جامع سرائیکی قواعد
ستواں بھانگا۔۔ اسم صفت
عام طور تے ہر شے دے ݙوناں ہوندن، ہک اوندا ذاتی ناں ہوندے جہڑا جو عام وی ہوندے تے خاص وی ہوندے (گذرئیل صفحات ئِ چ ہن تیں عام تے خاص اشیاء دے اینہہ ذاتی ناں تے مفصل بحث کیتی گئی ئِ) تے ݙوجھا اوندا صفاتی ناں۔ ہݨ اتھاں کہیں وی شے دے صفاتی ناں دی وضاحت کرݨ مقصود ئِ۔ ذاتی تے صفاتی نانویں دے نکھیڑے کیتے ہک مثال پیش کیتی ویندی ئِ تاں جو سمجھݨ ئِ چ اسانی رہوے ۔
پاݨی دا درجہ حرارت گھٹ کر کیں جݙاں اوکوں ڄما ݙتا ویندے تاں وت اونہہ ڄمئے ہوئے پاݨی کوں ’’برف‘‘ آکھیا ویندے۔ برف ہک ٹھوس جسم رکھیندی ئِ ۔اتھاں برف ڄمئے ہوئے پاݨی دا ’’ذاتی‘‘ ناں ہے ۔ برف کوں جے کر ہتھ لایا ون٘ڄے یا اوکوں اپݨی ڄبھ نال چکھیا ون٘ڄے تاں او ساݙے ہتھ یا ساݙی چٖبھ کوں ٹھڈی لڳدی ئِ ۔جے کر اوکوں ݙیکھوں تاں وت او چٹی (سفید) ݙسدی ئِ معلوم اے تھیا جو جہڑی شے دا ذاتی ناں برف ئِ اوہک جسم رکھیندی ئِ ، جیکوں ہتھیں نال نپیا،ڄبھ نال چکھیا تے اکھیں نال ݙٹھا ون٘ڄ سڳدے توڑے جو برف دی ٹھاڈل تے چٹاݨ(سفیدی) کوں ایندے جسم کنوں جدا کر کے ہتھیںء ِچ نپیسا نئیں ون٘ڄ سڳدا پر اوکوں دل ء ِچ محسوس ضرور کیتا ون٘ڄ سڳدے ۔ ٻس اینہہ ڳالھ دا نکھیڑا تھی ڳئے جو کہیں شے دے جسم دا ناں اوندا ذاتی ناںاکھیندے تے اونہہ جسم دیاں اور خاصیتاں یا وصفاں جہڑیاں جو اوندے جسم کنوں جدا کر کے ہتھیں ئِ چ نپیا نئیں ون٘ڄ سڳدیاں بلکہ انھیں کوں صرف دل ء ِچ محسوس کیتا ون٘ڄ سڳدے یا ذہن نال انھیں دا ادراک کیتا ون٘ڄ سڳدے انھیں کوں اونہہ جسم دے ’’صفاتی‘‘ ناں نال تعبیر کیتا ویندے۔ ٻس کہیں وی جسم دے (توڑے جو خاص ہووے یا عام ہووے ) صفاتی ناں دی تعریف کجھ ایں کیتی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔
۱___ ایجھیں لوظ جنھیں کنوں کہیں وی جسم دی حالت ، اصلیت، کیفیت یا کُئی وصف ظاہر تھیوے۔یا
۲___ ایجھیں لوظ جہڑے جو کہیں وی اسم دی خاصیت، وصف، قسم یا انداز ݙکھاوݨ ۔یا
۳___ او لوظ جیندا کہیں وی جسم نال ایں لڳاپا(تعلق) ہووے جو اوندی وصف، حال ، انداز عدد یا مقدار بیان کرے ۔یا
۴___ او لوظ جہڑا جو کہیں وی اسم یا اوندی کہیں وی ضمیر نال ڳانڈھا ظاہر کرے یا او انھیںدے متعلق کُئی حقیقت بیان کرے اوکوں اونہہ اسم دی ’’صفت‘‘ آکھیا ویندے ۔
اینہہ ڳالھ کوں مزید نشابر کرݨ کیتے ہک ٻئی مثال پیش کیتی ویندی ئِ ۔ اے جملہ ملاحظہ فرمائو۔
’’احمد ݙو سیر وݙے وݙے تے مٹھے مٹھے قندھاری انار گھِن آ‘‘اتے ݙتے ڳئے جملے ئِ چ لوظ ’’ݙو عدد کیتے‘‘ سیر مقدار کیتے ، وݙے وݙے حجم یا جسامت کیتے ، مٹھے مٹھے خاصیت یا وصف کیتے تے قندھاری نسبت کیتے استعمال کیتا ڳئے۔لہٰذا اے سارے لوظ صرف انار دی حالت ، اصلیت ، وصف ، کیفیت ، وزن تے مقدار یا عددتے نسبت کوں بیان کریندن۔ یعنی ݙوجھے لوظیں ء ِچ اے سارے لوظ انار دی حقیقت کوں ظاہر کریندن۔ لہٰذا انھیںسارے لوظیں کوں انار دے صفاتی ناں آکھیا ویسی ۔انھیں صفاتی نانویں کوں یا ݙوجھے لوظیں ئِ چ ’’اسمائے صفت‘‘ معنی دے لحاظ نال کئی قسمی ہن جہڑے جو کجھ ایں ہن ۔
۱۔ صفت ذاتی یا مشبہ ۲۔ صفت نسبتی ۳۔ صفت ظرفی ۴۔ صفت عددی ۵۔ صفت ضمیری ۶۔ صفت مرکب
نوٹ: اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو جہڑے اسم دی صفت بیان کیتی ون٘ڄے اوکوں موصوف آکھیا ویندے تے موصوف دی صفت ہمیشاں موصوف کنوں پہلوں آندی ئِ جیویں جو ’’ وݙا آدمی‘ کالا کاں، بگا بغلا‘‘ وغیرہ وغیرہ۔
___1 صفت ذاتی یا مشبہ
editاو صفت جہڑی جو موصوف نال مشابہت رکھیندی ہووے ، موصوف ء ِچ طبعی طور تے مستقل صورت ء ِچ موجود ہووے تے اوندی اندرونی یا بیرونی حالت بیان کریندی ہووے، صفت ذاتی یا مشبہ ، اکھیندی ئِ، ݙوجھے لوظیں ئِ چ، اینکوں ایں وی بیان کیتا ون٘ڄ سڳدے جو ’’ او طبعی تے مستقل صفت جہڑی جو موصوف نال مشابہت رکھیندی ہووے تے اوندی اندرونی یا بیرونی حالت بیان کریندی ہووے صف ذاتی یا مشبہ اکھیندی ء ِ۔ مثال دے طور تے ڳورا ݙاند، چٹی ڳاں ، کالی منجھ، بھورا وچھا، دودی ککڑ، بگا بغلا، کالا کاں ، سخی مرد، سوہݨی رن، اندھا فقیر ، ٹھڈی چھاں، گونگی چھوہر، وغیرہ وغیرہ۔
اتے ݙتیں ڳئیں مثالیں ء ِچ بیان کیتیاں ڳئیاں وصفاں ( گورا ، چٹی ، کالی ، بھورا ، دودی ، بگا، کالا ، سخی ،سوہݨی ، اندھا، ٹھڈی ، گونگی) اپݨے اپݨے موصوف ء ِچ وقتی یا اتفاقی طور تے نئیں پاتیاں ویندیاں بلکہ اے صفتا ںاپݨے آپݨے موصوف ء ِچ طبعی وی ہن تے دائمی طور تے موجود وی رہندئین ۔ ݙوجھے لوظیں ء ِچ اتے بیان کیتیاں ڳئیاں صفتاں ایجھاں صفتاں ہن جو انھیںکوں کُئی اتفاقی حادثہ یا واقعہ بدل نئیں سڳدا۔
صفت ذاتی یا مشبہ بݨاوݨ دے قاعدے:اتھاں صفت ذاتی تے مشبہ بݨاوݨ دے کجھ قاعدے ݙتے ویندن ۔ جہڑے جو ایں ہن
الف: بعض اسماء دے اڳوں حروف علت (ا، و ، ی ) وچوں کُئی ہک حرف ودھا کرئیں صفت ذاتی یا مشبہ بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ جیویں جو:
الف: الف دے ودھارے نال:
اسم
صفت ذاتی
اسم
صفت ذاتی
اسم
صفت ذاتی
اُپٹھ
اُپٹھا
اُڄاڑ
اُڄاڑا
اُچ
اُچا
بار
بارا
بَگ
بَگا
بُکھ
بُکھا
پَک
پَکا
پول
پولا
پِھݙ
پِھݙا
ب۔ وائو دے ودھارے نال :حرف علت ’’وائو‘‘ کنوں پہلوں آوݨ آلے حروف تہجی تے پیش گھت ݙتا ویندے
اسم
صفت ذاتی
اسم
صفت ذاتی
اسم
صفت ذاتی
اَرداس
ارداسُو
بار
بارُو
تانگھ
تانگھُو
پیٹ
پیٹُو
تڳ
تڳو
ڈڈھ
ڈڈھُو
ݙر
ݙرُو
ݙند
ݙندو
رَن
رنُو
ج۔یائے معروف (ی) دے ودھارے نال :
اسم
صفت ذاتی
اسم
صفت ذاتی
اسم
صفت ذاتی
آلس
آلسی
اَہر
اَہری
اَٹ
اَٹی
ازار
ازاری
ازل
اَزلی
اولگ
اولگی
بزار
بزاری
بکواس
بکواسی
بَھونک
بھونکی
2۔ ایجھیں اسم جنھیں دے وچکار حروف علت (ا، و ، ی )وچوں کُئی حرف آندے تاں وت انھیںکنوں صفت ذاتی یا مشبہ بݨاوݨ سانگھے انھیںدے حروف علت حذف کر کے باقی دے اڳوں ل ، یا یل ، دا ودھارا کرݙتا ویندے ۔ جیویں جو:
اسم
صفت ذاتی
اسم
صفت ذاتی
اسم
صفت ذاتی
برقع
برقیل
بندر
بندریل
ٻدھ
ٻدھل
بھاڑا
بھڑیل
پھٹ
پھٹیل
تھوݙ
تھوݙل
ٹُکر
ٹُکریل
جوفا
جُفیل
جھت
جھتِّل
3: مصادر معروف کنوں بݨݨ آلے باقاعدہ تے بے قاعدہ اسمائے فاعل تے باقاعدہ بݨݨ آلے اسمائے مفعول جہڑے جو صفت ذاتی یا مشبہ دے طور تے ورتئیے ویندن۔
مصادر معروف کنوں اسمائے فاعل بݨاوݨ دے ݙو قاعدے ہن ۔پہلا قاعدہ اے ہے جو مصدر معروف دے مصدری مادے (فعل امر ) دے بعد ’’نڈر‘‘ ودھا ݙتا ون٘ڄے تاں وت اسم فاعل وجودئِ چ آویندے مثال دے طور تے کھاوݨ مصدر کنوں کھانڈر۔ پیوݨ مصدرکنوں پیندڑ ، لکھݨ مصدر کنوں لکھندڑ تے پڑھݨ کنوں پڑھندڑ وغیرہ وغیرہ ۔
مصدر معروف کنوں اسم فاعل بݨاوݨ دا ݙوجھا طریقہ اے ہے جو مصدر دے مصدری ماد ے ( فعل امر) دے بعد ’’و‘‘ دا ودھارا کرݙتا ون٘ڄے تے مصدری ماوے دے اخیری حرف تہجی دے اُتے ’’پیش‘‘ وی لا ݙتا ون٘ڄے ۔ جیویں جو کرݨ مصدر کنوں کرُو، لکھݨ مصدر کنوں لکھُوتے ، پڑھݨ مصدر کنوں پڑھُو وغیرہ۔ جے کر مصدری مادے دا اخیری حرف ، حروف علت (و،ی) وچوں کُئی ہک ہووے تاں وت مصدری مادے دے بعد ’’ئوُ‘‘ دا ودھارا کر ݙتا ون٘ڄے جیویں جوپیوݨ مصدر کنوں پیئو، سیوݨ مصدر کنوں سیئو تے جیوݨ مصدر کنوں جیئو، دھووݨ دے کنوں دھوئو، رووݨ مصدر کنوں روئو تے پووݨ مصدر کنوں پوئووغیرہ۔ جیکر مصدری ماوے دا اخیری حرف ’’الف‘‘ ہووے تاں وت الف کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’ئوُ‘‘ دا ودھارا کرݙتا ون٘ڄے جیویں جو کھاوݨ مصدر کنوں کھئو، پاوݨ مصدر کنوں پئو تے چاوݨ مصدر کنوں چئو وغیرہ ۔
مصادر معروف کنوں بے قاعدہ طور تے وی اسمائے فاعل بݨائے ویندن ، جیویں جو مارݨ کنوں مریلا لکھݨ کنوں لکھاری ، پڑھݨ کنوں پڑھاکو، کھاوݨ کنوں کھوَتا، الساوݨ کنوں آلسی ، آݙھݨ کنوں آݙھا، پوجݨ کنوں پجاری تے تچھݨ کنوں تاچھا وغیرہ۔
ایویں ای مصادر معروف تے مصادر مجہول کنوں باقاعدہ اسمائے مفعول بݨاوݨ دے وی ݙو قاعدے ہن ۔ مصادر معروف کنوںاسمائے مفعول بݨاوݨ دا ہک قاعدہ کجھ ایں ہے ۔ مصدر معروف کنوں ماضی مطلق دا صیغہ واحد غائب گھدا ون٘ڄے ۔ اینہہ صیغے دے اخیری الف کوں حذف کرݨ دے بعد جے کر باقی لوظ دے اخیر ئِ چ یائے معروف’’ی‘‘ آون٘ڄے تاں وت اوندے اڳوں ’’ ل‘‘ دادھارا وی کیتا ون٘ڄے تے یائے معروف تے ’’ھمزہ(ء)‘‘ وی لا ݙتا ون٘ڄے جیویں جو لکھݨ کنوں لکھیئل ، پڑھݨ کنوں پڑھیٔل ، مارݨ کنوں مارئیل تے چیرݨ کنوں چیرئیل وغیرہ وغیرہ ۔
جے کر مصدر معروف کن بݨݨ آلی ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب دے اخیری الف کوں حذف کرݨ دے بعد باقی لوظ دے اخیر ء ِ چ یائے معروف نہ بچے تاں وت اونہہ لوظ دے اخیری حرف تے زور لاوݨ دے بعد اوندے اڳوںصرف ’’ ل‘‘ دا ودھارا کرݙتا ون٘ڄے جیویں جو کھاوݨ کنوں کھادھل پیوݨ کنوں پیتل ، سمݨ کنوں ستل ، رووݨ کنوں رنل تے دھانوں کنوں دھانتل وغیرہ وغیرہ ، مصادر مجمہول کنوں اسمائے مفعول بݨاوݨ دا قاعدہ کجھ ایں ہے ۔ مصدر مجہول دے اخیری ’’جݨ‘‘ یا ’’وݨ ‘‘ کوں حذف کرݨ دے بعد باقی دے اڳوں ’’ندڑ‘‘ دا ودھارا کر ݙتا ون٘ڄے جیوں جو مصدر مجہول مریجݨ /مریوݨ کنوں مریندڑ، لکھیجنط لکھیوݨ کنوں لکھیندڑ، پڑھیجنط پڑھیوں کنوں پڑھیندڑ تے پویجݨ یا پویوں کنوں پویندڑ وغیرہ ۔
