تھیوݨ آلی زبان ہے ۔ اے زبان وݙی بلیغ تے فصیح ہے ۔ ایں زبان کوں اپݨے اپݨے علاقیاں دا ناں وی ݙتا ویندا ہے ۔ مثلاً میانوالی ، بہاولپوری، اوچی، لہندا،ہندکو وغیرہ چونکہ ملک اچ نسلی تے علاقائی تعصب پیدا کر ݙتا ڳیا ہے۔ لہٰذا ایں تعصب کوں ختم کرݨ کیتے ملتانی زبان کوں سرائیکی زبان دا ناںݙے ݙتا ڳیا ہے۔ سرائیکی دے معنی سرداراں دی زبان ہے اے زبان وادی سندھ دے صدر مقام دی زبان ہئی۔ ایں بناء تے ایںزبان کوں سندھ دے باج گزار علاقیاں اچ سرائیکی آکھیا ویندا ہا۔ ایں زبان دا تانا بانا ملتانی، دراوڑی ، آریائی، سنسکرت، بدھ، پراکرت، زرتشی، پہلوی، اسلامی عربی، اسلامی پارسی، نصرانی، انگریزی زباناں نال مل تے بݨیا ہے۔

آرین

ملتان اچ آرین گروہ شمالی مغربی پہاڑاں توں آندے ریہے انہاں دی زبان پشاچی ہئی ایں زبان دی ہک قسم درچڈہ ٻولی ہئی ایں ٻولی نے ملتانی زبان کوں ٻہوں سارا ذرخیز الفاظ مل ڳیا ایندے بعد آنوݨ آلی قوماں دی ٻولیاں وی ملتانی زبان اچ ملدیاں ریہاں ۔مثلاً سیرانی قوم دی زبان سیرین اچ لفظ سنگو دے معنی محترم دوست ہے۔ ایکوں ملتانی زبان اچ سنگی یا سنگتی آکھدن اے لفظ اڄ وی استعمال تھیندے۔ ایں طرح ناہار (سویرے دا ناشتہ )ہے ملتانی زبان اچ ایکوں نراہنہ (ناشتہ ) دے معنیاں اچ استعمال کیتا ویندے۔

ماضی اچ سندھ ملتان دا حصہ ہا۔ 111ھ اچ تمیم بن زید والیٔ سندھ ملتان دے انتقال تے سندھ ملتان توں انج تھی ڳیا۔ ایں علیحدگی نال سندھی تے ملتانی زبان دا تعلق وی منقطع تھی ڳیا ایندے بعد ݙونہاں زباناں دی ترقی وی انج انج تھی ڳی۔ سندھی زبان دان ایں ڳالھ کوں منیندن جو موجودہ سندھی زبان دا آغاز تقریباً ہک ہزار سال پہلے سامنون دے زمانے اچ تھیا اے زمانہ غالباً علیحدگی دے زمانہ دے نیڑے ہے۔ سندھی زبان دی ادبی صورت تقریباً 1500ء اچ صوفیہ کرام دی کوششیاں نا ل پیدا تھئی۔

زباناں

آکھیا ویندے جو دنیاں وچ 10 ہزار توں ودھ زباناں ٻولیاں ویندیاں ہن جنہائیں وچوں چار ہزار مَر بُھر ڳن، ایں ویلھے چھی ہزار زباناں ٻولیاں ویندیاں پن، جنہاں وچوں ترائے ہزار زبانیں دے وجود کوں خطرہ ہے، زبان نال محبت کرݨ آلے زبان دی زیر زبر دی وی رکھوالی کریندن پر کہیں زبان دا مر ونڄݨ اوں زبان دے نال جُڑی ہوئی تہذیب دا مرݨ سمجھا ویندے جیویں اساکوں پکھی پیارے ہِن ، پکھیں دی ٻولی پیاری اے ، ایویں اساکوں انسان تے اُنہائیں دے ٻولیں نال وی پیار کرݨاں چہیدے، اساݙی اے سوچ ختم تھیوݨی چہیدی اے جو اساں جیووں تے ٻے مَر ونڄن، اساݙی اے سوچ وی ختم تھیوݨی چہیدی اے جو اساݙی زبان باقی رہے تے ٻیاں ساریاں ویندیاں تھیون۔ جیویں باغ دا سہݨپ اوندے ون پونے پُھلیں تے ون پونے خوشبوئیں نال ہوندے ایویں جہان دا سہݨپ وی زبانیں تے انہائیں دی ثقافتیںنال ہوندے ۔ اڄ ترقی یافتہ دنیا وچ زبان کوں سائنس دا درجہ حاصل اے تے زبان کوں انسان تے انسان کوں زبان آکھیا ویندے۔ وقت آ ڳے جو اساں زبانیں تے انہائیں دے رسم الخط تے اُنہائیں دی آوازیں دی رکھوالی کروں ۔

سرائیکی راجدھانی

ہک ویلے موجودہ پنجاب تے کشمیر تک دے علاقے سرائیکی راجدھانی ملتان وچ شامل ہَن ، ملتان اِی تہذیب و تمدن اَتے تجارت و صنعت دا مرکز ہا ایں واسطے سرائیکی زبان ، تہذیب تے ثقافت دے اثرات ݙوجھے لسانی گروہیں تے پووݨ لازمی ڳالھ ہئی ، اِنہاں اثرات دی وجہ توں کجھ زباناں ٻئے زبانیں وچ مرج تھیندن اَتے کجھ نویں وجود وچ اَمدن ، جیویں جو ݙو نویاں زباناں کشمیری تے پنجابی وجود وچ آئن ۔ انگریزی عہد دی عام تحقیق دے مطابق سرائیکی زبان مختلف زباناں دی ماء ہے۔ سندھی زبان دی تریخ دے مصنف بھیرومل آڈواݨی لکھیے جو مہا بھارت دے دور وچ راجہ کسنیس نال متھرا تے ایندے آس پاس دے علاقے کوں شور وچ تے علاقے دی زبان کوں شورسینی پراکرت آکھیا ویندا ہا ۔ پراکرت کافی دور تئیں پھیلی ہوئی ہئی تے ایندا دائرہ اثر مغربی پنجاب توں گھن کے گجرات تے بنگال تئیں وسیع ہئی ۔ اوں زبان تے وی ملتانی زبان دے اثرات ہَن پاکستان وچ پنجابی ، کشمیری تے ݙوجھی زباناں وجود وچ آیاں تے ایں طرح مشرقی پنجاب وچ سرائیکی تے ہندی زبان دے ملاپ نال پنجابی کشمیری زبان پیدا تھئی۔ اِتھوں اشارہ مِلدے جو سرائیکی کشمیری تے پنجابی دی ماء اے۔