مصادر معروف تے مجہول کنوں اسمائے فاعل تے اسمائے مفعول دے بݨاوݨ دے قاعدے سمجھݨ دے بعد ڳنڈھ ٻدھݨ آلی ڳالھ اے ہے جو اسمائے معروف کنوں بݨائے ون٘ڄݨ آلے اسمائے فاعل دے قاعدہ نمبر ۲ تے اسمائے مفعول دے قاعدہ نمبر ۱ نال تے اسمائے فاعل دے قاعدہ نمبر ۱ تے اسمائے مفعول دے قاعدہ نمبر ۲، نال بݨائے ونجݨ آلے اسمائے فاعل تے مفعول (جہڑے جو اکثر اوقات بطور صفت وی ورتیے ویندن)انھیں ء ِچ ہک لطیف جھیاں فرق ئِ جیندا ادراک ضروری ئِ ۔ اول الذکر اسمائے فاعل تے مفعول دی صفات دائمی تے مستقبل ہن جݙاں جو آخر الذکر اسمائے فاعل تے مفعول دی صفات غیر مستقل تے عارضی ہن۔ صفت ذاتی یا مشبہ کیتے اے شرط لازم ہے جو اے دائمی تے مستقل ہوندی ئِ۔لہٰذا اول الذکر قاعدے نال بݨݨ آلے اسمائے فاعل تے مفعول صفت ذاتی یا مشتہ دے طور تے استعمال تھی سڳدن جݙاں جو آخر الذکر قاعدے نال بݨݨ آلے اسمائے فاعل تے اسمائے مفعول صفت ذاتی یا مشبہ دے طور تے نئیں ورتیے ون٘ڄ سڳدے ۔ ہیٹھ ݙتی ڳئی جدول ملاحظہ فرمائو۔
مصدر معروف
اسم فاعل
اسم مفعول
مصدر معروف
اسم فاعل
اسم مفعول
باقاعدہ
بے قاعدہ
با قاعدہ
بے قاعدہ
آݙھݨ
آݙھو
آݙھا
آڈھئیل
اٹیرݨ
اٹیرو
اٹیرا
اٹیرئیل
اݙارݨ
اݙارو
اݙارا
اڈارئیل
اݙرݨ
اݙرو
اݙراک
اݙرئیل
اڳاڑݨ
اڳاڑو
اڳاڑا
اڳاڑئیل
الساوݨ
السئو
آلسی
آلسئیل
4: مصادر متعدی یا متعدی المتعدی کنوں بݨݨ آلے باقاعدہ اسمائے مفعول صفت ذاتی یا مشبہ دے طور تے ورتیے ویندن : مصادر متعدی یا متعدی المتعدی کنوں اسمائے مفعول بݨاوݨ دا قاعدہ کجھ ایں ہے۔ ݙتے ہوئے مصدر متعدی یا متعدی المتعدی دے مصدری مادے (فعل امر) دے اڳوں موصوف واحد مذکر کیتے (واں )، موصوف جمع مذکر کیتے (ویں یعنی و +ے+ں) ، موصوف واحد مونث کیتے ویں یعنی و+ی+ں تے جمع مونث کیتے (ویاں ) دا ودھارا کیتا ویندے۔ جیویں جو گھوٹݨ کنوں گھوٹواں(واحد مذکر)، لساوݨ کنوں لسانویں (جمع مذکر) ، مندھݨ کنوں ماندھویں (واحد مونث) تے موڑݨ کنوں موڑویاں (جمع مونث) اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ئِ جو بعض اوقات حسب ضرورت ݙتے ہوئے مصدر دے مصدری مادے دے پہلے حرف تہجی دے اڳوں حروف علت (ا، و، ی ) وچوں کہیں ہک حرف علت دا ودھارا کیتا ویندے جیویں جو بھُنݨ کنوں بھونواں ، منگݨ کنوں مانگواں تے چھکݨ کنوں چھیکواں وغیرہ
متذکرہ بالا اسمائے مفعول جہڑے جو ذاتی یا مشبہ صفت دے طور تے ورتیے ویندن اے اپݨے موصوف دی اندرلی یا ٻہرلی کیفیت ، حالت یا انداز کو ں نشابر کریندن ۔ اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ئِ جو اسمائے صفت کنوں انھیں دے موصوف دی تذکیر تے تانیث تے انفرادیت تے اجتماعت دا برملا اظہار تھیندے ݙوجھے لوظیں ء ِ چ اے صفتاں اپݨے اپݨے موصوف دی مناسبت نال واحد وی ہوندئین تے جمع وی ، مذکر وی ہوندئین تے مونث وی۔ جیویں جو اتے ݙتئیں گئیں مثالیں کنوں نشابر تھیندے۔ مصادر متعدی تے متعدی المتعدی کن بݨݨ آلے کجھ اسمائے مفعول ملاحظہ فرمائو۔
مصدر
اسم مفعول
مصدر
اسم مفعول
مصدر
اسم مفعول
مصدر
اسم مفعول
آݙھݨ
اݙھواں
اٻالݨ
اٻالواں
اچھلݨ
اچھالواں
اسارݨ
اسارواں
اگھالݨ
اگھالواں
بھورݨ
بھورواں
بھُنݨ
بھونواں
ٻجھاوݨ
ٻجھانواں
پُڄاوݨ
پڄاواں
پالݨ
پالواں
بچاوݨ
بچانواں
پاڑݨ
پاڑواں
5: کجھ انسانی اعضائے جسمانی دی مناسبت نال صفات ذاتی یا مشبہ :
i۔ سر تے سر دے وال : ڄتل ، جھتِل ،ِ لٹِل ، سیند ِھل ، گُتِل ، ݙکل ، کوپرا، گنجا، روݙا ، کیٹا ، گوناں۔
ii۔ دماک (ذہن): دماکِل ، عقلمند، پاڳل ، وَیڑا، ٻدھو، دوانہ ، ڳالھا ، کملا ، بدمغزا، احمق ، بڑدوں ، تَپلا ، غصیل، کَوڑا ، مِٹھا، ٹَھڈھا، چِھتا، بھولا، چڑاک ، چنڳو، شوخ ، چینچل ، چوچناں ، چوچی باز، ݙونگھا، خرناس، خر مغزا، یلوا ، ادھ مغزا، بڑدال، یبدال ،ٹھلھ مغزا، پھوتل، پھوتی ، مغرور، واشِل ، دُھݙ، ٹھلاستر،چٹ مغزا، اپٹھی کھوپڑی۔
iii۔ کَن: کنوں ، کنِل ، ݙورا، ٻوڑا، پھرل ، ݙٻرا، لاپڑ کناں ۔
iv۔ نک تے ناساں:نکِل ، ناسِل ، پھینا ،پھونڈا، لمِل، گجِل ، گگِل ، نک بھناں ، نک مُتوں ، بوڈا، ٻوڈِل ، سونڈھِل ، چنجالا، ٹوپا۔
v۔ منہہ: تھوݙل ، واچِھل ، مچِھل ، ݙندِل، چپال ، چپالو، چپا، چپِل ، تھنوں ، تھنِل ، کھکھاڑِل ، کھودا، منہ پھٹ، منہہ چور، منہہ ٻدھ، منہہ مُٹھا، منہہ مِٹھا، منہہ رکھ ،منہہ زور، منہہ وٹئو، منہہ لگو۔
vi۔ گچی: گِچل، خُطِل۔
vii۔ ڄبھ (زبان):ٻلیار، لوتا، پھپھاڑی ، واشِل ، چیکݨاں، ٻوکݨاں ، پھوکِل ، ݙٹِل ، ݙٹی ، چُپ چپاتا، گم صم ، گونگا، ٻتڑا، ٻاتا، چچِرا، ہَکڑا، میسݨاں ، لباسی ، لٻاری، میمݨاں۔
viii۔ اکھیں: سڄاکا، کجلا ، اندھا، کاݨاں ، بھینگا، چُچا، ککورا، چُندھا، چاخ ، ماݨکا، آنھیں پوڑ، اکھ مٹکو، اکھ لڑو ، کھونِل
ix۔ ڈِڈھ: ڈڈھو، ڈڈِھل ، کُپا ، کُپل ، ڈڈھ مُٹھا، کوتھل ، کوتھو، چوٹھو، ڳبھݨ، گول گپا ، تاڑھل، پیٹو۔
x۔ ڄنگھاں : ڄنگھل ، ڄنگھال، ڄانگھل ، گھڑانگھو، گھڑانگھا، لنگڑا ، گڈا ، گڈو ، مَنڈا ، لولھا۔ سِدھا، پِھݙا ، ہبٻا، لنگڑا، تِکھا، مَٹھا، مستوکڑ، مݙیہہ ۔
xii۔ قد کاٹھ: لمبو ، لمبا، ٹھڳناں ، مندھرا، مندھرٹا، مندھرو، دودا، ڳٹھ مٹھڑا، ریبھڑا، ڳیٹا، ڳٹوں، کوݙو‘ݙݨیا۔
xiii۔ دل : دلبر، دل بُس، دل بھاندا، دل ٻدھ ، دلاور ، دل پسند، دل پشور، دل تنگ، دل ٹھار، دل چھوڑ، دل جلیا، دل چسپ، دل ربا، دل نواز ، دل ہَول، دلیر۔
xiv۔ پیر: ݙپھا، ݙپھیل ، پیرݨاں ، چٹ پیرا، پیرو راݨاں، پیدل ۔
xv۔ ہتھ:مݙر، چنبِل، سُلھڑا ، سخی ، کنجوس، ہتھ چھوڑ، ہتھ اݙو ، ہتھ ٻدھو، ہتھ پلیت ، ہتھ رادھ۔
XVI۔ ٻانہہ: ٻانہہ ٻیل، ٻانہہ ٻیلی ، ٻانہہ بھناں۔
xvii۔ مُٹاپا: موٹا، دڳل ، دگڑ، تونگ، دیگڑا ، ملھپ، گھمِٹیل ،ہٹا کٹا۔
xviii۔ کمزوری:لِسّا، ݙٻلا، سُکا، سُکو، سُکٹا، سُکچو، سُک چماں، کانگڑی، پتلا، پتلو،سُکا کاناں، سکی نڑی، سکی کاٹھی، سکی لکِڑ، سکا ڈھینگر، کرنگّھا، مرئیل ، ݙانور۔
xix۔ ݙند: ݙندو، ݙندل، ݙندال، چپال، چپالا، چپا، پَھدا، یپھّڑ۔
xx۔ رنگت: ڳورا، چٹا ،بُھورا، بُھورل، سانولا، سانول، کالا، کالا کچھوں، کالا توا، بھبھوت، کݨک رنگا۔
xxi۔ مختلف اعضاء دی مناسبت نال: اوجھ کنوں اوجھِل، ڳلھ کنوں ڳلھو، مونڈھا کنوں مونڈ ِھل، رڳ کنوں رِڳل یا رَڳل ، ڳوݙا کنوں ڳوݙل، ڳٹا کنوں ڳٹِل ، ڳچی کنوں ڳچل ، خُطی کنوں خطِل، مڳی کنوں مڳل، کھاݙی کنوں کھاݙل، ترک کنوں ترکل ، ہݙی ۔
xxii۔ ہاں:ہاںبُس ‘ ہاں بُھنّاں، ہاں پاڑ، ہاں ٹھار، ہاں جَھل، ہاں چیر، ہاں ساڑ، ہاں کڈھ۔
:6 بعض الفاظ دے شروع ئِ چ ، ان، دا ودھارا کرݙیوݨ نال منفی صفات ذاتی یامشبہ بݨایاں ون٘ڄ سڳدئین۔ انھیں لوظیں کوں سابقہ آکھیاویندے:
i۔ اَݨ:اے سابقہ عام طور تے سرائیکی تے سندھی الفاظ کنوں پہلوںگھن آیا ویندے ، جیویں جو :
اݨ بھاندا( ناپسندیدہ )،اݨ پھر (بے بس)، اݨ پُݨیا(سر، سن، اݨ تارو(،جو تیرنا نہ جانے )، اݨ تہوریل( ختنہ نہ کیا ہوا )، اݨ ترٹ(نہ ٹوٹنے والا)، اݨ پڑھیا( ان پڑھ)،اݨ ڄاݨ ( اجنبی، ناسمجھ)، اݨ چتیا(اچانک)، اݨ چنڳاں ( بیمار)، اݨ چھڑیا (جوچھڑا نہ گیا ہو)، اݨ چھاݨیا( جو چھانا نہ گیا ہو)، اݨ ݙٹھا(مخفی ، نہ دیکھا ہوا )، اݨ سونہاں(ناواقفت)، حاسد)، اݨ کھٹ(ختم نہ ہونے والا)، اݨ ڳݨیا( بے شمار)، اݨ واقف(ناواقف)، اݨ وٹھا( برسات کا نہ برسنا)، اݨ دھانتا(بغیر غسل کئے)۔
سرائیکی زبان دے لوظ جنھیں نال ’’اݨ‘‘ دا سابقہ لڳدے :
سرائیکی زبان دے ایجھیں لوظ جنھیںنال ’’اݨ‘‘ دا سابقہ لڳدے عام طور تے سرائیکی مصادر کنوں اخذ کیتے ویندن۔ اے لوظ عام طور تے ترے قسمی ہوندن۔ ہکڑے تاں او جہڑے جو کہیں مصدر معروف کنوں بݨائی ڳئی ماضی مطلق دا صیغہ واحد غائب ہوندن، ݙوجھے کہیں وی مصدر معروف کنوں فعل امر ہوندن تے تریجھے اور جہڑے جو کہیں وی مصدر معروف کنوں باقاعدہ اسم فاعل ہوندن (یاد رہوے جو کہیں وی مصدر کنوں اسم فاعل بݨاوݨ دا قاعدہ اینہہ بیان دے قاعدہ نمبر ۳ ہیٹھ وضاحتاً ݙتا ڳئے)۔ اتھاں ہر قسمی لوظیں دیاں وِترے وِترے مثالاں پیش کیتیاں ویندیاں پین۔ ہک ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو ’’اݨ ‘‘ سابقے نال بݨائے ڳئے لوظ ضروری نئیں جو ہر مصدر کنوں اخذ کیتے ون٘ڄ سڳن پروت وی سرائیکی مصادردی ہک ٻہوں وݙی تعداد ایجھیںضرور موجود ئِ جئیں کنوں اے لوظ اخذ کیتے ون٘ڄ سڳدن ، اتھاں ، مشتے از خرواے‘‘ دے مصداق کجھ چو ݨویاں مثالاں پیش کیتیاں ویندئین۔
الف : فعل ماضی مطلق دا صیغہ واحد غائب تے سابقہ ’’اݨ‘‘:
اݨ آݙھیا، اݨ اٻلیا، اݨ اٹیریا، اݨ اسریا، اݨ الاریا، اݨ اگھالیا، اݨ ادھروڑیا، اݨ اکھوڑیا۔
ب: مصادر دے مصدری مادے (فعل امر) تے سابقہ ’’اݨ‘‘:
اݨ ٻجھ، اݨ پِھٹ، اݨ پَھر، اݨ پھل، اݨ ترٹ، اݨ تھک، اݨ ٹل ، اݨ ٹپ، اݨ ٹھپ، اݨ ٹھر۔
ii: بے:بے ارتھا ( بے مطلب ، فضول)، بے بݨیاد، بے پَتّا ( بے اعتبار)، ، بے تُکّا، بے چسا ( بد مزہ) ، بے بختا ( بد نصیب) ، بے اَر ( جو اپنی جگہ پر نہ ہو)، بے دلا(بے مہر)، بے ݙوہا( بے گناہ)، بے ڈھٻا(بد شکل)، بے ریتا (بدچلن)، بے گُݨاں(جس میں کوئی خوبی نہ ہو)، بے لڄا (بے شرم)، بے موسماں ، بے نکا، بے واڳا( بے لغام)، بے وس(بے اختیار)۔
iii : ن:سابقہ ’’ن ‘‘ زیادہ تر سندھی سرائیکی تے ہندی لوظیں دے شروع ئِ چ ورتیا ویندے۔ جیویں جو نراس (ہ)ناامید) نکما (ہ) نکھٹو، بے کار، نکھٹو (ہ) بے فکرا، نکھد(ہ) برا،نکما، ناکارہ نکما، ن٘ڄان(سر) انجان، نحق(سر) غلط، خلاف واقعہ، نِدان(سر) نادان، ناسمجھ، نکنگلا (سر) تنہا، اکیلا، نڳونہاں (سر) بے حقیقت، نپھر (سر) بے بس، عاجز)، نپھل (سر، بے ثمر، نبالک(سر) نابالغ، نبھایا(سر) بدبخت، نچنتا(سر ) بے فکرا،نکھُٹڑا(سر) ناختم ہونے والا،
iv ک: کجوڑ، کڄاڑ، کڄڄا، کچپ ، کڈھنواں ،کُرُتا، کرسا، کلھا، کلڄا ، کلجھ ، کمصل ، کویلھا۔
سرائیکی دے ایجھیں اسمائے صفت، جنھیں دے اخیر ئِ چ الف آندے:
سرائیکی دے ایجھیں اسمائے صفت جنھیں دے اخیر ئِ چ الف آندے او ہمیشاں اپݨے مذکر موصوف کنوں پہلوں آندن مثال دے طور تے ہٹھیلا ݙاند، اوارہ چھوہر، اندھا آدمی ، اموندھا گھڑا، وغیرہ،جیکر موصوف مونث ہووے تاں وت اوں کنوں پہلوں آوݨ ’’آلی صفت کوں مونث بݨاوݨا پوندے یعنی اسم صفت دے الف کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’ یائے معروف یعنی ’’ی‘‘ دا ودھاکیتا ویندے جیویں جو ہٹھیلی ڳاں ، اندھی رن، اموندھی مَٹی، دودی ککِڑ وغیرہ۔ ہݨ اتھاں کجھ ایجھو جھئیں اسمائے صفت تحریر کیتے ویندن جنھیں دے اخیر ئِ چ الف آندے۔
آختا، آڑا،اڳلا، اندرلا ، اُتلا، انوسڑا، اموندھا،اَدھلا، ادھورا، اوترا، بھڳوڑا، بھورا، بھولا
11۔ سرائیکی مصادر کنوں باقاعدہ طور تے بݨݨ آلے اسمائے مفعول اسمائے حالیہ ناتمام تے اسمائے استقبال جہڑے جو صفت ذاتی یا مشبہ دے طور تے ورتیئے ویندن۔
الف: اسمائے مفعول:او اسم جہڑا جو مصدر کنوں مشتق ہووے تے او کہیں وی جملے ئِ چ فاعل یا مفعول دے طور تے کم آوے’’ اسم مفعول اکھیندے‘‘ ایں توں پہلے وی مصادر کنوں اسمائے مفعول بݨاوݨ دے طریقے بیان کیتے ڳین۔ پر اِتھاں مصادر کنوں اسم مفعول بݨاوݨ دا ایک ٻیا طریقہ بیان کیتا ویندے جہڑا جو صفت ذاتی یا مشبہ دے طور تے وی ورتیا ویندے ۔ او کجھ ایں ہے جو ݙتے ہوئے مصدر کنوں فعل ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب بݨا کرائیں اوندے اڳوں’’ ہویا‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙتا ویندے ۔ جیویں جو بُھنّا ہویا، بَھنا ہویا، آیا ہویا، ڳیا ہویا، کھادا ہویا، سُتا ہویا، سنبھلیا ہویا وغیرہ وغیرہ۔ جے کر فعل ماضی مطلق معروف دے صیغہ واحد غائب دے اڳوں ’’ ہویا‘‘ دا لاحقہ نہ وی ڳنڈھیا ون٘ڄے تاں وی او اسم مفعول دا پورا پورا مطلب واضح کر ݙیندے ۔ جیویں جو اے جملے ملاحظہ ہووݨ۔ ۱۔بَیرا، جلدی جلدی بھناگوشت، گھن آ ،۲۔ ٻانہہ بھنا، کماندے پر دل بھنا نئیں کماندا، ۳۔کھادا ہمیشہ منہہ دو آندے ،۴۔ ݙیکھیں! در آیا فقیر خالی ہتھ نہ ون٘ڄے، ۵۔ڳیا وقت ول ہتھ نئیں آندا، ۶۔ستا موئے دی پسند ہوندے،۷۔ سنویں سنجھ داستا‘آدمی نہ کتا، ۸۔ویلھے سر سنبھلیامارنئیں کھاندا وغیرہ وغیرہ۔ اتے ݙتے ڳئے جملیں ئِ چ بَھنا، بھُنا کھادا، آیا ، ڳیا، ستا تے سنبھلیا توڑے جو اسمائے مفعول ہن پر انھیںجملیں ئِ چ اے فاعل دا کم وی ݙیندے پین تے اپݨے اپݨے اسمائے فاعل گوشت، ٻانہہ، دل ، منہہ، وقت تے مویا کیتے صفت ذاتی یا مشبہ دا کم وی ݙیندے پین۔
ب: اسمائے حالیہ ناتمام:او اسم جہڑا جو مصدر کنوں مشق ہووے تے جملے ء ِچ فاعل یا مفعول دا حال یا اوندی کیفیت بیان کرے ۔ تے بعض اوقات او اسم دا کم وی ݙیوے اسم حالیہ اکھیندے۔ اسم حالیہ ݙو قسمی ء ِ یعنی حالیہ ناتمام نے حالیہ تمام۔ اپݨے موضوع دے مطابق اتھاں اسم حالیہ ناتمام دے بݨاوݨ دا طریقہ بیان کیتا ویندے جہڑا جو کجھ ایں ہے ۔ ݙتے ہوئے مصدر معروف(لازم ہووے یا متعدی) دے مصدری مادے یعنی فعل امر دے بعد ’’دا ‘‘ یندا یا ندا‘‘دا لاحقہ ڳنڈھ ݙویندے جیویں جو آوݨ کنوں آندا، کھاوݨ کنوں کھاندا، بھڄݨ کنوں بھڄدا، پیوݨ کنوں پیندا، تے رووݨ کنوں روندا اسمائے حالیہ ناتمام ہن ۔ ایویں ای مصادر مجہول دی مصدری علامت ’’ڄݨ‘‘ یا ’’وݨ‘‘ حذف کرݨ دے بعد باقی دے اڳوں جے کر ’’ندا‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙویجے تاں اسم حالیہ ناتمام بݨ ویندے۔ جیوں جو بھجیجن ط یا بھجیون طکنوں بھجیندا ، درکیجݨ یا درکیوݨ کنوں درکیندا، انیجݨ کنوں انیندا، کھویجن ط یا کھویوݨ کنوں کھوینداوغیرہ وغیرہ۔ اے ڳالھ اتھاں یاد رکھݨ آلی ئِ جو مصادر معروف کنوں بݨݨ آلے اسمائے حالیہ ناتمام ہمیشاں ’’دا‘‘ کنوں پہلے آوݨ آلی یائے۔ یائے مجہول یعنی ’’ے‘‘ ہوندیء ِجݙاں جو مصادر مجہول کنوں بݨݨ آلے اسمائے حالیہ ناتمام ئِ چ ’’یائے معروف‘‘ یعنی ’’ی‘‘ ہوندی ئِ۔ جے کر مصادر لازم کنوں متعدی تے متعدی کنوں متعدی المتعدی مصادر بݨے ہوئے ہوون تاں وت اسم حالیہ ناتمام بݨاوݨ سانگے انھیں مصدریں دے مادیں دے اڳوں ’’یندا‘‘ یعنی (ے+نون غنہ+د +ا) دے لاحقے دا ودھارا کیتا ویندے۔ جیویں جو درکاوݨ کنوں درکیندا، بھڄاوݨ کنوں بھڄیندا تے کھواوݨ کنوں کھویندا وغیرہ۔ اتے ݙتے ڳئے اکثر اسمائے حالیہ ناتمام جملے ئِ چ فاعل یا مفعول دا کم وی ݙیندن تے صفت ذاتی یا مشبہ دا وی ۔ کجھ جملے ݙیکھو، بھڄداشخص کون ئِ؟، ۲۔درکدا گھوڑا کیندائِ ؟،۳۔ مہمان آندا وی پچھیندے تے ویندا وی پچھیندے، ۴۔کھاندا چور ہک ݙینہہ ضرورنپیا ویندے،۵۔ ایاݨاں ٻال کھلدا وی سوہݨا لڳدے تے روندا وی سوہݨا لڳدے،اتے ݙتے ڳئے جملیں ئِ چ بھجدا، درکدا، آندا، ویندا، کھاندا، کھلدا، تے روندا وغیرہ جتھاں فاعل دا کم ݙیندے پین اتھاں اے شخص گھوڑے، مہمان، چور، تے ایاݨے ٻال دی صفت ذاتی یا مشبہ وی بیان کریندے پین۔ ݙوجھے لوظیں ء ِ چ اے سارے اسمائے حالیہ ناتمام اتھاں صفت ذاتی یا مشبہ دے طور تے ورتیے ڳین۔
ج: اسمائے استقبال:مصدر کنوں مشتق گھدا ڳیا او لوظ جئیں کنوں آوݨ آلے زمانے ’’یعنی مستقبل وچ کہیں کم دے جاری رکھݨ دے متعلق معلوم تھیوے تے او جملے ئِ چ اسم دے طور تے وی کم آوے ’’اسم استقبال‘‘ اکھیندے ۔ اسم استقبال بݨاوݨ دا طریقہ کجھ ایں ئِ ۔ کہیں وی مصدر دے اڳوں اں (الف+نون غنہ) دا ودھارا کرݙیوݨ دے بعد ’’پوسی‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙویجے تاں وت ’’اسم استقبال‘‘ حاصل تھیندے جیوں جو کھاوݨ کنوں کھاوݨاں پوسی، بھیجن ط کن بھیجناں پوسی ، درکݨ کنوں درکݨاں پوسی وغیرہ وغیرہ جے کر ’’پوسی ‘‘ دا لاحقہ نہ وی ڳنڈھیا ون٘ڄے تاں وی بچیاہویا لوظ اسم استقبال دا مفہوم پورا پورا ادا کرݙیندے ۔ وضاحت کیتے کجھ جملے ݙیکھو، ۱۔درکݨاں گھوڑا پریں کنوں سن٘ڄاپدے، ۲۔آوݨی مصیبت آکے رہندی ئِ،۳۔ ون٘ڄݨی شے آخر ون٘ڄ کے رہندی ئِ ،۴ رووݨاں ٻال کیندا ئِ، ۵۔ہر چمکݨی شے سونا نھیں ہوندی ،۶۔ اتے ݙتے ڳئے جملیں ئِ چ لوظ درکݨاں، آوݨی، ون٘ڄݨی، رووݨاں، تے چمکݨی بالتریتب گھوڑا، مصیبت، شے ، ٻال تے شے دی صفت ذاتی کوں نشابر کریندن، مزید وضاحت کیتے اتھاں کجھ مصادر کن بݨݨ آلے اسمائے مفعول اسمائے حالیہ ناتمام تے اسمائے استقبال ݙتے ویندن۔
مصدر
اسم مفعول
اسم حالیہ
اسم استقبال
مصدر
اسم مفعول
اسم حالیہ
اسم استقبال
اٻلݨ
اٻلیا
اٻلدا
اٻلݨاں
اجھکݨ
اجھکیا
اجھکدا
اجھکݨاں
ٻڑکݨ
ٻڑکیا
ٻڑکدا
بڑکنُاں
اسرݨ
اسریا
اسردا
اسرݨاں
پلݨ
پلیا
پلدا
پلݨاں
الرݨ
الریا
الردا
الرنُاں
2 ___ صفت نسبتی
editصفت نسبتی او صفت ئِ جئیں کنوںکہیں ہک شے دا ݙوجھی شے نال کُئی نسبت، تعلق یا لڳاپا ظاہر تھیوے ، ݙوجھے لوظیں ئِ چ ’’اوہو لوظ جہڑا جو کہیں ہک اسم دا کہیں ݙوجھے اسم نال نسبت تعلق یا لڳاپا ظاہر کریندے صفت نسبتی اکھیندے جیویں جو: جنگلی جانور، قندھاری انار، کشمیری شال ، ولائتی شراب، مشرقی حسن ، مغربی تہذیب، ملتانی سوہن حلوہ، عربی گھوڑا، داغ دہلوی، ارشد ملتانی، بربط تونسوی، اقبال سوکڑی، مظفر وارثی، ساغر صدیقی وغیرہ تراکیب ئِ چ جنگلی ، قندھاری، کشمیری، ولائتی مشرقی ، مغربی، ملتانی، عربی، دہلوی، ملتانی ، تونسوی، سوکڑی، وارثی تے صدیقی وغیرہ صفات نسبتی شمار تھیندئین ۔ اتھاں صفات نسبتی بݨاوݨ دے کجھ قاعدے بیان کیتے ویندن۔
1۔ اسم دے اڳوں یائے معروف ’’ی‘‘ ودھاوݨ نال۔لاہوری ، شیرازی ، ایرانی ، افغانی، ترکی ، عربی ، دکنی ، سلیمانی، پاکستانی، عجمی ، عراقی ، مصری ، پوٹھوہاری ، قانونی، آئینی ، وارثی، ادبی ، مجلسی، فنی ، آتشی، برقی، انسانی وغیرہ۔
2۔ اسم دے اخیر ئِ چ جے کر الف، ہ یا ی ہووے تاں انھیں کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’وی‘‘ دا ودھاراکرݙیوݨ نال:
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
سماء
سماوی
مصطفی
مصطفوی
مرتضیٰ
مرتضوی
عیسیٰ
عیسوی
علی
علوی
ٹٻی
ٹٻوی
موسیٰ
موسوی
تونسہ
تونسوی