جھنڈیر لائبریری

وستی جھنڈیرتحصیل میلسی دا اہم علاقہ ہے۔ ایہہ جدید سکیم تے منصوبے دے تحت قائم کیتا ڳیا ہئی ۔ اتھاں جھنڈیر خاندان کثریت نال آباد ہے ۔ ایہہ قصبہ میلسی توں 10 میل پرے ڈُھمکی ریسٹ ہاؤس توں لہندے پاسے میلسی نہر دی بھِک تے ہے ۔ اتھاں چھوہِریں ، چھوہَراں دا سکول وی ہے ۔ طبعی سہولتاں ، ڈاک خانہ ، بجلی ، دینی درسگاہ تے زرعی ماڈل فارم وی ہن ۔ اتھاں دے رہائشی اچوں مسعود احمد جھنڈیر ہوراں ݙے وݙی تے قدیم لائبریری ہے ۔ جیں اچ وݙیاں وݙیاں نادر کتاباں ایں بندے دی علم نال محبت دا ثبوت ہن ۔جھنڈیر لائبریری دا ساری دنیا اچ ٻہوں وݙا ناں ہے ، لائبریری دے بانی میاں مسعود احمد جھنڈیر تے میاں غلام احمد جھنڈیر سرائیکی وسیب تے سرائیکی قوم دا فخر ہِن ۔

سرائیکی وطن وسیب

اتنے ڈھیر رقبے وچ جئیں کوں انگریزاں چار صوبیاں اَتے ترائے خود مختار دیسی ریاستاں یعنی بہاولپور، خیر پور اَتے قلات وچ ونݙ ݙتا ہا، اچ سرائیکی ٻولی دا ہک ناں رہ ونجݨ مشکل ہا۔ غالباً ایہا انگریز دی سیاسی مصلحت ہئی۔ شمال مغربی سرحدی صوبے آلے ایں کو ہندکو آکھݨ لڳیے۔ انہاں دے لیکھے دریائے سندھ دے مشرق وچ ہند ہے۔ دریائے سندھ مشرق توں مغرب دی سمت سو میل ہٹ آیا ہاپر ملتان آلے ایں زبان کوں ملتانی ہی آکھدے رہئیے۔ بہاولپور آلیاں ایندا ناں بہاولپوری رکھ ݙتا۔ ملتان اَتے بہاولپور آلے ایندے اصلی قدیم تریخی اَتے جغرافیائی وارث ہن۔ بلوچستان آلیاں اینکوں جٹکی آکھ ݙتا۔ انہاں دے لیکھے پہاڑیں دے تَلوں میداناں وچ ڄٹ ای رہندن پر سندھ آلیاں نے اینکوں صحیح جغرافیائی ناں ݙتا جو تاریخی علاقائی وحدت دا عکاس ہا۔

ہُݨ سندھی ادبی بورڈ دے طرفوں چھپݨ آلی انگریزی تاریخ سندھ دے حصہ اول وچ مصنف مسٹر لیمبرک سابق انڈین سول سروس آفیسر ہن ایندے ناں دا اصلی راز ݙساوݨ آسان کر ݙتے۔ او آکھدن اے لوظ اصل وچ سروکی یعنی دریائے سندھ دے سرے آلے علاقے دی زبان ، سندھی زبان خود ہیں واسطے وچولو آکھی ویندی ہے، یعنی درمیانی علاقہ وچ ٻولی ونجݨ آلی زبان، کیونجو سمندر دے نیڑے دے نشیبی علاقیاں دی زبان کوں لاڑی آکھدن۔ سرائیکی زبان دا لفظ سرائی بمعنے سردار تے معزز توں بݨئے ۔

سرائیکی اَتے سندھی دا ماء دھی آلا تعلق ایں ڳالھ کوں واضح کریندے جو سندھی لوظ سرو کوں سرائیکی زبان سراآکھدن۔ وچولو کوں وِچلا اَتے لاڑی کوں لاڑ آکھدن۔ ہیں ناں دی نسبت نال ضلع رحیم یار خان دا پکالاڑاں اَتے سندھ دا لاڑکانہ ضلع مشہور ہے اَتے انہاں ݙونہیں علاقیاں وچ لاڑ قوم وی وسدی پی ہے۔ جغرافیائی لحاظ نال قدیم ڄہاڑیں وچ پکالاڑاں دے اِیݙوں اُوݙوں چناب اَتے سندھ دے ملݨ دا نشیبی علاقہ ہا۔ ایہو حال لاڑکانہ دے نیڑے ہاجتھاں کوئٹہ اَتے قلات دے ݙو مشہور دریا ناری اَتے بولان مل کراہیں قدیم ڄہاڑیں وچ اوں ویلھے سندھ توں اپنا سنگھم بݨیندے ہن۔ اے مقام ہݨ سندھ وچ ڈھورو آکھیا ویندے۔