3۔ بعض اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ الف آندے تاں وت انھیں دے اگوں ’’ئی‘‘ ودھاوݨ نال:۔
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
آشناء
آشنائی
آقا
آقائی
ابتدا
ابتدائی
آباء
آبائی
پارسا
پارسائی
خدا
خدائی
مولا
مولائی
کربلا
کربلائی
4۔ بعض اسم جنھیں دے اخیر ـ"ہ"آندی ئِ تاں وت "ہ "کوں "ے "نال بدل کرائیں اوندے اڳوں "وال"ودھاوݨ نال:
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
دیرہ
دیرے وال
تونسہ
تونسے وال
لیہ
لیے وال
ترنڈہ
ترنڈے وال
مکہ
مکے وال
درہ
درے وال
5۔ سرائیکی اسماء کنوں بݨݨ آلے صفات نسبتی:
الف: رشتے:
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
ابا
ابانُاں
ٻاٻ
ٻٻاݨاں
پیو
پیکا
ݙاݙا
ݙݙاݨاں/ݙاݙکا
نانا
نناݨاں/نانکا
سوہرا
سریجا
پتر
پتریتا
دھی
دھیتا
ب: سمتاں تے جاہیں:
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
ابھا
ابھییجڑ
لماں
لموچڑ
پوادھ
پوادھی/پوادھڑ
پچادھ
پچھادھی/پچادھڑ
چُنڈ
چنڈیتا
کنڈ
کنڈیتا
ٻہر
ٻہرلا
اندر
اندلا
پار
پارلا
اروار
اروارلا
ہیٹھوں
ہیٹھلا
اُتوں
اتلا
موہر
موہری
منڈھ
منڈھلا
پریں
پروبھرا
اوہروں
اوہرلا
پاند
پاندلا
ادھ
اَدھلا
پروں
پرلا
بھر
بھرلا
تھل
تھلوچی/تھلوچڑ
ماڑ
مڑیچا
جھک
جھکوچی/ جھکوچڑ
چنانہہ
چناہوڑ
ج: مال مویشی:
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اٹھ
اوٹھا
ٻکری
ٻاکرا
ٻاکر
ٻاکروال
ڳاں
ڳاوا
منجھ
مانجھا
بھیݙ
بھیݙا
اجڑ
آجڑی
واڳ
واڳا
جنگل
جانگلی
جھر
جھری
بر
بری
گھر
گھروڳی
پاں
پانول
کھیر
کھرالی
مکھݨ
مکھݨالی
مہاڳ
مہاڳیا
د: وقت:
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اڄ
اڄوکا
کلھ
کلھوکا
رات
رتوکا
فجر
فجروکا
صبح
صبحوکا
ہݨ
ہُݨوکا
پہر
پہری
ݙوپہر
ݙوپہری
کفتاں
کفتٔی
عشا
عشائی
سال
سالی
ہفتہ
ہفتئی
مہینہ
مانہی
پل
پلی
ازل
ازلوں
گھڑی
گھڑیوں
ر: ایجھیں اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ حروف علت (ا،و،ی) وچوں کُئی ہک حرف علت آون٘ڄے تاں وت اوکوں حذف کر کے باقی دے اڳوں "ل"دا ودھارا کر ݙویندے۔ جے کر کُئی حرف علت نہ ہووے تاں وت وی اوندے اڳو ں"ل"دا ودھارا کیتا ویندے تے "ل"کنوں پہلوں آوݨ آلے حرف دے تلوں زیر وی لا ݙتی ویندی ئِ۔
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
آٹ
آٹِل
اکھ
اکھِل
ٻٹ
ٻٹیل
پاں
پانول
پوش
پوشِل
پھوت
پھوتِل
توݙ
تھوݙل
پڑٻاٹی
پڑٻاٹِل
جھت
جھتِل
جھنڈ
جھنڈ ِل
تانگھ
تانگھِل
پھٹ
پھٹِل
س: متفرق:
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
ادب
ادبی
امت
امتی
اولگ
اولگی
بزار
بزاری
آدم
آدمی
بدن
بدنی، بدنوں
بلوچ
بلوچکا،بلوچی
اجڑ
آجڑی
بلور
بلوری،بلوریا
اڑتل
اڑتلی
بدام
بدامی
بہار
بہاریا،بہاری
6۔ کجھ سرائیکی اسمیں دے اخیرئِ چ "کا"دا لاحقہ ڳنڈھݨ نال صفت نسبتی بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ:
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
بلوچ
بلوچکا
ڄٹ
ڄٹکا
کراڑ
کراڑکا،کرڑکا
ٻال
ٻالکا، ٻلکا
لوݨ
لوݨکا
جت
جتّکا
7۔ بعض اسماء دے اخیرئِ چ شدّآلا''کا"دا لاحقہ ڳنڈھ کرئیں صفت نسبتی بݨائی ویندی ئِ۔ جے کر کہیں اسم دے اخیر یا وچکار کُئی حرف علت آون٘ڄے تاں اوکوں حذف کر ݙتا ویندے۔
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اوݙ
اوݙکاّ
اجڑ
اجڑکاّ
اُٹھ
اٹھکاّ
بَھنک
بَھنّکا
ترونڈ
ترنڈّکا
ڄٹ
ڄٹّکا
قصائی
قصکّا
موچی
مُچکّا
8۔ اسمائے ضمیر صفاتی یا تمثیلی:(جیتلا، جیݙا، جہڑا، جنھاں، جوڳا، سنواں، جتلا) کنوں پہلوں کوئی ضمیر شخصی(اونہہ، انھیں ، تئیں، تساں ، میں ، اساں) یا کوئی اسم گنݙھ ݙیوݨ نال صفت نسبتی بݨ ویندی ئِ جیویں جو:
الف: جیتلا: اونہہ جیتلا، انھیں جیتلا، تئیں جیتلا، تساں جیتلا، میں جیتلا، اساں جیتلا خس، جیتلا، روہ جیتلا، وݨ جیتلا،
ب: جیݙا:اونہہ جیݙا، انھیں جیݙا، تئیں جیݙا، تساں جیݙا، میں جیݙا، اساں جیݙا، اٹھ جیݙا، پہاڑ جیݙا، گھر جیݙا ، لانہہ جیݙا ، خس جیݙا۔
ج: جہڑا:اونہہ جہڑا، انھیں جہڑا، تئیں جہڑا، تساں جہڑا، میں جہڑا، اساں جہڑا، کئیں جہڑا، پیو جہڑا، ما جہڑا، دھی جہڑا، گھر جہڑا،شہرجہڑا،
د: جیہاں:اونہہ جیہاں، انھیں جیہاں ، تئیں جیہاں، تساں جیہاں، میں جیہاں، اساں جیہاں، استاد جیہاں، ݙاݙے جیہاں، لیے جیہاں، ملتان، جیہاں، سونے جیہاں، چاندی جیہاں۔
ر: جوڳا:اونہہ جوڳا، انھیں جوڳا، تئیں جوڳا، تساں جوڳا، میں جوڳا، اساں جوڳا، مرݨ جوڳا، جیوݨ جوڳا، گھر جوڳا، رات جوڳا
س: سنواں:اونہہ سنواں، انھیں سنواں، تئیں سنواں، تساں سنواں، میں سنواں ، اساں سنواں ، دھی سنواں ، لیے سنواں ، لاہور سنواں، پاکستان سنواں ، انگور سنواں ، سیب سنواں ، پنڈ سنواں۔
ص: جتلا:اونہہ جتلا، انھیں جتلا، تئیں جتلا، میں جتلا، اساں جتلا، روہ جتلا، نہر جتلا، کوٹھے جتلا، اسمان جتلا، خس جتلا، سیر جتلا
9۔ اسماء دے اڳوں (دا،وال‘ واں‘ آلا، لایا ‘الا، آں) لاحقے دے طور تے ڳنڈھ ݙیوݨ نال صفت نسبتی بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ جیویں جو:
الف: دا:ارواردا، پاردا، گھر دا، ٻہر دا ، شہر دا ، بزار دا، ٻال دا، ڄال دا ، وستی دا، جھوک دا، دھی دا ، پتر دا، پیو دا، ما دا ،وغیرہ وغیرہ۔
ب: وال: بھکر وال، ساہی وال، دھنی وال، ٻاکر وال، مہینوال، روہی وال، بھݙ وال، بچڑوال، جتوال ، دھݨ وال وغیرہ۔
ج: واں: واں دا لاحقہ عموماً اسمائے عدد دے اڳوں ڳنڈھیا ویندے جیویں جو:پنجواں ، چھیواں، ستواں، اٹھواں، نانواں ، ݙہواں، یارھواں، ٻارھواں، تیرھواں، چوݙھواں، پندھراں، سولھواں، ستارھواں، اٹھارھواں، انویھواں ، ترھیواں، چلھیواں، غیرہ۔
د: آلا:پھیری آلا، ڈھیری االا، ٻالیں آلا، والیں آلا، ابھے آلا لمیں آلا، اردار آلا، پار آلا ، پتر آلا،دھی آلا،وغیرہ۔
ر: لایا الا:اڳلا ، پچھلا، وچلا، ٻہرلا، ادھلا، اندرلا، پارلا، سانولا، میلا، کچیلا، روہیلا، ٻگھیلا، اتلا،ہیٹھلا۔
س: اں:ایجھیں اسماء جنھیں دے اخیر ء ِچ ہائے جلی الصوت آندی ئِ تاں وت انھیں دے اڳوں "اں"داودھارا کیتا ویندے اتھاں "اں"دا‘ دے معنی ݙیندے۔
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
سرینہہ
سرینہاں
کانہہ
کانہاں
لانہہ
لانہاں
مونہہ
مونہاں
چنانہہ
چنانہاں
فقیہہ
فقیہاں
مینہہ
مینہاں
ٻانہہ
ٻانہاں
نونہہ
نونہاں
ݙیہہ
ݙینہاں
شینہہ
شینہاں
مانہہ
مانہاں
10۔ بعض اسماء دے اخیر ئِ چ "انواں یا واں "دا لاحقہ ڳنڈھݨ نال صفت نسبتی بݨدی ئِ۔
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
اسم
صفت نسبتی
انگور
انگورواں
پاند
پاندواں
چھت
چھتانواں/ چھاتواں
چیر
چیرواں
دریا
دریانواں
غریب
غریبواں
ملاں
ملانواں
الٹا
الٹانواں
ہزار
ہزارواں
پُتر
پترانواں
چم
چمانواں
سچ
سچانواں
11۔ کجھ مزید سرائیکی لاحقے:
الف:وانگوں:اونہہ وانگوں، انھیں وانگوں، تئیں وانگوں، تساں وانگوں، میں وانگوں، اساں وانگوں۔
ب: کار: اوندی کار، انھیں کار یا انھیں دی کار، تیݙی کار، تہاݙی کار، تساݙی کار، میݙی کار، اساݙی کار۔
ج: ریت:اونہہ ریت، انھیں ریت ، تئیں ریت ، تساں ریت، میں ریت، اساں ریت، ٻالیں ریت۔
د: جھئیں:اونہہ جھئیں، انھیں جھئیں، تئیں جھئیں، تساں جھئیں، میں جھئیں، اساں جھئیں، وطن جھئیں۔
ج ___ صفت ظرفی
editصفت دا او ہو لفظ جہڑا جو کہیں اسم دی وضع یا مقام ، مدت یا وقت ، طرز یا طریقہ یا مقدار یا انداز بیان کرے صفت ظرفی اکھیندے۔ مثال دے طور تے ݙونگھا دریا، اُچا پہاڑ، سوڑی جُتی، تکھی ٹور، تتی ہوا، میلا ویس ، اوپر ادیس، بھڑا کا ݙاند، اتلا تھوݙ، لماں مینہہ، اُبھی وستی، پچا دھی ݙینہہ، ݙومݨاں پتھر ، پچھلا پہر، ادھی رات، سنویں سنجھ، ویا ندی بھیݙ وغیرہ وغیرہ۔ صفت ظرفی معنی دے لحاظ نال چار قسمی ئِ۔ او قسماں کجھ ایں ہن۔
i۔صفت ظرفی وضعی یا مکانی۲۔صفت ظرفی زمنی یا زمانی۳۔صفت ظرفی اسلوبی ، طرزی یا قدری۔۴۔صفت طرفی مقداری یا قدری۔
الف: صفت ظرفی وضعی یا مکانی:او صفت ظرفی جئیں وچ کہیں اسم دی وضع قطع یا اوندے مقام دے تعین دا تصور پاتا ون٘ڄے صفت ظرفی وضعی یا مکانی اکھیدی ئِ۔ مثال دے طور تے اتوں ، تلوں ، اندروں ، ٻہروں، آمݨے سامݨے ، ہتھیکے، جاہی، اتھوں داجتھوں دا ، پاسے آلا، اڳوں آلا ، اوݙھر ، نیڑے وغیرہ۔
صفت ظرفی وضعی یا مکانی بݨاوݨ دے قاعدے:
1۔سمتیں دی مناسب نال استعمال تھیندڑ صفات ظرفی مکانی:اندرو، اندروں، اندراں، اندرلا، اندرلی، اندری اندر، ٻہرو، ٻہروں، ٻہراں، ٻہرلا، ٻہری ٻہرا،اڳوں، اڳاں، اڳونہاں، اڳاترا، اڳلا، اڳیترا، اڳانہاں، اڳواڑ، اڳواٹ، اڳاوڑو، اڳاڑی، اڳواڑو، اڳواڑوں، اڳاڑوں،پچھو، پچھوں، پچھاں، پچھونہاں، پچھانہاں، پچھلا، پچھاڑی، پچھاوڑو، پچھواڑ، پچھواٹ، پچھاڑوں، پچھڑودھا، پچھاترا، پچھیترا، اتو، اتوں، اتاں، اتانہاں، اتونہاں، اتلا، اتاڑ، اتواڑ، اتاڑو، اتاڑوں، اتاڑی، تلو، تلوں، تلاں، تلواں، تلا، تلے، تل، وچو، وچوں، وچاں، وچانگے، وچلا، وچونہاں، وچالے، وچالوں، وچالو، وچالا، ہیٹھو، ہیٹھوں، ہیٹھاں، ہٹھونہاں، ہیٹھیلا، ہٹھاڑو، ہٹھاڑوں، پاسے، پاسو، پاسو، پاسئیوں، پسیلا، پسیل، کنڈو، کنڈوں، کنڈیتا، چنڈو، چنڈوں، چنڈیتا، اتھ، اتھو، اتھوں، اتھاں، اتھانہوں، اتھاہو، اتھائیں ، کتھ ، کتھو، کتھوں، کتھاں، کتھانہوں، کتھاہو، کتھائیں، جتھ، جتھو، جتھاں، جتھوں، جتھانہوں، جتھاہو، جتھائیں، اُچو، اُچوں، اچاڑ، اچاڑوں، اچاڑو، مُنڈھو، منڈھوں، پاڑو، پاڑوں، ابھیو، ابھیوں، ابھیچڑ ، لماں، لمیوں، لموچڑ، ݙیلاہ، ݙیلاہوں ، ݙیلاہو، ݙیلاہی ، ݙنبھار، ݙنبھارو، ݙنبھاروں، ݙنبھاری، ݙنبھارلا، پوادھ، پوادھو، پوادھوں، پوادھی، پوادھڑ، پچادھ، پچادھو، پچادھوں، پچادھی، پچادھڑ، پار، پارو، پاروں، پارلی، پارلا، اروار، اروارو، ارواروں، اروارلا، ارواری، موہر، موہری، موہریوں، موہرلا، وتھ، وتھو، وتھوں، وتھولا، اتھلا، اترادھی، ݙکھݨ، ݙکھݨو، ݙکھݨوں، ݙکھݨی، جھکو، جھکوں، جھکانہوں، جھکوڑی، جھکوچڑ، جھکاڑ، جھکاڑو، جھکاڑوں، جھکاڑی، پرو، پروں، پراں، پروبھرا، ادھو، ادھوں، آدھلو، آدھلوں، آدھل، ادھلا، ادھیل، ادھیک، ادھانگی۔
2۔ایجھیں اسم جنھیں دے اخیر کُئی حرف علت (ا، ی ، وچوں کوئی ہک)آون٘ڄے تاں وَت انھیں دے اڳوں، ’’و ‘‘ یا ’’وں‘‘ دا ودھارا کر کے صفت ظرفی وضعی بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔
۱۔ چلھو/چلھوںڳیا دلو/دلوں ڳیا۔۲۔ بھیݙا جڑو/اجڑوں نکھڑ ڳئی ئِ۔۳۔ نظرو /نظروں اوڈھر تھی ون٘ڄ۔۴۔ ٻال نندرو/نندروں اُٹھی آئے۔۵۔احمد میݙا تھن٘ڄوں شریک ئِ۔۶۔اٹھو/اٹھوں لہہ پو۔۷۔رسہ آدھلو/آدھلوں ترٹ پئے۸۔پیرو/پیروں جتی نکل ڳئی ئِ۔۹۔ بزارو/بزاروں کپڑا گھِن آ۔
3۔جے کر کہیں ظرف مکاں دے اخیر ئِ چ حرف علت الف یا یائے معروف’’ی ‘‘وچوں کوئی ہک حرف نہ آوے تاں وت صفت ظرفی مکانی بݨاوݨ سانگے اوندے اڳوں قاعدہ نمبر ۲ وانگوں’’و ‘‘ یا’’واں‘‘دا ودھارا کر ݙتا ویندے ۔ تے جے کر کہیں ظرف مکاں دے اخیر ’’وائوـ‘‘آون٘ڄے تاں وت اوندے اڳوں’’و‘‘ یا ’’ئوں‘‘دا ودھارا کیتا ویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔
۱۔ اڄ میں سکھرو/سکھروں ٹر پوساں۲۔ بکھرو/بکھروں کون آئے؟۳۔ جھنگو/جھنگوں آندڑ بس کوں حادثہ پیش آ ڳئے۴۔ اسلم دی برات دا دوئوں آئی ئِ۔۵۔ کوٹ ادو ئوں کیندا ٹیلیفون ہا۔۶۔ توں چکوالو/چکوالوں کݙاں ٹر یا ہانویں۷۔اصغر سکردو ئوں ٹر پئے۔۸۔ جمن شاہو/جمن شاہوں منجھ گھِن آ۔
4۔ ایجھیں اسماء جنھیںدے اخیرئِ چ الف یا یاے معروف ’’ی‘‘آندی ئِ۔ تاں وت اوکوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’ئیو‘‘یا ’’ئیوں‘‘ دا ودھارا کر کے صفت ظرفی وضعی یا مکانی بݨائی ون٘ڄ سڳدی ء ِ جیویں جو:
اسم
صفت ظرفی
اسم
صفت ظرفی
اسم
صفت ظرفی
اسم
صفت ظرفی
سبی
سبئیوں
کوٹری
کوٹریوں
کراچی
کراچیوں
بارتھی
بارتھیوں
کوٹھا
کوٹھیوں
میلسی
میلسیوں
ڈہرکی
ڈہرکیوں
مری
مریوں
5۔ جہڑے اسمیں دے اخیر ئِ چ ہائے مختفی یا یائے خفی الصوت ’’ہ‘‘ آون٘ڄے اوکوں حذف کر کے باقی دے اڳوں’’ئیو‘‘ یا ’’ئیوں‘‘ دا ودھارا کر کے صفت ظرفی وضعی یا مکانی بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ جیویں جو:
اسم
صفت ظرفی
اسم
صفت ظرفی
اسم
صفت ظرفی
اسم
صفت ظرفی
کوئٹہ
کوئٹوں
لاڑکانہ
لاڑکانیوں
مدینہ
مدینیوں
ہزارہ
ہزارئیوں
جہانیہ
جہانئیوں
دیرہ
دیرئیوں
لیہ
لیئوں
جدہ
جدئیوں
6۔ بعض اسماء جنھیں دے اخیر ئِ چ ہائے جلی الصوت آندی ئِ تاں وت اوکوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’اں‘‘یا ’’وں‘‘دا ودھارا کر کے صفت وضعی یا مکانی بݨائی ون٘ڄ سڳدی ۔
اسم
صفت ظرفی
اسم
صفت ظرفی
اسم
صفت ظرفی
ٻانہہ
ٻانہاں، ٻانہوں
شینہہ
شینہاں، شینہوں
دا نہہ
دانہاں، دانہوں
کانہہ
کانہاں، کانہوں
ݙینہہ
ݙینہاں، ݙینہوں
لانہہ
لانہاں، لانہوں
7۔ بعض اسم ظرف جہڑے جو صفت ظرفی دے طور تے وی ورتیے ویندن۔آمݨے سامݨے، اوہرو پرو، سدھا سنواں
اترادھی، اوڈھر، پچھوڳی، نیڑے، کولھو، پریں ، پرو بھرا، سَولاّ، پچادھڑ، پوادھڑ، لموچڑ، ابھیچڑ، ٻروچی، تھلوچی، تھلوچڑ ، اخیری، پہلا، آرپار، موہری، وچالو، آندری، ٻہری، اتاݨاں، اپٹھا، اموندھا، سدھا ، ہݙاکا، ترچھا، پسیلا، اتانگڑ، ہٹھانگر، ہتھیکے، کھٻا، سڄا، مونڈھی، جھنگوچی ، ہتھالا، ݙونگھا، سر بھرݨیں، ٻہری ٻہر، اندری اندر، پیریںبھر، ساندھوڑ اندھ، ہک سرئو، پرلا، چودھاری، ادھیل، اڳیرے، پریرے، کنڈیتا، چنڈیتا، سراندی، سرو، سوڑا۔
8۔کجھ اسماء یا اسمائے ظرف دے اڳوں’’دا‘‘یا ’’آلا‘‘دا لاحقہ ڳنڈھ کرئیں صفات ظرفی وضعی یا مکانی بݨائیاں ون٘ڄ سڳدئیں جیویں جو:
اڳوں آلا، اڳوں دا، پچھوں آلا، پچھوں دا، اوہرو آلا، اہر و دا، پروآلا، پرودا، کولھو آلا، کولھو دا، نیڑے آلا، نیڑے دا، پرے آلا، پرے دا، سر اندی آلا، سر اندی دا ، پواندی آلا، پواندی دا ، موہر آلا، موہر دا ۔
9۔ سرائیکی زبان دے لوظ جہڑے جو صفت ظرفی وضعی یا مکانی دے طور تے ورتیے ویندن:
الف : ہندی لوظ:
صفت ظرفی
معنی
صفت ظرفی
معنی
صفت ظرفی
معنی
آڑا
ترچھا، ٹیڑھا
آڳا
اگلا حصہ
اڳاڑی
اگلا حصہ
اڳلا
پہلے کا
اڳواڑا
مکان کا اگلا حصہ
سیدھ
سامنے کی طرف
سر
چوٹی
الٹا
اوندھا
پار
آخری حد
لمبا
طویل
پچھاڑی
پیچھے، عقب
پچھلا
پیچھے کا
سرا
کنارا، اخیر
پرلا
سب سے آخری
لمبوترا
دراز
پہلا
ابتدائی
تل
نیچے کا
ترچھا
ٹیڑھا
ب: سرائیکی لوظ:
صفت ظرفی
معنی
صفت ظرفی
معنی
صفت ظرفی
معنی
آدھلوں
درمیان سے
آڑا پاڑا
ہمسائیگی میں
آمو سام / آم شام
آمنے سامنے
آندری
اندر والا
ابھا
شمالی
ابھیچڑ
شمالی باشندہ
اتاہوں
اوپر سے
اتانہاں
اوپر اوپر
ݙنبھاروں
مشرق سے
اچیرا
اونچا
اڳاڑو
آگے سے
اڳواݨ
آگے آگے ، راہنما
اوڈھر
اوٹ میں
بزاری
بازار کا
ٻہری
بیرونی
کھڑانواں
افقی
پچھلڳ
پیروی کرنے والا
پاندلا
آخر کا
سربھرݨیں
سر کے بل
پوادھی
مشرقی
سانویں
برابر میں
چنڈیلا/ چنڈیتا
کونے والا
چھیکڑی
آخری
سجئیوں
داہنی طرف سے
ب: صفت ظرفی زمنی یا زمانی:ایجھیں صفت ظرفی جئیں ئِ چ وقت دے تعین دا تصور پاتا ون٘ڄے صفت ظرفی زمنی یا زمانی اکھیندی ئِ۔ مثال دے طور تے اڄوکا پچھیتر ا ، رُتا ،کُرتّا ، موسمی ، بے موسماں، فجریں فجریں، دھمیں دھمیں، پرانہہ پھٹیں، سجھ ابھرئیے، اویلا سویلا، اچاچیتی، ابڑغت، اتویری، پروکا، کݙئیں کݙئیں وغیرہ۔
صفت ظرفی زمنی یا زمانی بݨاوݨ دے قاعدے:1۔ظرف زماںدے طور تے ورتیے ون٘ڄݨ آلے بعض لوظیں دے اخیر ئِ چ مذکر کیتے"وکا"تے مونث کیتے "وکی"دا ودھارا کر ݙیوݨ نال صفت ظرفی زمنی یا زمانی بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ کلھوکا نظر نئیں آندا۲۔ رتوکا کھادا کہیں کوں یاد نئیں رہندا۳۔ اصغر نرانکے ویلھے دا ملتان توں روانہ تھی آئے۔۴۔ فجر و کاسر ئِ چ ݙاہڈھا دَردِم۵۔ ٻس اڄوکا ݙینہہ رہ پو۔
ظرف زماں
صفت ظرفی زمانی
ظرف
صفت ظرفی
ظرف
صفت ظرفی
اڄ
اڄوکا ، اڄوکی
پر
پروکا، پروکی
رات
رتوکا، رتوکی
صبح
صبحوکا، صبحوکی
کلھ
کلھوکا، کلھوکی
فجر
فجروکا، فجروکی
نران دا ویلھا
نرانکا
ہݨ
ہِݨوکا، ہِݨوکی
2۔ بعض اردو، فارسی تے عربی اسمائے ظرف زماں دے اخیر ئِ چ یائے معروف’’ی‘‘ڳنڈھ ݙیوݨ نال صفت ظرفی زمنی یا زمانی بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ اڄکل موسمی بخار دا زور ئِ۔۲۔ اسلم دا پیو وݙی نندر سم ڳیے۳۔ محبت وقتی جذبہ نئیں بلکہ اے زمانی تے مکانی قید کنوں ماورائِ۔۴۔ ڳنڈھ کپ دے اڳوں کہیں وی شخص دا کھیسہ کپݨ منٹی کھیݙ ئِ۔۵۔ اتھوں وقتی ٹروں تاں وت وقتی گھر ا پڑسوں۔
3۔ بعض اسمائے ظرف زمان دے اخیر ئِ چ ’’یں‘‘ یا’’ئیں‘‘دا ودھارا کر کے وی صفات ظرفی زمنی یازمانی بݨائیاں ون٘ڄ سڳدئین۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ ڄٹ فجریں کم تے نکلدے تے شامیں گھر ولدے۔۲۔ یار! کݙہیں کݙہیں تاں ملݨ آ ڳیا کر۔۳۔ چھیڑو دھمیں مال چھڑیندن تے راتیں ولدن۔۴۔ سجھ لتھئیں اڄاں گھنٹہ وی نئیں تھیا۔ ۵۔ سنویں سنجھیں موئے کوں کوئی کہرے سر پٹے۔۶۔ پچھیں دا ماریاں ڳٹئیں تے۔۷۔ توں ہمیشیں دیر نال آندیں۔
4۔ بعض اسمائے ظرف زماں دے اڳوں ’’الف‘‘ یا’’"را‘‘ یا’’ترا‘‘دا ودھارا کر کے صفت ظرف زمنی یازمانی بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ فصل اڳیتر ی جھاڑ ٻہوں۲۔ فصل پچھیتری پکھیں دا کھاج۳۔ کویلا تھیاکھڑے، ٹِک پو۔۴۔ بے موسماں پَھل بے لذتا۔۵۔کُرتّی سبزی کیڑے ای کیڑے۶۔ پچھیرا کھا تے کم ڈوںٹُر۔۷۔ ݙسیا نوھی ٻس ابڑ غتا آئیں۔
5۔ بعض اسمائے ظرف زماں دے اڳوں ’’و‘‘‘یا ’’وں‘‘دا ودھارا کر کے صفت ظرفی زمانی بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ امجد اجھو ںاجھو ںگھروں ٹریے۔۲۔ وقتوں ون٘ڄ تے وقتوں ول۔ ۳۔ منڈھوں نانہہ تاں نہ کر۔۴۔ ازلوں لکھیا نھیں بدلدا۔۵۔ جیٹھوں وُٹھا سانوݨوں مٹھا۶۔ اسلم خمیسوں گھروں ٹرئیے اڄݨ تئیں نئیں ولیا۔۷۔ میݙا بھرا عمروں میں کنوں وݙے۸۔جݙوں لہوروں ولسیں تاں وت ملتان ڄلسوں۔
6۔ بعض مرکب اسمائے ظرف زماں جنھیں دے اخیر ’’الف‘‘آندے تاں وت صفت ظرفی زمنی یازمانی بݨاوݨ سانگے انھیں دے الف کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’ئیے‘‘یا’’دے ‘‘یا’’ئیں‘‘یا ’’دئیں‘‘دا ودھارا کر ݙویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ ڄٹ سجھ ابھرئیے/ابھر دے گھروں ویندے تے سجھ لتھے ولدے۔۲۔ پہلی دے چن دے چڑھدئیں وی دیر نئیں لڳدی تے لہندئیں وی دیر نئیں لڳدی۔۳۔ سفر تے ون٘ڄݨی تاں پرانہہ پھٹے یا پرانہہ پھٹدے ٹر پو۔۴۔ کم کم ئِ چ ݙینہہ گزردئیں پتہ نئیں لڳدا۔۵۔ میں تارا لڈئیے جوڑا جو ساں۔
7۔ بعض مصادر دے اڳوں جے کر "لادا، لاکن، لاکنیں، لاکنوں یا سیتی دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیویجے تاں وت صفت ظرفی زمنی یا زمانی حاصل تھیندی ئِ۔ مثال دے طور اے جملے ݙیکھو:
۱۔ ڄمݨ لادے/لاکن/لاکنوں/لاکنیں/سیتی تِل رووݨ لڳے یاد آئیو نے گھاݨی۔ ۲۔ آوݨ سیتی منڈھوں چئی پٹی آئیں۔ ۳۔ اصغر کراچی ون٘ڄݨ لاکن اڄ تئیں کوئی خط نئیں لکھیا۔۴۔ ٻال سمݨ لاکنوں رووݨ لڳے اڄاں تئیں روندا ویندے۔۵۔ پیو دے مرݨ سیتی پتر ہک ٻئے دے چکیں ٻکیں آ ڳین۔۶۔ پیو دے مرݨ لاکن اڄ تئیں پتریں پیو دے ناں دی ہک خریت وی نئیں کیتی۔
اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو لادا، لاکن، لاکنوں، لاکنیں شروع یا منڈھ دے معنی ئِ چ ورتیے ویندن ڄݙاں جو"سیتی "دا معنی"فوراً"یا "جلدی"گھِدا ویندے۔ اتے ݙتے ڳئے جملئیں وِچ اے فرق ݙٹھا ون٘ڄ سڳدے۔ اتھاں ہݨ مزید مصادر لکھݨ دی کُئی ضرورت کائینی تساں کُئی وی مصدر گھِن کرئیں اتے ݙتیں ڳئیں مثالیں دی بنیاد تے کُئی وی جملہ بݨا سڳدے ء ُ۔ ٻس مشق ضروری ئِ۔
8۔ مصادر دے مادہ مصدری (فعل امر) دے بعد جے کر ’’دیں تئیں‘‘، ’’دیں توݨیں‘‘یا’’دیں تیکر‘‘ودھا ݙتا ون٘ڄے تاں وت صفت ظرفی زمنی یازمانی حاصل تھیندی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ میݙے ولدئیں توݨیں/تئیں /تیکر اتھائیں رہویں۔ ۲۔ ابے سئیں مردئیں توݨیں/تئیں /تیکرنماز نئیں چھوڑی۔۳۔ اماں سئیݨ ٻڈھیندئیں توݨیں/تئیں/تیکر نویں نروئی رہ ڳئی ئِ۔ ۴۔ کنوار پیو ما گھرو ویندئیں توݨیں/تئیں /تیکر روندی ٹری ئِ۔ ۵۔ میݙی منجھ ویاندئیں توݨیں/تئیں/تیکر ملدی رہ ویندی ئِ۔
نوٹ:جہڑے مصدر دے فعل امر دے اخیر ئِ چ کوئی حرف علت ہووے تاں اوندے اڳوں ’’ندیں‘‘دا ودھارا کیتا ویندے۔
9۔ اکثر اسمائے ظرف زماں دے اڳوں کن، کنوں، کنیں،توݨیں، تئیں، تیکر، دا دے، دی ڳنڈھ کرئیں صفت ظرفی زمنی یا زمانی بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ چند ر دی پندرھویں تئیں ول آویں۔۲۔ اڄ کنوں سکول کھل ڳین۔۳۔ اڄ دی تازی خبر سݨو۔۴۔ کل دا اخبار پڑھیا ہاوی؟۵۔ جیٹھ کنوں ہاڑھ تئیں سخت گرمی ہوندی ئِ۔ ۶۔ اینہہ مہینے دی ݙہویں تاریخ تیکر کراچی پڄ ون٘ڄ۔۷۔ رات دا پندھ مکݨئِ چ نئیں آندا۔۸۔ اسلام صدئیں کنوں موجود ئِ تے صدئیں تئیں رہسی۔۹۔ پرار کنوں وی وڈی کریہہ ڄم ڳئی ئِ۔
10۔ عدد قطاری مونث( پہلی، ݙوجھی، پنجویں، ݙہویں، وھویں وغیرہ) دے اڳوں تئیں/توݨیں/تیکر/ کوں/ کن/ کنوں/ کنیں وغیرہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال صفت ظرفی زمنی یازمانی بݨ ویندی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ احمد پہلی کنوں میݙا کلاسی ئِ۔ ۲۔ چندر تیرھویں تئیں ودھدا رہ ویندے تے چوݙھویں کوں پورا تھی ویندے۔ ۳۔ میں مارچ دی پندرھویں تئیں کراچی پُڄ ویساں۔ ۴۔ سکول اینہہ مہینے دی ݙہویں کنوں کھل ویسن۔۵۔ اپریل دی پہلی کنوں سندھ ئِ چ کݨکیں کوں لَو پئے ویندن۔۶۔ میں ٻارھویں تئیں پڑھئیے۔
مزید قطاری اعداد (مونث) گھِن کرئیں جملے بݨا ئے ون٘ڄ سڳدن۔
11۔ بعض مرکب اسمائے ظرف زماں بطور صفت ظرفی زمنی یازمانی ورتیے ویندن ۔ جہڑے جو کجھ ئِ اے ہِن۔ راتی رات ، ݙینہوں ݙینہہ، ݙینہہ پہ ݙینہہ، راتوں رات، فجری فجر، اڄی اڄ ، اڄواڄ، کلھی کلھ، کلھو کلھ، ویلھے کویلھے، ویلھے سویلے، اویلے سویلے، او یلے کویلے، ادھی راتیں، ہر ہمیش، ساندھوڑا ندھ، کݙہیں کݙہیں، جݙاں کݙاں، جݙاں تݙاں، شامی شام، وارووار، ہݨیں ہݨیں، ہݨیں لا، اویل سویل ، دیر دبیر ، دیگری دیگر، نماشی نماشاں، کݙانہہ کݙانہہ ، کل کلتھوں، نت ݙہاڑی، فجر پیشیں، اچاچیتی، نت نت ، روز ݙہاڑی، پَل پَل، گھڑی گھڑی، لحظہ لحظہ، کڑ کدے ݙپہریں، کَکڑی نماشاں، چٹے ݙینہہ، اندھاری رات، پچھلی رات، اڳلی رات، اڳلے ݙینہہ، ہݨیں جھئیں، اینہہ گھڑی ، حال دی گھڑی، اینہہ ویلھے ، کݙہیں وی‘ پچھلے پہر، اٹھیں پہر، ہک دم وغیرہ
12۔ کجھ ضمیراں جہڑیاں جو تئیں ، توݨیں یا تیکر کنوں پہلوں آ کرئیں صفات ظرفی زمنی یازمانی بݨیدئین۔
اے: اے تئیں، اے توݨیں ، اے تیکر، اتنے تئیں، اتنے توݨیں ، اتنے تیکر۔
او: او تئیں، او توݨیں ، او تیکر، اتنے تئیں، اتنے توݨیں ، اتنے تیکر۔
جو: جے تئیں، جے توݨیں ، جے تیکر، جݙاں تئیں ، جݙاں توݨیں ، جݙاں تیکر، جتنے تئیں، جتنے توݨیں ، جتنے تیکر۔
توں: تݙاں تئیں، تݙاں توݨیں ، تݙاں تیکر، تݙانہاں تئیں، تݙانہاں توݨیں ، تݙانہاں تیکر، تستائیں ، تس توݨیں ، تستیکر، تݙاہویں، تݙاہیں، تݙانہاں۔
کُئی: کݙاں تئیں، کݙاں توݨیں ، کݙاں تیکر، کݙانہاں، کݙاہوں ، کݙاہیں، کݙی تئیں، کݙی تیکر ، کݙی۔
13۔ کجھ سابقے جنھیں دے اڳوں تئیں توݨیں تے تیکر ڳنڈھ کرئیں صفات ظرفی زمنی یازمانی بݨایاں ویندئین۔
اڄاں یا اڄݨ: اڄاں تئیں، اڄݨ تئیں، اڄاں توݨیں ، اڄݨ توݨیں ، اڄاں تیکر، اڄݨ تیکر۔
جݙاں یا جݙݨ: جݙاں تئیں، جݙݨ تئیں، جݙاں توݨیں ، جݙݨ توݨیں ، جݙاں تیکر، جݙݨ تیکر
کݙاں یا کݙݨ: کݙاں تئیں، کݙݨ تئیں، کݙاں توݨیں ، کݙݨ توݨیں ، کݙاں تیکر، کݙݨ تیکر۔
کتلے، کتنے یا کیتلے: کتنے تئیں، کیتلے تئیں، کتنے توݨیں ، کیتلے توݨیں ، کتنے تیکر، کیتلے تیکر، کتلے تئیں،کتلے توݨیں ، کتلے تیکر۔
جتنے یا جتلے یا جیتلے: جتنے تئیں، جتنے توݨیں ، جتنے تیکر، جتلے تئیں، جتلے توݨیں ، جتلے تیکر، جیتلے تئیں، جیتلے توݨیں ، جیتلے تیکر۔
اِتنے، اِتلے، ایتلے: اِتنے تئیں، اِتنے توݨیں ، اِتنے تیکر، اِتلے تئیں، اتلے توݨیں ، اتلے تیکر، ایتلے،تئیں، ایتلے توݨیں ، ایتلے تیکر۔
اُتنے، اُتلے، اوتلے: اُتنے تئیں، اُتنے تئیں، اُتنے توݨیں ، اُتنے تیکر، اُتلے تئیں، اُتلے توݨیں ، اُتلے ،تیکر، او تلے تئیں، اوتلے توݨیں ۔
ج: صفت ظرفی، اسلوبی ، طرزی یا قدری:ایجھیں لوظ جہڑے جو کہیں شے دے مقام و مرتبے، وضع قطع ، شکل و صورت ، حسن و قبح، رنگ و روپ، حالت و کیفیت دا تعین اوندے عدد یا اوندی جنس دے مطابق کریندن ۔ انھیں کوں صفت ظرفی مقداری یا قدری داناں ݙتا ویندے ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ کہیں وی شے دے وݙپ یا نڈھپ ، اُچپ یا جھکپ ، ٹھُلپ یا ہِݨپ ، سُہݨپ یا کہُڑپ، کُولپ یا کرڑپ، ݙونگھپ یا ہتھلپ وغیرہ وغیرہ کوں ظاہر کرݨ کیتے جہڑے لوظ ورتیے ویندن انھیں کوں صفت ظرفی مقداری یا قدری دا ناں ݙتا ویندے ۔مثال دے طور تے مکمل لاغر، کمزور ، ضعیف ، زبر دست ، ٻہوں ، عظیم ، اول ، آخر حقیر وغیرہ۔
1۔ صفت ظرفی مقداری یا قدری دے طور تے ورتیے ون٘ڄݨ آلے کجھ لوظ تاں ایجھیں ہوندن جنھیں کوں کہیں شے دے عدد یا جنس دے مطابق پھیر یا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو:
واحد مذکر
جمع مذکر
واحد مونث
جمع مونث
واحد مذکر
جمع مذکر
واحد مونث
جمع مونث
ادھا
ادھے
ادھی
ادھیاں
اُچا
اچے
اچی
اچیاں
اچیرا
اچیرے
اچیری
اچیریاں
ادھورا
ادھورے
ادھوری
ادھوریاں
اتاولا
اتاولے
اتاولی
اتاولیاں
اتلا
اتلے
اتلی
اتلیاں
2۔ صفت ظرفی، اسلوبی، طرزی یا قدری کیتے ورتیے ون٘ڄݨ آلے لوظ جہڑے جو عدد(واحد ، جمع) تے جنس (مذکر، مونث) کیتے ہکو جھئیں استعمال تھیند ِن۔
لوظ
معنی
لوظ
معنی
لوظ
معنی
لوظ
معنی
آپھرئیل
پھولا ہوا
آکڑئیل
اکڑا ہوا
آڳڑی
راہنما
آڳڑو
آگے والا
آلسی
سست
اُتاڑو
اونچائی پر
ادھیک
ادھیڑ عمر
ادھیل
درمیانی
اُروار
اِس پار
اڳانہہ
آگے
اَوجھڑ
دشوار
اوکھا
مشکل
د___صفت عددی
editاے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو جیویں صفت کوں اسم ڳݨیا ویندے اونویں ای عدد کوں وی اسم دے زمرے ئِ چ شامل کیتا ویندے۔ ایں طرحاں عدد وی کہیں موصوف کنوں پہلوں آ کرئیں صفت دا کم ݙیندن۔ یعنی جئیں ویلھے اعداد کہیں شئے یا کہیں جاندار دے شمار (یعنی گنتری) ، انداز (یعنی ترتیب)، درجے یا جاء (یعنی مقام) کوں نشابر کریندن تاں وت او اتھاں صفت ڳݨیے ویندن۔ در اصل عدددی تعریف تاں کجھ ایں ہے جو "عدد ہک ایجھیاں اسم ئِ جہڑا جو کہیں معدود (یعنی ڳݨیے ون٘ڄݨ آلے) دی تعداد کوں ظاہر کریندے "مثال دے طو ر تے چار آدمی ، پنج گھوڑے، چھی اُٹھ، ݙہ انڈے، ویہہ کرسیاں وغیرہ وغیرہ۔ انھیں مثالیں چار ، پنج ، چھی، ݙہ تے ویہہ عدد ہن جݙاں جو آدمی ، گھوڑے، اُٹھ، انڈے تے کرسیاںمعدود سݙئے ویندن۔ ایویں ای صفت عددی دی تعریف کجھ ایں ہے جو "صفت عددی او صفت اے جہڑی جو اپݨے موصوف دی ڳنتری ، اوندی ترتیب، اوندے درجے یا انداز یا اوندے مقام یا جاء کوں نشابر کریندی ئِ۔مثال دے طور تے پہلا سبق، پنجواں گھر، ستواں اُٹھ ، ادھی روٹی، پوݨا روپیہ، چوڑا دھاگہ۔ ݙو ہیں پتر‘ چارے دھیریں تے اَٹھے جوان وغیرہ۔ انھیں مثالیں ء ِ چ پہلا،پنجواں، ستواں، ادھی ، پوݨا، چوڑا، ݙوہیں، تے اٹھے عددی صفتاں ہِن۔ جݙاں جو سبق، گھر، اٹھ، روٹی، روپیہ، دھاگہ ، پتر، دھیریں تے جوان موصوف ہِن۔اسم عدد تے صفت عددی دیں اتے ݙتیں ڳئیں تعریفیں کنوں اے ڳالھ نتر کے سامݨے آندی ئِ جو اسم عدد تے صفت عددی ئِ چ جتھاں ݙونگھا ڳانڈھا موجود ئِ‘ اتھاں انھیں دے وچکار ہک واضح فرق وی موجود ئِ۔ او فرق اے ہے جو اسم عدد کنوں مراد کہیں وی معدود دی مطلق تعداد ئِ۔ جݙاں جو صفت عددی ئِ چ اینہہ تعداد دی پوری پوری ترتیب ، اوندا انداز تے اوندا مقام یا درجہ وی پاتا ویندے۔ جیویں جو اتے ݙتئیں ڳئیں مثالیں کنوں اے ڳالھ نشابر تھی کے سامݨے آ ڳئی ئِ۔