بیت الذہب

مورخین دے مطابق او شہر بیت الذہب (سونے دا گھر)ملتا ن ای ہا جینکوں فرج الذہب وی اکثر عرب سیاح اَتے مورخیں لکھیا ہا ۔ایں دے علاوہ یونانی مورخ ہیروڈ وٹس وی ملتان دے علاقے دے دریا دے ساحل سدی ریت ءِ چوں سونا کڈھݨ دا ذکر کریندے ۔ایں المسعودی دا بیت الذہب ملتان ای ہے ۔المسعودی اپݨی کتاب مروج الذہب ءِ چ لکھدے جو ملتان ءِ چ ہک مشہور مندر ہے جیندے ءِ چ ہک بت ہے ۔ایندی یاترا کیتے پَرے پَرے کنوں لوک امدن اَتے قیمتی تحفے ایں بت دی نذر کریندن ۔جیندے ءِ چ جواہرات ،عطریات خاص طور تے قابل ذکر ہِن ۔ایں کنوں ملتان دے حاکم دی وݙی آمدنی ہئی اَتے ایندی وجہ توں ایندے کنَے خالص عود ہند ی کافی مقدار ءِ چ ہوندا ہا ۔ایندی قیمت ݙو سو دینار طلائی فی مݨ ہے ۔اے عود اِتنا نرم ہوندے جو ایندے اَتے مہر کوں دبائو تاں نق ایویں اٹھدے جیوں موم تے اُبھردے۔ المسعودی وی ملتان دے مسلمان حکمرانیں دی ایں پالیسی دا ذکر کریندے جو انہاں ملتان تے حملہ کرݨ آلے ہندو حکمرانیں دے خلاف اختیار کیتی یعنی حملہ آوراں کوں بُت تروڑن دی دھمکی ݙے تے بھڄا ݙتا ۔

سرائیکی تمدن

سرائیکی تمدن دی جغرافیائی قدامت دا تریخی ثبوت ہندواں دی جٹکا کہانیاں توں جیرھا جو رگ وید دی شرح دے طور لکھیاں ڳیاں ہن ، مل ویندے۔اے لوظ جٹکا وی جٹکی وانگوں قوم ڄاٹ نال تعلق رکھیندے۔ موجودہ شور کوٹ توں موجودہ سبی تئیں سیوی بادشاہیں دی حکومت دا ذکر کیتا ڳیا ہے۔ جݙاں ارتھ پرا اَتے جٹ اروڑ ایندے دارالخلافے ہن سیورہ پور موجودہ شور کوٹ دے نیڑے ایندا ہک اہم شہر ہا۔ سیوہ بادشاہ آریہ نسل توں نہ ہن بلکہ دراوڑ قوم توں ہن ، رگ وید اَتے جٹکا کہانیاں دے بعد سیوی قوم دا ذکر یونانی تاریخاں وچ سکندر اعظم دے ویلھے توں ملدے۔ اے چچ نامے دے مصنف علی بن احمد کوفی اوچی سیوستان اَتے سیوی قوم دا ذکر عربیاں دے ویلھے وی کیتا ڳیا ہے۔

انگریز مصنف

ہک انگریز مصنف (ہسٹری ٹوڈے، لندن) سکندر اعظم دی بہاولپور ڈویژن دے شہر احمد پور شرقیہ دے نیڑے سبوئی (سیوی) قوم کے لوکاںتوں ملاقات دا ذکر کیتا جنہاں کھلاں پاتیاں ہوئیاں ہن اَتے ہتھیں وچ کلب (گرز) چاتے ہوئے ہن۔ مغرب دے پہاڑاں توں تَلے لہہ تے ملݨ آئے ہن۔ ہِیں احمد پور دے مشرق وچ سولہاں میل پرے اَتے بہاولپور توں اٹھارہ میل غرب پاسوں موضع سوئی وہاڑ ایں قوم دی یادگار ہے، جتھاں راجہ کنشکا دے ویلھے 135ء دا بدھ معبد موجود ہے۔ ضلع رحیم یار خان دا مقام سیوراہی (سرواہی) سندھ دے ضلع سکھر دے تعلقہ اوباڑو دے مقام سوئی شریف بگٹی علاقے وچ سوئی گیس دا مشہور مقام اَتے ضلع سبی دا شہر سبی اَتے سہوان دا پراݨا ناں سیوستان ٻیاں یاد گاراں ہن جنہاں دا تسلسل بہاولپور توں سبی تئیں تعجب دا باعث ہے۔

حلاوت

ایں زبان دی حلاوت اَتے رسیلے پن توں یورپی محقق وچوں سارے توں پہلے سرجان فلبی دے کن آشنا تھئے۔ انہاں نے ایں زبان کوں بر صغیر دی پراݨی پراکرات آکھیا۔ جان فلبی اوں ویلھے ہک نینگر انڈین سول سروس آفیسر ہن۔ دیرہ غازی خان دے ڈپٹی کمشنر دے پولیٹیکل اسسٹنٹ مقرر تھئے۔ دیرہ غازی خان دے قبائلی علاقے دا چارج انہاں ݙے ہا۔ ایں علاقہ دے نرم اَتے شیریں لہجہ سرائیکی ٻولݨ آلے مفلس ، صبر تے شکر کرݨ آلے لوکاں دے پر سکون چہریاں اَتے خلق بھریاں نگاہیں انہاں کو وݙا متاثر کیتا۔ انہاں ایں غریب قبائلی لوکاں دے ایں اندازِ انسانیت کو اسلام دا فیضان سمجھیا اَتے آخر کار او خود وی اسلام قبول کر گھدا اَتے ملازمت چھوڑ تے عرب چلیا ڳیا۔ سرائیکی زبان دی حلاوت دا ذکر آیا ہے تا ں اے لازمی آکھݨا ہوسے جو کجھ سال تھئے جنگ کراچی وچ مسٹر بلوچ سرائیکی تے مقالہ لکھیا ہا جو نرم لہجہ اَتے شیریں زبانی وچ برصغیر ہند و پاک وچ سرائیکی زبان اوہو معیار رکھیندی ہے جیرھا یورپ دیاں زباناں وچ فرانسیسی زبان رکھیندی ہے۔ اے حسن اتفاق سمجھو کہ ہک برطانوی یونیورسٹی وچ فرانسیسی زبان دی فرانسیسی نژاد اُستانی میڈم ڈرمنڈ ہک سرائیکی ٻولݨ آلے علاقے توں آئے ہوئے اپنے شاگرد کو فرانسیسی الفاظ دی صحیح ادائیگی اَتے نرم لہجے تے تحسین ݙیندی ہئی ۔ سرجان قلبی دا اندازہ ہا جو اے اندازِ انسانیت اسلام دا فیض ہا صحیح تاں ہا، پر ادھورا ہا۔ وادی سندھ دے ایں سرائیکی ٻولݨ آلے علاقے دے واسی ہمیشہ مسلمان رہیے ہن۔ آدم علیہ السلام توں گھن کراہیں ابراہیم علیہ السلام تئیں سارے انبیائے کرام دا ایہو وطن ہا۔ ہک مفسر بغیر حوالہ ݙتے آدم علیہ السلام کوں ہندوستان توں چالھی واری پیدل حج کریندیں ݙسائے۔