اینہہ وضاحت دے بعد اساں ݙہدے ہئیں جو اعداد ݙوقسمی ہوندن۔ ہکڑے او جہڑے جو کہیں شے دی صحیح تعداد ݙسیندن او "معین اعداد"اکھیندن۔ تے ݙوجھے او اعداد جہڑے جو کہیں شئے دی ٹھیک ٹھیک تعداد نھیٔں ݙسیندے غیر معین اعداد سݙیندن۔ جیویں جو کجھ لوک ، کئی ݙنگر، ٻہوں کتاباں، تھوڑا پاݨی ، ڈھیر انب، یکے چھوہر ٻہوں ساریاں رناں وغیرہ وغیرہ۔
معین اعداد دیاں قسماں:معین اعداد دے صفات کوں پنج ونکئیںئِ چ ونڈ یا ون٘ڄ سڳدے۔ ۱۔ صفت عددی ذاتی یا شماری یا معمولی۔۲۔ صفت عددی ترتیبی یا قطاری۳۔ صفت عددی اضعافی ۴۔ صفت عددی استغراقی۵۔ صفت عددی کسری
1۔ صفت عددی ذاتی یا شماری یا معمولی:ایجھیں صفت عددی جہڑی جو اپݨے موصوف دی ٹھیک ٹھیک یا معمول دے مطابق تعداد ݙساوے صفت عددی ذاتی ، شماری یا معمولی اکھیندی ئِ۔ مثال دے طور تے ہک، ݙو ، ترئے، ویہہ، پنجاہ ، سو، ہزار، لکھ وغیرہ۔ ݙوجھے لوظیں ء ِ چ تمام قدرتی اعداد کہیں وی موصوف دی ذاتی ، شماری یا معمولی صفت ڳݨیندن۔
۱۔ صفت عددی ذاتی ، شماری یا معمولی دے طور تے ورتیے ون٘ڄݨ آلے او اعداد جݙاں فاعل دے طور تے آندن تاں وت انھیں دی اینہہ حالت کوں فاعلی حالت آکھیا ویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ملاحظہ ہوون۔ ۱۔ ہک گھوڑا بھڄداپئے ۲۔ چار آدمی شہتیر چئی کھڑن۳۔ ویہہ روٹیاں پک چکئین۔۴۔ سومزدور کم کریندے پئین۵۔ لکھ روپے ڳݨ گھِن۔ وغیرہ وغیرہ
انھیں جملئیں ہک ، چار ، ویہہ، سو تے لکھ اعداد فاعلی حالت ء ِ چ ورتیے ڳین۔ہک کنوں سو تئیں سرائیکی اعداد دی فاعلی حالت ئِ چ گنتری کجھ ایں ہے۔
ہک ، ݙو یا ݙوں ، ترے، چار، پنج، چھی، ست، اٹھ، نوں، ݙہ، یارھاں، ٻارھاں ، تیرھاں، چوݙاں، پندھراں، سولھاں، ستارھاں، اٹھارھاں، انویہہ، ویہہ، اکویہہ ، ٻاویہہ، تریویہہ، چویہہ، پنجویہہ، چھویہہ، ستاویہہ، اٹھاویہہ، انتریہہ، تریہہ، اکتریہہ، ٻتریہہ، تینتریہہ، چونتریہہ، پینتریہہ، چھتریہہ، ستتریہہ، اٹھتریہہ، انتالی، چالھی، اکتالی، ٻتالھی ، ترتالی، چتالی ، پنجتالی، چھتالی، سنتالی ، اٹھتالی، انونجھاہ، پنجھاہ، اکونجھاہ، ٻاونجھاہ، ترونجھاہ، چرنجھاہ، پنونجھاہ، چھونجھاہ، ستونجھاہ، اٹھونجھا، انائٹھ، سٹھ، اکائٹھ، ٻائٹھ، تریئٹھ، چرائٹھ، پنجائٹھ، چھیائٹھ، ستائٹھ، اٹھائٹھ، انتر، ستر، اکتر، ٻہتر، تہتر، چہتر، پنجہتر، چھہتر، ستتر، اٹھہتر، اناسی، اسی، اکاسی، ٻیاسی، تریاسی، چراسی، پنجاسی، چھیاسی، ستاسی، اٹھاسی، انانوے، نوے، اکانوے، ٻیانوے، تریانوے، چرانوے، پنجانوے، چھیانوے، ستانوے، اٹھانوے، نڑانوے یا ودھانوے، سو۔
سوکنوں اڳوں گنتری کیتے سویں دی تعداد دے اڳوں ہک کنوں نڑانوے تئیں اعداد ڳنڈھ ݙتے ویندن ۔ جیویں جو ہک سو ہک ، ہک سو پنج، ہک سو ستر، ݙو سو اکونجھاہ ، ترے سو اسی، چار سو نوے ، اٹھ سو چالھی، نو سونڑانوے، نوسونڑانوے دے اڳو ں آلا ہندسہ ہزار ہوسی۔ ہزار دے بعد ݙہ ہزار وت لکھ، ݙہ لکھ، کروڑ، ݙہ کروڑ، ارب، ݙہ ارب، کھرب، ݙہ کھرب، نیل، ݙہ نیل، پدم
علیٰ ہٰذالقیاس اے ڳنتری جاری رہسی۔ ݙہ شئیں کوں کٹھا کر کے ݙہاکا، ویہیں کوں وہارایا ویہاں تے سویں کوں سینکڑہ وی آکھیا ویندے۔ جݙاں ٻارھیں شئیں دے مجموعے کوں درجن ، ویہیں شئیں دے مجموعے کوں کوڑی آکھیا ویندے ایں ای سو سالیں دے مجموعے کوں صدی سݙیا ویندے۔ ساݙے دیہاتی وسیب دے لوک اڄاں تئیں ڳنتری "ویہاں"دے حساب نال کریندن۔ مثال دے طور تے چالھی کوں ݙوویہاں ، سٹھ کوں ترے ویہاں اسی کوں چار ویہاں تے سو کوں پنج ویہاں ۔ سرائیکی زبان دا ہک خاص محاورہ ئِ جو"صبر کر‘سئیں کوں لگ پتہ ویسی جو کتنے ویہاں سو تھیندے۔
اے ہک دلچسپ حقیقت ئِ جو برصغیر پاک وہند ئِ چ ٻولیں ون٘ڄݨ آلیں اکثر زبانیں دے اکھر(ہندسے) عام طور تے سنسکرت کنوں ای وجودئِ چ آئیں۔ جݙاں جو اساں سرائیکی زبان دے اکھریں (ہندسئیں) دا پیرا چیندے ہیں تاں اے کھر ا وی سنسکرت اکھریں تئیں ون٘ڄ پُڄدے۔ ݙوجھے لوظیںئِ چ سرائیکی اکھر سنسکرت یا ہندی اکھریں کنوں ماخوذہن۔ تھیا کجھ ایں ہے جو سنسکرت کنوں پراکرت اکھر اخذ کیتے ڳین۔ جݙاں جو پراکرت اکھریں کنوں ہندی تے وت ہندی اکھریں کنوں سرائیکی اکھروجود ئِ چ آئین۔ وترے وترے اکھریں دی بݨت دی کہاݨی دابیان دلچسپی کنوں خالی کائینی تاں وت اَؤ ݙہدے ہیں جو اے اکھرکیویں وجودئِ چ آئین۔
ہندسے
سنسکرت
پراکرت
ہندی
سرائیکی
1
ایکن
ایکا
ایک
ہک
2
دوا، دوی
دو
دو
ݙو، ݙوں
3
تری
تلی،ترنی
تین
ترے
4
چتر
چتاری، چتار
چار
چار
5
پنجن
پانچا
پانج
پنج
6
شش
چھا
چھ
چھی
7
سپتن
ستا
سات
ست
8
آشٹن
اٹھا
آٹھ
اٹھ
9
نوا، نون
نا
نو
نوں
10
دشن
دسا
دس
ݙہ
اتے ݙتی ڳئی جدول کوں ݙیکھݨ نال اے پتہ لڳدے جو پراکرت اکھریں کنوں ہندی اکھر بݨاوݨ سانگے پراکرت اکھریں دے اخیر لے حروف علت عام طور تے حذف کر ݙتے ڳین۔ جݙاں جودرمیانی حروف تے زور ݙتا ڳیے۔ جیویں جو ایکا، پانچا، چھا، ستا، اٹھا، ناتے، دسا دا اخیری حرف علت ’’الف‘‘حذف کر ݙتا ڳیے۔ جݙاں جو ترنی تے چتار تھوڑی جھئیں تبدیلی کر کے انھیں کوں تین چار بݨا گھِدا ڳئے۔ پر دو کوں دوا ای رہݨ ݙتا ڳئے۔ ہݨ اساں ہک کنوں داہ تئیں سرائیکی اکھریں دی بݨت تے غور کریندے ہیں۔
ہک: ہندی دا پہلا اکھر سنسکرت دے ایکن تے پراکرت دے ایکا کنوں ماخوذ ئِ۔ جݙاں جو سرائیکی دا اکھر ہندی اکھر دے پہلے الف کوں"ہ"نال بدل ݙیوݨ نال وجودء ِ چ ائے۔
ݙو: ہندی دے ݙوجھے اکھر’’دو‘‘ دی’’د‘‘کوں ’’ݙ‘‘ ئِ چ تبدیل کر کے سرائیکی دا ݙوجھا اکھر ݙو بݨایا ڳئے۔ جݙاں جو ہندی دا ݙوجھا اکھر سنسکرت دے اخیر لے’’الف‘‘کوں حذف کر کے بݨایا ڳئے۔
ترے: سنسکرت دے تریجھے اکھر’’تری‘‘دی اخیرلی یائے معروف کوں یائے مجہول ’’ے‘‘نال بدل کرئیں سرائیکی دا تریجھا اکھر بݨایا ڳئے۔
چار: پراکرت کنوں بݨݨ آلے ہندی دے چوتھے اکھر’’چار‘‘کوں بعینہ سرائیکی دا چوتھا اکھر تسلیم کر گھِدا ڳئے۔
پنج: سنسکرت دے پنجویں اکھر’’پنجݨ‘‘دی اخیرلی’’ݨ‘‘کوںحذف کر کے سرائیکی دا پنجواں اکھر ’’پنج‘‘بݨایا ڳئے۔
چھی: پراکرت دے چھیویں اکھر ’’چھا‘‘دے’’الف‘‘کوںیائے معروف(ی) ئِ چ بدل کرئیں سرائیکی دا چھیواں اکھر بݨایا ڳئے۔
ست: پراکرت دے ستویں اکھر’’ستا‘‘دا ’’الف‘‘حذف کر ݙتا ڳئے۔ ایں طرحاں سرائیکی داستواں اکھر وجود ئِ چ آڳئے۔
اَٹھ: ہندی دے اٹھوئیں اکھراٹھادے اخیر لے ’’الفـ‘‘کوںحذف کر کے سرائیکی دا اٹھواں کھر ’’اٹھ ‘‘بݨایا ڳئے۔
ݙہ: فارسی زبان دے ݙہویں اکھر’’دہ‘‘کوں سرائیکی لہجے دے ݙہویں اکھر’’ݙہ‘‘ ئِ چ بدل ݙتا ڳئے یا پراکرت دا ’’دسا‘‘وگڑ کرئیں سرائیکی دا"’’ݙہ‘‘بݨیے۔
اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو سنسکرت دا پہلا اکھر’’ایکن‘‘ݙو لوظیں ای تے کن دا مرکب ئِ۔ سنسکرت ’’ ای‘‘دا معنی’’آوݨ‘‘تے کن دا معنی’’ون٘ڄݨ‘‘ہے۔ لہٰذا ’’ایکن‘‘دا مطلب اے تھیا جو ’’آپیں ای آوے تے آپیں ای ون٘ڄے‘‘ݙوجھے لوظیں ئِ چ’’ہکلّا آوے تے ہکلّا ون٘ڄے‘‘کتنی دلچسپ ڳالھ ئِ جو ہک کنوں نوں تئیںہندے (اکھر) کلھے کلھے ہن یعنی انھیں نال کوئی ݙوجھا اکھر شامل کائینی۔ جݙاں جو نوں کنوں اڳوں بݨݨ آلے سارے دے سارے ذاتی ، شماری یا معمولی اعداد ݙویا ݙو کنوں زائد اکھریں نال مل کرئیں بݨدن۔ ہݨ اتھاں ݙاہ دے اڳوں آوݨ آلے اعداد دی جدول ݙتی ویندی ئِ تاں جو انھیں دی بݨت کوں سمجھݨ آساں رہوے۔
ہندسے
سنسکرت
پراکرت
ہندی
سرائیکی
11
اکادشن
ایارہا
گیارہ
یارھاں
12
دوادشن
وارہا
بارہ
ٻارھاں
13
تریودشن
تیرہا
تیرہ
تیرھاں
14
چتردشن
چودہا
چودہ
چوݙاں
15
پنج دشن
پن رہا
پندرہ
پندھراں
16
شودشن
سورہا
سولہ
سولھاں
17
سپٹ دشن
سترہا
سترہ
ستارھاں
18
اشٹ دشن
اٹھارہا
اٹھارہ
اٹھاراں
19
ان ویں شتی
ایکونوی سئی
انیس
انویہہ
20
ویں شتی
وی سئی
بیس
ویہہ
30
تریں شت
تیسا
تیس
تریہہ
40
چت واریں شت
چتالیسا
چالیس
چالھی
50
پنچاشت
پان ناسا
پچاس
پنجاہ
60
شش ٹی
سٹھی
ساٹھ
سٹھ
70
سب تتی
ستری
ستر
ستر
80
اشتی
اسی ای
اسی
اسی
90
نوتی
ناوے
نوے
نوے
100
شت
ستا، سئیا
سو
سو
1000
سھسر
سھس
ہزار
ہزار
1000,00
لکش
........
لاکھ(سو ہزار)
لکھ(سوہزار)
1000,00,00
سھسر لکش
........
کروڑ(سولاکھ)
کروڑ(سو لکھ)
1000,00,00,00
اربد
........
ارب(سو کروڑ)
ارب(سو کروڑ)
1000,00,00,00,00
کھرو
........
کھرب(سو ارب)
کھرب(سو ارب)
1000,00,00,00,00,00
شت کھرو
........
نیل(سوکھرب)
نیل(سوکھرب)
1000,00,00,00,00,00,00
.......
........