اکیڈمک زبان

کتنی خوشی دی ڳالھ اے جو رات ݙینھ بھڄ دھرک تے تݨ وݨ نال سرائیکی کوں اکیڈمک زبان بݨوا گھدے، سرائیکی اہل قلم دے کوششیں نال اڄ سرائیکی وچ پی ایچ ڈی تھیندی پئی اے ۔ پہلے سرائیکی تعلیم ہِک خواب ہا ۔ ایم اے سرائیکی شروع تھئی ، ول کالجیں دے وچ بی اے تے ایف اے آئی، ہُݨ نانویں ،ݙاہویں کیتے سرائیکی دا سلیبس منظور تھی ڳئے ۔ دیرہ اسماعیل خان تے ٹانک وچ سرائیکی پہلی جماعت توں پڑھائی ویندی پئی اے۔ اے ٻہوں وݙیاں کامیابیاں ہِن ۔ پہلے ایم اے سرائیکی خال خال ہوندے ہن ، ہُݨ ہزاراں لوک ایم اے سرائیکی کر ڳن ۔ پہلے ایم فل تے پی ایچ ڈی سرائیکی کوئی نہ ہوندا ہا ، ہُݨ ٻہوں سارے لوک ایم فل تے پی ایچ ڈی کر ڳن بلکہ انہاں سب دا ہُݨ نوکریں دا مسئلہ ہے۔ سرائیکی تعلیم یافتہ ہزاراں بے روزگار اِن ۔ کالجیں واسطے کجھ سیٹاں آئن پر اے اٹے اچ لوݨ برابر اِن ۔ اساں ساریں کوں رَل تے کالجیں تے سکولیں اچ سرائیکی دیاں پوسٹاں حاصل کرݨیاں چہیدیاں ہِن ۔ اے ایویں ممکن ہے جو جیرھے استاد کالجیں اچ کھڑن تے جیرھے استاد یونیورسٹیں اچ پڑھیندے کھڑن ، او اپݨی کارکردگی چنڳی بݨاون ۔

زبان دی ترقی

زبان دی ترقی دے مسئلے تے اداریں دا وجود ضروری ہوندے، ڈھیر سارے ادبی تے ثقافتی ادارے ہِک عرصے توں کم کریندے امدن، کتاباں شائع کریندے امدن، ،ہفت روزہ تے مہینہ وار تے سہ ماہی رسالے وی شائع تھیندے آئن، ادارہ جھوک کوں اے فخر تے اعزاز حاصل اے جو اوں پہلا ݙینھ وار اخبار جاری کیتا تے سرائیکی کتاباں اتنیاں شائع کیتن جو ایندے اُڑد لڳ ڳن۔ زبان دی ترقی ءِ چ ریڈیو ٹیلیویژن دا وی اہم کردار ہوندے، سرکاری ریڈیو تے سرکاری ٹیلیویژن سرکار دے حکم دا غلام ہوندے تے ایں ویلھے سرکار کوں اردو تے انگریزی دے سوا کجھ نی نظردا، افسوس تے ارمان ایں ڳالھ دا ہے جو پرائیویٹ چینلیں دے مالک سرائیکی کائنی، اساں لڑ بھڑ تے یونیورسٹیں ءِ چ سرائیکی شعبے قائم کرائن پر اُتھاں سرائیکی استادیں کوں ہک ٻے دیاں لتاں چھکݨ دے سوا کوئی کم کائنی۔ زکریا یونیورسٹی ملتان آلیں تاں ٻہوں زیادہ مایوس کیتے، ہݨ سکولیں تے کالجیں ءِ چ وی سرائیکی شروع تھی اے ،کالجیں ءِ چ سرائیکی استاد آ ڳن ، سکولیں ءِ چ وی آ ویسن، استاد قوم دے معمار ہوندن، سندھی استاد سندھی قوم بݨا ݙتی اے پر سرائیکی استاد سرائیکی قوم بݨاوݨ تاں کیا وڳاڑݨ دا کم کریندے امدن۔ وقت آ ڳے جو سرائیکی استاد اپݨی سوچ وٹاون تے سرائیکی زبان تے سرائیکی ادب دے ودھارے سانگے کم کرݨ دے نال نال اپݨے شاگردیں کوں اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب تے اپݨی ماء ٻولی نال محبت دا درس ݙیون۔

سچل سئیں

عظیم سرائیکی تے سندھی شاعر سچل سرمست سئیں دا پورا ناں عبدالوہاب تے ابے سئیں دا ناں میاں صلاح الدین ہے۔ آپ دا شجرہ حضرت عمر فاروق نال انتالویں جاہ تے ونڄ رَلدے ۔ آپ دے ݙاݙے سئیں دا ناں خواجہ محمد حافظ عرف سائیں دینہ ہے ۔آپ سندھ دی کلہوڑہ حکومت دے وݙے منصب دار ہِن پر ہک ڳالہی تریمت انہاں دی حیاتی بدل ݙتی تے او دنیا داری توں راہ سلوک آلے پاسے آ ڳے۔ ایں آکھے ونڄ سڳدے جو راہ سلوک سچل سرمست سئیں دی میراث اے۔

سچل سرمست سئیں دے والد میاں صلاح الدین خیرپور دے نال درازہ گوٹھ راہندے ہَن ،شادی دے ڈھیر عرصہ بعد 1152ھ اچ اللہ سئیں پُتر ݙتا تے اوندا ناں عبدالوہاب رکھا ڳیا۔ اڄاں آپ دی عمر چھ سال ہئی جو ابا سئیں اللہ کوں پیارے تھی ڳے۔ آپ دے چاچا میاں عبدالحق سئیں آپ دی پرورش کیتی تے آپ دی پرورش خادمہ ہک حبشی نژاد تریمت جنہاں کوں شیدی آکھدن ،وݙے پیار تے محبت نال کیتی ۔ تعلیم تے تربیت آپ دے چا چا سئیں میاں عبدالحق سئیں فرمائی ۔

آکھیا ویندے جو 1165ھ اچ شاہ عبداللطیف بھٹائی ؒ سئیں دی وفات دے بعد انہائیں دی مسند تے حضرت میاں سخی قبول محمد تشریف فرما تھئے تے سچل سرمست سئیں انہاندے دست بیعت تھئے ۔اے وی آکھیا ویندے جو پہلے آپ اپݨے چا چا سئیں میاں عبدالحق سئیں تے بعد اچ سخی قبول محمد سئیں دے ہتھ تے بیعت کیتی ۔ بیعت دے بعد آپ تے سارے جمل جہاں دے عقدے کھلدے ڳے ۔ شاعری تھیندی ڳئی تے ہر پاسے آپ دے ناں دے چرچے تھیوݨ پئے ڳئے ۔ اپݨی دھرتی ،اپݨی ، اپݨے وسیب تے اپݨے وسیب دے غریب تے نماݨے لوکیں نال محبت دی وجہ نال آپ لوکیں دے دل اچ گھر کرینیدے ڳے تے سارے وس وسیب وچ عزت تے احترام انہائیں دی سنڄاݨ بݨ ڳئی۔

رسم الخط

انسان جݙاں توں لِکھݨ پڑھݨ شروع کیتا، ایندے لکھݨ تے رسم الخط دی شکل چاہے جیجھی وی ہووے ، اے حقیقت ہے جو او لکھیندا اپݨی ماء ٻولی اچ ای ہا۔ اساں آکھ سڳدوں جو سرائیکی ازل توں لِکھݨ پڑھݨ ءِ چ آئی ہے، اونویں تاں دنیا دی ہر چیز تبدیل تھیندی راہندی ہے  پر سرائیکی وسیب نال ایجھا ظلم تھیا جو اساݙی کوئی چیز وی سلامت نی ریہی ۔ اساݙی زبان ، زبان دا ورثہ تے ایں دا رسم الخط وی ویندا ریہا۔ اڄ دے رسم الخط دی ڳالھ کروں تاں ہک ہزار سال توں سرائیکی نور نامہ نسخ ءِ چ آندا پے۔ ایویں سرائیکی قاعدے قاضی فخر الدین راضی 1893ء توں گھن تے مولانا عبید اللہ سندھی ، اختر وحید انصاری ،دلشاد کلانچوی ، ظامی بہاولپوری، ابن قیصر، اسلم رسول پوری ، نور احمد سیال ، راہی گبول، قاصر فریدی ، سجاد پرویز، زبیر بن قاسم، معین قریشی ،عبدالطیف بھٹی ، نذیر احمد بزمی تے پروفیسر شوکت مغل دے قاعدے لکھئے ویندے ریہے۔ قلمی قاعدے وی ڈھیر تعداد ءِ چ ملدے ہِن۔ ایویں دیرہ اسماعیل خان سمیت وسیب دے ݙوجھے علاقیاں ءِ چ سرائیکی قاعدے لکھئے ڳئے ۔ اتھوں کوچ کر ونڄݨ آلے ہندوستان دے سرائیکیاں دیوناگری رسم الخط ءِ چ سرائیکی قاعدے لکھئے ، پر اصل کم اوں ویلھے تھیسے جݙاں وسیب دے لوکاں کوں اختیار ملسے۔ وسیب دے صاحب حیثیت لوک ودھ چڑھ تے سرائیکی قاعدے چھپوا تے نہ صرف اپݨے ٻالیں بلکہ سرائیکی وسیب دے پرائیوٹ تعلیمی اداریاں ءِ چ وی سرائیکی قاعدے نیکی تے ثواب سمجھ تے پُڄاون تانجو سرائیکی تعلیم عام تھی سڳے۔ اساں ایں ویلھے تئیں اپݨا مقصد حاصل نی کر سڳدے ۔ جݙاں تئیں سرائیکی دھرتی دی زبان نہ پڑھوں ، ایہ ڳالھ یاد رکھݨ دی ہے جو ٻالیں کوں انہاں دی ماء ٻولی توں پرے رکھ تے حکمرانیں ٻہوں وݙا جرم کیتا ۔

سنڄاݨ

کہیں وی خطے دی ادبی تے ثقافتی سنڄاݨ اوندی شاعری ہوندی ہے ۔ روزِ اول توں گھن تے اڄ تئیں ساری دنیا ءِ چ شاعری کوں اہم مقام حاصل اے ۔ سچی ڳالھ اے ہے جو شاعری تہذیب وی ہے ، ثقافت وی تے تریخ وی ۔ ایں وجہ نال شاعر کوں مورخ تے شاعری کوں تاریخ آکھیا ویندے ۔ سرائیکی شاعری دی تریخ صدیاں نی بلکہ ہزاراں ورہیاں تے کھنڈی ہوئی ہے ۔ سرائیکی دھرتی تے وݙے وݙے شاعر تے سوجھواݨ ڄمئے۔

سرائیکی پاکستان دی قدیم تے عظیم زبان اے ، سندھ وچ سرائیکی زبان کوں ہزاراں سالاں توں سرائیکی دے ناں نال پکاریا ویندا پے ، پر حملہ آوراں دے ݙڈھپ تے زیادتیاں دی وجہ توں سرائیکی وسیب جیویں جیویں ونڈیندا ڳے ، اونویں سرائیکی دے ناں وی ونڈیندے ڳئے مثلاً ملتانی ، بہاول پوری ، شاہ پوری ، دیروی ، جٹکی تے جھنگوی وغیرہ ، پر سندھ وچ ہمیش توں اینکوں سرائیکی آکھیا ڳے ۔ ایں حقیقت توں کوئی انکار نی کر سڳدا جو سرائیکی پاکستان دی او قدیم تے عظیم زبان ہے جیڑھی جو بلا شرکت غیرے موہنجوداڑو تے ہڑپہ تہذیباں دی امین ، وارث تے یادگار ہے ۔ اے ڳالھ کہیں توں وی لُکی ہوئی کائنی جو پاکستان دی قومی زبان اُردو دی عظیم ماء وی سرائیکی اِی ہے ۔ ایندے کیتے علامہ سلیمان ندوی مرحوم (جیڑھے جو بہار دے باشندے ہَن ) حافظ محمود شیروانی مرحوم(ٹونک دے قدیم باشندے) ، علامہ ڈاکٹر سید محی الدین قادری (حیدر آباد دکن دے ہَن) جارج گریرسن تے اوبرائن وغیرہ ایہو جہے عظیم غیر سرائیکی محققین دی کاوشاں دا مطالعہ کیتا ونڄ سڳدے ۔ سرائیکی اِی او واحد پاکستان زبان ہے جیندے اثرات پنجند تے پنجاب توں وی اڳوں نکل کے وادی گنگا جمنا بلکہ حیدر آباد دکن تئیں پھیل چکے ہَن تے اَڄ وی او اثرات باقی ہِن۔

سندھ وچ تھر دا ریگستان ، پشاور ، پنڈی ، ہزارہ اَتے اسلام آباد وچ تہاکوں سرائیکی اَلاوݨ والئیں دی کثیر آبادی نظر آئوسے ۔ کراچی سرائیکی الاوݨ والیاں نال بھریا پے۔ پاکستان دے چار صوبیاں وچ کروڑاں لوک سرائیکی زبان کوں ٻولیندن۔ برصغیر دے تمام بزرگاں ایں زبان کوں اپݨے اظہار دا وسیلہ بݨائے ۔ ثبوت دے طور انہاں دا کلام اَڄ موجود ہے ۔

وطن وسیب دیاں حداں

سرائیکی وسیب کیڑھے علاقیاں تے مشتمل ہے ؟ ایندی پیداوار کیا ہے ؟ اتھاں کیا کیا موجود اے ؟ ایں بارے جاݨ سنڄاݨ ہے تاں ادھوری تے نامکمل پر ول وی سرائیکی وسیب دے لوکیں خاص طور تے طالب علمیں تے نینگریں کوں ایں بارے آگاہ کرݨ ضرور ی ہے ۔آکھیا ویندے جو سرائیکی خطے دی تاریخ اتنی پراݨی ہے ، جتنی کہ انسان دی خود اپݨی تاریخ، اتھاں پہلی واری انسان اپݨے اپݨے ݙو پیریں تے ٹرݨ سِکھیا تے اوں انسان کوں انسان بݨاوݨ دی ریت کوں اڳوں تے ٹوری۔

ہک دور ہا جݙاں سرائیکی وسیب دی سلطنت ملتان دیاں حداں ہک پاسے اجمیر ، ٻئے پاسے جالندھر امرتسر، ٻئے پاسے کیچ مکران تے ٻئے پاسے ٹھٹھہ سندھ تئیں کھنڈیاں ہویاں ہَن۔ ملتان دا شمار کائنات دے انہاں عظیم شہریں وچ تھیندے جیڑھے جو ہزار ہا سالیں توں کہیں نہ کہیں شکل وچ آباد چلے آندن ، ملتان کوں کائنات دا مذہبی مرکز ہووݨ دا اعزاز وی حاصل ہے۔ ہک ویلھے سرائیکی دیاں سرحداں وسیع ہن ، پر ہُݨ جݙاں حداں سُنگڑدے سُنگڑدے ہک ݙویژن تے آ کھڑے ۔

ݙولکھ سال

نامور مورخ تے سیاح البیرونی اپݨی تصنیف ءِ چ لکھدے کہ یارھویں صدی ءِ چ میݙے قیام ملتان دے دوران مقامی باشندے ایں خطے کوں ݙ و لکھ سولہاں ہزار چار سو تریھ سال پُراݨاں ݙسیے ۔ اڄ دور دے ماہرین آثار قدیمہ مختلف ثبوت دی وجہ ایں خطے دی تہذیب دی عمر ݙو لکھ سال ݙسیندن ۔حالانکہ ہُݨ دی تاریخیں ملتان دی قدامت ایں حد تک تسلیم کریندن جو ݙاہ ہزار سال پہلے جݙاں آریائی نسل دے لوک اِتھاں آئے انہاں ایں شہر کوں آباد کیتا ۔

ست دریاویں دی سر زمین دے مصنف ابن حنیف ملتان دی تاریخ بارے بیان کریندن جو ’’ اندرون فصیل ملتان دیاں ڳلیاں تے سڑک تے گزدیں ہوئیں اکثر خیال امدے جو انہاں ڳلیاں دے تَلے ، انہاں سڑکاں دے تَلے گہرائی اچ ہزاراں سال پہلے دا او ملتان سُتا پے جیہڑا صدیاں تک اڄڑدا تے آباد تھیندا ریہے ،جیہڑا اڄ کنوں ساڑھے چار ہزار سال پہلے کجھ اہم ترین شہریں اِچوں ہا ۔‘‘

سرائیکی تہذیب۔ ٻال ، ادب

ٻال پھُل ہِن ، پھُل جتھاں ہون ، جیہو جہے ہوون تے جیڑھے رنگ دے ہوون ، پیارے لڳدن ۔ ٻال اساݙی اڄ دی مُڑی وی ہن تے کل دا سرمایہ وی ، آوݨ آلے دور اچ ساریاں ذمہ واریاں انہاں دے سِر تے آسِن۔ ایں واسطے اساکوں اپݨے ٻالیں دی تعلیم تے تربیت تے سب توں زیادہ توجہ ݙیوݨ دی ضرورت اے ۔ سرائیکی سنڄاݨ دا کم اڄ توں چالہی سال پہلے شروع تھئے پر اساݙے بے سوچ اڳواݨیں اپݨا کم نکے ٻال توں شروع کرݨ دی بجائے ٻڈھے طوطیں کوں پڑھاوݨ شروع کر ݙات، ٻہوں سارے اساݙے لیڈر تے سوجھوان ٻاہروں سرائیکی سرائیکی تے اندروں گھر ونڄ تے اپݨے ٻالیںنال اردو الا تے انہاں کوں ڳولیندے رہ ڳئے ۔ جیکر نہ ہووے تاں چالہی سال پہلے والا ٻال اڄ جیڑھی جاہ تے جیڑھے مقام تے ہووے ہا  اھٖ ساݙا ہووے ہا ۔ پر افسوس جو اساکوں اپݨے ناں دے وݙے اڳواݨیں بھن گھتیے۔ احف ساݙے ٻالیں کوں ہزار ہا سالیں توں سینہ بہ سینہ چلے آوݨ والے قصہ قصولیاں تے ڳاوݨ یاد کائنی ۔ اڄ اسیݙے ٻالیں کوں ڈش ، سٹلائیٹ ، انٹرنیٹ ہے پر لوک ادب کائنی ۔ اساݙے ٻال اڄ وی اپݨے لوک ادب کیتے سِکدے بیٹھن پر انہاں کوں لوک ادب ݙیوݨ آلا کوئی کائنی ۔ اساں اپݨے اخبار جھوک دے ذریعے ’’پھلواڑی ‘‘ دے ناں تے ٻالیں سانگے چھوٹیاں موٹیاں کوششاں کریندے رہ ویندن ۔ میݙا بھنڑیجا نذیر احمد بزمی ، چھوٹا بھرا فاروق احمد دھریجہ ، بھتریجا شاہد دھریجہ تے وݙا پُتر طاہر محمود چندر تارے تے قصہ قصولی دے ناں نال وسیب دے ٻالیں کیتے رسالے شائع کریندن ۔ ایں طرح اساں جھوک پبلشرز دی طرفوں پروفیسر شوکت مغل دیاں کتاباں ’’ الف بے بٹوا‘‘ ، ’’ آٹی ماٹی ‘‘ تے ٻہوں زیادہ تعداد اچ قاعدے وی شائع کیتن پر میں سمجھداں جو اے کم ٻہوں تھولا ہے ،ٻالیں واسطے سرائیکی وسیب دے سارے جماعتیں کوں ، تمام ادبی اداریں کوں ، تمام شاعریں ، دانشوریں ، تمام لکھاریں بلکہ وسیب دے ہر نینگر تے ہر تریمت کوں رل تے کرݨا چاہیدے۔ اڄ اساں تہاکوں ٻالیں بارے کجھ قصے تے کجھ لوک ڳاوݨ پیش کریندوں تاں جو ٻال اپݨے اصل ادبی سرمائے دی چس چاون تے اپݨی اصل مڑی تے میراث کوں ہتھیکا کرݨ دی کوشش کرن ۔ ہک پراݨے قصے ’’ قصہ کراں پُٹھا ‘‘ دا رنگ ݙیکھو ۔ اے قصہ اساݙیاں ٻڈھڑیاں خصوصاً نانی ݙاݙی اساکوں سݨویندیاں ہن :۔

قصہ کراںسَت پُٹھا

قصہ کراں سَت پُٹھا

مل ٻکریاں قصائیں کوں کُٹھا

مینہ اُتے چھَپر وُٹھا

چھپر وچوں نکھتیاں ترائے نائیں

ݙو سکیاں ہن ہک وہندی نئیں

جیڑھی وہندی نئیں اوندے وچوں نکتن ترائے شہر

ݙو بَر ہِن ، ہک وسدا نئیں

جیڑھا وسدا نئیں اوندے وچوں نکتن ترائے کمبھار

ݙو کنڈ ہِن ، ہک ڄاݨدا نئیں

جہڑا ڄاݨدا نئیں اونیں بݨائین ترائے کنے

ݙو کچے ہن ، ہک پکدا نئیں

جہڑا پکدا نئیں اوندے وچ چاڑھݨ ترئے موٹھ

ݙو کچے ہِن ، ہک ڳلدا نئیں

جیڑھا ڳلدا نئیں اوکوں کھاوݨ آ بیٹھن ترائے چݨے

ݙو بُکھے ہِن ہک رَڄدا نئیں

جیڑھا رڄدا نئیں اوندے ہن ترئے وچھیر

ݙو اِڑک ہِن ہک وہندا نئیں

جہڑا وہندا نئیں اوندا پاتاہݨیں ترائے رو پئے مُل

ݙو کھوٹے ہِن ہک وڄدا نئیں

جہڑھا وڄدا نئیں اونکوں آ بیٹھن پرکھن ترئے سنارے

ݙو اندھے ہن ، ہک کوں سُجھدا نئیں

جینکوں سُجھدا نئیں اونیں بݨائین ترائے موتی

ݙو تُرٹے ہِن ، ہک ڄڑدا نئیں

جہڑا ڄڑدا نئیں اونکوں سٹیونیں بھاہ اچ

اوندی مُک ڳئی آب

قصہ ڳیا جھر

اوساں ولیوسے گھر

قصے دے اُتے کالی کُنی

تیݙے میݙے تے لال چُنی

ایہو جیہاں قصہ سُݨ کے سیاݨا آکھیا ہا:

پڑھیا ٻال کھمبار دا ، سولھاں ݙوݨی اَٹھ

ٻالیں دیاں تہذیبی نظماں

کہیں زبان دے ادب اچ ٻالیں دے قصیں دے نال نال نظمیں کوں وی خاص اہمیت حاصل ہوندی ہے ، جیویں جو میں پہلے عرض کیتے موجودہ دور اچ اساݙے شاعر تے ادیب ’’ ٻال ادب ‘‘ تے کم تاں رکیندے پن پر ٻہوں تھولا۔ البتہ اساں ڳول پھول کروں تاں اساکوں ٻالاں دا لوک ادب ٻہوں ملدے ، ایندے وچ قصے کہاݨیاں وی ہن تے نظماں وی ، اے قصے کہاݨیاں تے نظماں اساں ٻلپݨ توں سݨدے اَمدے ہیسے ، اسیݙے وݙے ݙسیندن جو ایہے نظماں تے قصے اساں ویا پݨے وݙیں توں سݨیے ہن، ایویں غور کروں تاں انہاں نظماں کوں کئی سو سال پہلے دیاں نظماں آکھیا ونڄ سڳدے ۔ انہاں نظماں دے خالق دا پتہ نی لڳ سڳیا ، البتہ اے نظماں تخلیقی شاہکار ہووݨ دے نال وسیب دے ٻالیں وچ مقبول ہن ۔ ہرٻال خصوصاً دیہاتاں دے ٻالیں کوں اے نظماں زبانی ہن، انہاں نظمیں دے چند نمونے سرائیکی وسیب نال محبت کرݨ آلے بھرانویں دی خذمت اچ ایں امید نال پیش کریندوں جو اڳوں ٹوریا ویسی تے ٻال ادب کوں ودھ تے ودھ مضبوط کیتا ویسی ۔ خصوصاً اساݙا او ٻال ادب جیڑھا ضائع تھیندا پے۔ ٻالیں واسطے چند منتخب نظمیں دے نمونے ملاحظہ کرو۔

گݙی گݙا لہور دا ۔ مینھ وسے زور دا

گݙی گݙا کراچی دا۔مینھ وسے لاچی دا

گݙی گݙا ملتان دا ۔ مینھ وسے شان دا

گݙی گݙا دیرے دا ۔ مینھ وسے پھیرے دا

………

نظم

قصہ قصولی

مر ڳیا پولی

پولی دی پاݨ

چا ڳیا درکھاݨ

درکھاݨ دی ݙوئی

چا ڳیا چڑھوئی

چڑھوئی دا بھت

چا ڳیا جَت

جَت دا ٹُکر

چا ڳیا کُکڑ

کُکڑ دا مور

چا ڳیا چور

چور دی جُتی

چا ڳئی کُتی

کُتی دا شور

بھڄ ڳیا چور

چور دی ڳاں

کرے بھاں بھاں

ڳاں دا چم

آیا منڈے موچی دے کم

نِکی نظم

اکڑ بکڑ بنبے بو

اسی نوے پورا سو

سو کلہوٹا ، تِتر موٹا

چل مداری پیسہ کھوٹا

نظم

گھٻ گھٻ مٹی

چھاہ تیݙی کھٹی

سونیں دا نَہیلا

مکھݨ تیݙا پیلا

سونا ڳیا پار

گھن آیا کنوار

کنوار بیٹھی چِھکے تے

چھِکا ڳیا ترٹ

کنوار ڳئی پھٹ

نظم

ماماں جمال خان

جی بھنڑیجا لال خان

تیݙی گھوڑی آٹ کھاوے ، ٻاٹ کھاوے

ست کنالاں پاݨی پیوے

جھنڈی آوے؟

بندی آوے؟

توتی آوے؟

نغارہ آوے؟

شرنا آوے؟

ڈگ ڈگ آوے؟

طوطو آوے؟

نظم

ہک ݙوݨیں ݙوں

رب توںرحیم توں

ݙو ݙوݨیں چار

پا پھُلیں دا ہار

ترائے ݙوݨیں چھی

کݙاہیں دا کݙاہیں مینہ

چار ݙوݨیں اٹھ

ہر دم ٻول سچ

پنج ݙوݨیں ݙاہ

رب دا ݙتا کھا

چھی ݙوݨیں ٻارھاں

کوڑ بتوڑ ناں ماراں

ست ݙوݨیں چوݙاں

چھٹی ملے کھیݙ کھیݙاں

اٹھ ݙوݨیں سولھاں

پورا پورا تولاں

نو ݙوݨیں ڈاٹھاراں

چھوٹے کوں ناں ماراں

ݙاہ  ݙوݨیں  ویہہ

کھیر منجھیں دا پی

نظم

ادھی چھٹی ساری

مُلاں مچھی ماری

مُلاں ڳیا دلی

گھن آیا ٻلی

ٻلی دے ݙو ٻچے

اللہ میاں سچے

نظم

ݙاہ ایکم ݙاہ

بندہ نِکا جیہا

ݙاہ ݙوݨی ویہہ

بندہ وݙا ڳیا تھی

ݙاہ ڈتریئے تریہہ

بندہ ڳیا پرنیہ

ݙاہ چوکے چالہی

بندے دے ڳل پنجالی

ݙاہ پنجے پنجاب

جیویں نبھدی ہے نبھا

ݙاہ چھکے سَٹھ

بندہ پِچھاں ڳیا ہٹ

ݙاہ ستے ستر

رب سوہݨا بہتر

ݙاہ اٹھ اسی

منگے دُدھ ملے لسی

ݙاہ نانہاں نوے

بندہ اوکھا نہ تھیوے

ݙاہ ݙہائیاں سو

پراں مر تے مغروں لہو

نظم

اسی ہک اکاسی ۔ ٻلی تیݙی ماسی

چوہا تیݙا ناناں ۔ کڈھ میݙا آناں

آناں تیݙا کھوٹا ۔ پیو تیݙا موٹا

ماء تیݙی پتلی ۔ پئی ودی ہے چپلی

چپلی وچ سوئی ۔ تیݙی میݙی پھوئی

نظم

ہک ہا بادشاہ ، اوندے کن وچ ہا دھاڳا

تیں چھکیا ، میں چھکیا ، بݨ ڳیا دروازہ

دروازے وچوں نکلی گوری ڳانہہ

ڳوری ڳانہہ ماری پھوسی

وچوں نکلیا بامݨ جوسی

ٻامݨ جوسی گھڑے کِلے

وچوں نکلے ککڑ ٻلے

ککڑ ٻلیاں گھتی لڑائی

وچوں نکلیا نورو نائی

نورو نائی چاتی رچھانی

وچوں نکلی جڳاں مچاݨی

جڳاں مچاݨی چاتا چھڄ

سارے ٻال ڳئے بھڄ

نظم

لالیاں بھنوالیاں

دائی دے کنے والیاں

دائی ڳئی لمے

گھدی آئی ڳنے

کنے وچ کیڑا

سپائی منگیا ٻیڑا

ٻیڑے وچ ککھ

ساݙا ݙو ݙا چکھ

نظم

اے اہدے کھاؤں پکاؤں

اے اَہدے کتھوں آنوں؟

اے اَہدے اُدھار چاؤں

اے اَہدے کون لہیسے؟

اے اَہدے میں جو کھڑاں

نظم

چھوکرا ٻوکرا

توں ٻیر کھاویں کچے

نانی تیݙی دول وڄاوے

نانا تیݙا نچے

نظم

ہک چھڑا چھڑانگ

ݙو دے سڄوہک انگ

ترائے دے سڄو ݙوانگ

ݙاݙی بُٖڈھڑی چار وانگوں

اُٹھ دا پیر پنج

چھی کھبو ہک انگ

ست دا منھ سِسار وانگوں

اٹھ دا منھ آپ دو

کُلھے آلاں نوں

سویلے کھاؤپکاؤں

وختی مسیت آؤں

ݙاݙے آلا ݙاہ

عقل کھڑا ونڄا