پدم(سو نیل)
پدم(سو نیل)
اے ڳالھ قابل غور ئِ جو اساں جݙاں اتے ݙتی ڳئی جدول کوں ݙہدے ہیں تاں اے ڳالھ نشابر تھی کرئیں سامݨے آ ویندی ئِ جو انویہہ، ویہہ کنوں ہک ہندسہ گھٹ ئِ ۔ انتریہہ تریہہ کنوں ہک ہندسہ گھٹ ‘انتالی چالھی کنوں ہک ہندسہ گھٹ ئِ۔ انواجھا ، پنجھاہ کنوں ہک ہندسہ گھٹ اے۔ انئٹھ سٹھ کنوں ہک ہندسہ گھٹ ئِ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ ہر دہائی آلے ہندسے کنوں پہلوں آوݨ آلے ہندسے نال "اُن "دا سابقہ ڳنڈھ ݙتا ڳیے۔ یعنی انویہہ=اُن+ویہہ، انتریہہ=اُن +تریہہ وغیرہ وغیرہ۔ سوال پیدا تھیندے جو آخر ایں کیویں کیتا ڳیے ؟ اینہہ دا جواب اے ہے جو سنسکرت ئِ چ۔ ’’اُن‘‘دا معنی ئِ’’ہک گھٹ‘‘لہٰذا جہڑے ہندسیں نال ’’اُن‘‘دا سابقہ ڳنڈھیا ڳئے او ہندسے اپݨے اڳوں آوݨ آلے ہندسے کن’’ہک گھٹ‘‘ہن۔ یعنی انویہہ، ویہہ کنوں ہک ہندسہ گھٹ ئِ۔ تے انتریہہ، تریہہ کنوں ہک ہندسہ گھٹ ئِ۔ ایویں ای تمام دہائیں آلیں ہندسیں کنوں ’’اُن‘‘دے سابقے آلے ہندسے ہک گھٹ ہن۔
2۔ جے کر موصوف جمع ہووے تاں وت صفت ذاتی ، شماری یا معمولی دی عددی صورت وی جمع تھی ویندی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ملاحظہ ہوون۔
۱۔ ٻارھیں غلامیں جھڳا سن٘ڄ۔ ۲۔ ویہیں روپئیں دے انگور گھِن آ۳۔ سخی سرورؒ دے میلے ئِ چ ہزاریں لوکیں دا کٹھ ہوندے۔۴۔پنجیں ڳائیں دا ٻس ایہو جِتی کھیر ئِ۔۵۔ سویں منجھیں دی مہاڳ دا سئیں، پر جُود خس نئیں۔
اُتے ݙتیں ڳئیں مثالیں ء ِ چ بارھیں غلامیں، ویہیں روپئیں، ہزاراں لوکیں، پنجیں ڳاہیں، سو یں منجھیں ئِ چ جے کر موصوف جمع ہن تاں اعداد دی عددی صورت وی جمع ئِ۔
3۔ بعض اوقات صفت عددی ذاتی ، شماری یا معمولی دا جے کر موصوف جمع وی ہووے پر عدد واحد آندے۔ جیویں جو:
۱۔ میکوں صرف پنج ہزار یں دی لوڑھ ئِ۔۲۔ دریا دا سِپر ٻدھݨ تے اٹھ کروڑ یں دا خرچ تھی ڳئے۔۳۔ ساݙی ضلعی حکومت نواربیں دا بجٹ منظور کیتے۔۴۔ میکوں وپار ئِ چ ݙہ ہزاریں دا گھاٹا آ ڳئے۔
اُتے ݙتئیں ڳئیں مثالیں دے موصوف تاں جمع ہن پر عدد واحد ہن۔
4۔ بعض اوقات صفت عددی ذاتی ، شماری یا معمولی ئِ چ موصوف وی واحد ہوندے تے عددوی واحد ہوندے ۔ جیویں جو :
ݙہ سو، پنج ہزار، چھی لکھ، چالھی کروڑ، تریہہ ارب، ٻارھاں کھرب وغیرہ۔
5۔ بعض اوقات بعض صفات عدد ی شماری ، ذاتی یا معمولی نال"الف"کا، و، رایا اڑا وغیرہ دے لاحقے ڳنڈھ ݙتے ویندن جیویں جو:ہک کنوں ہکّو ‘ ہکاڑا، ݙو کنوں ݙواڑا، چار کنوں چوکا، چھی کنوں چھکا، ݙہ کنوں ݙہاکا، ویہہ کنوں وہارا، تریہہ کنوں ترہارا، چالھی کنوں چلھارا، سترکنوں سترا، ٻہتر کنوں ٻہترا ، پنجتر کنوں پنجترا وغیرہ وغیرہ اے اعداد تخمینہ ݙکھالݨ کیتے ورتیے ویندن۔
6۔ سرائیکی زبان ئِ چ سودے عدد دا جملئیں دی صورت ئِ چ ہک نویکلا انداز ئِ جہڑا جو جملے کوں خوبصورت وی بݨیندے تے زور داروی ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ میں سو غریب سہی پر بے وفا نمھیں۔۲۔ سوترلا کر ، پرتھیسی او ہو جہڑا خدا کوں منظور ہوسی۔۳۔ تیکوں سو دفعہ آکھئیم، کوڑ نہ مار یا کر ۴۔ بخشش سوسو حساب جئو جئو۵۔ او سو بدمعاشیں دا ہک بدمعاش ئِ۔۶۔ ہک نا نہہ سو سکھ۷۔ سو منع کرو پر او اپݨی کیتی کنوں باز نئیں آندا۔۸۔ سو وی لیکھا تے جئووی لیکھا۔
2۔ صفت عددی ترتیبی یا قطاری:ایجھیں صفت عددی جہڑی جو اپݨے موصوف دی نمبروار ترتیب ڄݨاوے صفت عددی ترتیبی اکھیندی ئِ تے اوکوں قطاری اینہہ واسطے آکھیا ویندے کیوں جو او اپݨے موصوف دا قطاری نمبر ݙسیندی ئِ۔ ݙوجھے لوظیں جہڑا عدد ڳݨت دی ترتیب کوں ظاہر کرے"عدد ترتیبی"ڳݨیندے۔
1۔ صفت عددی ترتیبی اپݨے موصوف نال عدد، جنس یا حالت دے مطابق تبدیل تھیندی رہندی ئِ۔ مثال دے طور تے :
مذکر
مونث
واحد
جمع
مذکر
مونث
واحد
جمع
پہلا
پہلی
پہلا
پہلے
ݙوجھا
ݙوجھی
ݙوجھا
ݙوجھے
تریجھا
تریجھی
تریجھا
تریجھے
چوتھا
چوتھی
چوتھا
چوتھے
پنجواں
پنجویں
پنجواں
پنجویں
ݙہواں
ݙہویں
ݙہواں
ݙہویں
ویہواں
ویہویں
ویہواں
ویہویں
سواں
سویں
سواں
سویں
ہزارواں
ہزارویں
ہزارواں
ہزارویں
لکھواں
لکھویں
لکھواں
لکھویں
پہلے چار قدرتی اعداد دی صفت ترتیبی (عدد تے جنس دے لحاظ نال) بے قاعدہ بݨدی ئِ۔ پر اڳلے غیر متناہی اعداد بݨاوݨ سانگے واحد نال واں ، جمع نال ویں(و۔ے۔ں) مونث نال ویں(و۔ی۔ں) ایویں ای یارھاں کن اٹھاراں تئیں اعداد دے آخری حرف "اں"کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں یائے معروف دا ودھارا کر ݙتا ویندے۔ جیویں جو یارھاں کنوں یارھی ، ٻارھاں کنوں ٻارھی، تیرھاں کنوں تیرھی، چوݙاں کنوں چوݙی، پندرھاں کنوں پندرھی، سولھاں کنوں سولھی، ستارھاں کنوں ستارھی ، اٹھارھاں کنوں اٹھارھی ایویں ای ہزار کنوں ہزاری ، لکھ کنوں لکھی، ارب کنوں اربی، تے کھرب کنوں کھربی وغیرہ وغیرہ ۔ تے مذکر نال واں دا لاحقہ ڳنڈھیا ویندے جیویں جو اتے مثالیں ئِ چ پیش کیتا ڳئے۔
2۔اردو دے اعداد ترتیبی کجھ ایں ہِن: پہلا ، دوسرا، تیسرا، چوتھا، پانچواں، چھٹا، ساتواں، آٹھواں، نواں، دسواں، بیسواں، تیسواں، چالیسواں ، سواں، ہزارواں، لاکھواں، کروڑواں، اربواں وغیرہ وغیرہ۔
اردو دا پہلا ، ݙوجھا ، تریجھا ، چوتھا، تے چھیواں بے قاعدہ بݨدݨ تے باقی اعداد دے اڳوں سرائیکی اعداد وانگوں "واں"دا لاحقہ ڳنڈھ ݙویندے۔
3۔صفت عددی ضعفی یا اضعافی:
۱۔ ایجھیں صفت عددی جئیں کنوں اے ڄݨایا ون٘ڄے جوکوئی شے (موصوف) کتنے گنا یا کتنے واری ڳݨیا ڳئے۔ ݙوجھے لوظیں ء ِ چ جئیں شے کوں (موصوف کوں)جتنے پھیرے ڳݨیاویسی او اونہہ موصوف دی صفت شمار تھیسی۔
۲۔ اضعاف دا لوظی معنی ئِ ’’ٻٹایا ݙوڑا‘‘کرݨ ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ جݙاں جو کہیں شے (موصوف کوں) ٻٹا یا ݙوڑا کر کے ڳݨیا ویسی تاںوت او اونہہ موصوف دی صفت ڳݨی ویسی جیویں جوہکوڑا، ݙوڑا، ترئوڑا، چوڑا وغیرہ وغیرہ۔
۱۔ ہک ہندسے کنوں گھِن کرئیں ݙہ ہندسئیں تئیں صفت عددی ضعفی یا اضعافی کجھ ایں بݨسی۔
واحد مذکر
جمع مذکر
واحد مونث
جمع مونث
ہکوڑا/ہکاڑا/ہکڑا
......
ہکوڑی/ہکاڑی/ہکڑی
........
ݙوڑا/ݙواڑا
ݙوڑے/ݙواڑے
ݙوڑی/ݙواڑی
ݙوڑیاں/ݙواڑیاں
ترؤڑا
ترؤڑے
ترؤڑی
ترؤڑیاں
چوڑا
چوڑے
چوڑی
چوڑیاں
پنجوڑا
پنجوڑے
پنجوڑی
پنجوڑیاں
چھئوڑا
چھئوڑے
چھئوڑی
چھئوڑیاں
ستوڑا
ستوڑے
ستوڑی
ستوڑیاں
اٹھوڑا
اٹھوڑے
اٹھوڑی
اٹھوڑیاں
نئوڑا
نئوڑے
نئوڑی
نئوڑیاں
ݙہوڑا
ݙہوڑے
ݙہوڑی
ݙہوڑیاں
2۔ ݙہ کنوں ودھیک اعداد دی صفت ضعفی یا اضعافی بݨاوݨ سانگے اعداد دے اڳوں ’’سماں‘‘’’واری‘‘ یا ’’دفعہ‘‘دا لوظ ڳنڈھ ݙتا ویندے جیویں جو :
یارھاں سماں
یارھاں واری
یارھاں دفعہ
ٻارھاں سماں
ٻارھاں واری
ٻارھاں دفعہ
ویہہ سماں
ویہہ واری
ویہہ دفعہ
تریہہ سماں
تریہہ واری
تریہہ دفعہ
چالھی سماں
چالھی واری
چالھی دفعہ
پنجاہ سماں
پنجاہ واری
پنجاہ دفعہ
سٹھ سماں
سٹھ واری
سٹھ دفعہ
ستر سماں
ستر واری
ستر دفعہ
سو سماں
سو واری
سو دفعہ
ارب سماں
ارب واری
ارب دفعہ
3۔ بعض اعداد دی صفت ضعفی یا اضعافی کجھ ایں وی بݨائی ویندی ئِ۔ جیویں جو ہکہر، ݙوہر، تریہر، چوہریا چوسر، پنجوہر، چھہوہر، ستوہر، اٹھوہر وغیرہ وغیرہ۔
4۔ اردو اعداد دی صفت ضعفی یا اضعافی بݨاوݨ سانگے انھیں دے اڳوں ’’گنا‘‘دا ودھارا کیتا ویندے جیویں جو دو گنا یا دگنا ، تین گنا یا تگنا، چا گنا یا چوگنا، پانچ گنا یا پنج گنا، دس گنا، بیس گنا، چالیس گنا، سو گنا، ہزار گنا، لاکھ گنا، کروڑ گنا وغیرہ وغیرہ۔
5۔ فارسی اعداد دی صفت ضعفی یا اضعافی بݨاوݨ سانگے انھیں دے اڳوں ’’چند‘‘دا ودھارا کیتا ویندے ۔ جیویں جو دو چند ، سہ چند، دہ چند، سو چند ، ہزار چند وغیرہ وغیرہ۔ ایں کنوں علاوہ فارسی دے اعداد نال ’’ہا‘‘دا لاحقہ وی استعمال کیتا ویندے۔ صد ہا ، ہزار ہا، کروڑ ہا وغیرہ وغیرہ۔
6۔ ݙہ دے بعد آوݨ آلے اعداد کنوں صفت ضعفی یا اضعافی بݨاوݨ سانگے’’یں‘‘دا ودھارا کر ݙتا ویندے۔ ایجھیں صورت اعداددی مجمل صورت ڳݨی ویندی ئِ۔ جیویں جو یارھیں ، ٻارھیں ، تیرھیں، چوݙیں ، سویں ، ہزاریں ، لکھیں، کروڑیں وغیرہ وغیرہ۔
7۔ بعض اعداد دی مجمل صورت کجھ ایں وی ہوندی ئِ۔ جیویں جو ہکا، دکا، ترکا، چوکا، پنجا، چھکا، ستا، اٹھا، نواں، ݙہاکا، وہارا، ترہارا، چلھارا، سینکڑہ وغیرہ۔ اُتے ݙتے ڳئے مجمل صورت آلے اعداد تخمینے دے طور تے وی ورتیے ویندن۔
4۔ صفت عددی استغراقی:
اعداد دی ایجھیں صورت جہڑی جو اپݨی ڳݨت دے ساریں شئیں کوں ظاہر کرے اعداد دی استغراقی صفت ڳݨی ویندی ئِ ۔ جیویں جو اے جملے ݙیکھو:
۱۔ چارے ون٘ڄو/چارے دے چارے ون٘ڄو/چارئی ون٘ڄو یا چارئی دے چارئی ون٘ڄو تے گھا کپ گھِنؤ۔
۲۔ پنجے، پنجے دے پنجے، پنجئی، پنجئی دے پنجئی کن نپ کھڑو۔
۳۔ اسلم دیاں چھئے، چھئے دیاں چھئے، چھئی، چھئی دیاں چھئی دھیریں پر نیج ڳین۔
i۔ ہکے، ݙوہیں، تریے، چارے، پنجے، چھئے، ستے، اٹھے، ݙھئے، ویۂے، تریۂے، چالھیٔے، پنجاہے، سٹھئے، سترئے، اسیئے، نویہیٔے، سینکڑے، ہزارے، لکھے، کروڑے وغیرہ وغیرہ۔
ii۔ ݙوہائیں ، ترہائیں، چواہیں، پنجاہیں، چھیاہیں، ستاہیں، اٹھاہیں، نواہیں، ݙہائیں وغیرہ۔ ݙہ اعداد دے اڳوں صفت عددی ضعفی یا اضعافی قاعدہ نمبر6ہیٹھ ݙتے ڳئے اعدددی مجمل صورت ئِ چ لکھی ویسی۔
iii۔ اعداد دی استغراقی صورت کجھ ایں وی بݨدی ئِ۔ ݙوہئی، ترہئی، چوائی ، پنجائی، چھیائی، ستائی، اٹھئی، نوائی، ݙھہئی، ݙہ دے اڳوں آوݨ آلے عدد کیتے انھیں نال ’’ای‘‘دا ودھارا کر ݙتا ویندے جیویں جو یارھاں ای، ٻارھاں ای، ویہہ ای ، چالھی ای، سوای، ہزارای وغیرہ وغیرہ۔
5۔ صفت عددی کسری:
ایجھیں اعداد جہڑے جو اپݨے موصوف دی کسر کوں ظاہر کرن ݙوجھے لوظیں ئِ چ او عدد جہڑے جو کہیں ٻئے عدد دے حصے کوں ظاہر کرن ۔ اعداددی کسری صورت ڳݨی ویندی ء ِ۔
واحد مذکر
جمع مذکر
واحد مونث
جمع مونث
واحد مذکر
جمع مذکر
واحد مونث
جمع مونث
ادھ/ادھا
ادھے
ادھی
ادھیاں
پوݨا، مُنا
پوݨے،مُنے
پوݨی، مُنی
پوݨیاں، مُنیاں
سوا، سوایا
سوا، سوائے
سوائی
سوایاں
ݙڈھ، ݙیڈھا
ݙیڈھے
ݙیڈھی
ݙیڈھیاں
ݙڈھوڑا
ݙوݙھوڑے،
ݙڈھوڑی
ݙڈھوڑیاں
iv۔ پورے قطاری اعداد دے اڳوں ’’حصہ ‘‘دا لاحقہ ڳنڈھ کرئیں صفت عددی کسری بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔ جیویں جو ݙوجھا حصہ، تریجھا حصہ ، چوتھا حصہ ، پنجواں حصہ ، چھیواں حصہ، نانواں حصہ، تیرھواں حصہ، ویہواں حصہ، چالھیواں حصہ ، سواں حصہ، ہزارواں حصہ، لکھواں حصہ، کروڑواں حصہ وغیرہ وغیرہ۔
v۔ صفت عددی کسری اردور دی طرز تے بٹئے ہوئے اعداد دی صورت ئِ چ وی لکھی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔ جیویں جو۷\۵(پنج بٹا ست یا پنج دا ستواں حصہ)۱۳\۹(نوں بٹا تیرھاں یا نوں دا تیرھواں حصہ)، ۲۵\۱۱(یارھاں بٹا پنجویہہ یا یارھاں دا پنجویہواں حصہ)
4۔ کجھ سرائیکی دے کسری مرکبات:
ݙوڑی ݙراڳل، سوہݨاں سوایا، سوہݨاں سوݙھا، ادھوراݨا، ادھلا پی، ادھاپچدھا، ادھ مغزا، ادھوادھ، اوݨاں پوݨاں، ݙڈھ سلھا، بھورا ڳبھاوغیرہ وغیرہ۔
5۔ اردو دے کسری اعداد:
پائو، چوتھائی، تہائی آدھا، پونا، پون، سوا، ڈیڑھ، اڑھائی، ساڑھے۔
6۔ صفت مقداری:
صفت مقداری او صفت ئِ جہڑی جو کہیں اسم دی مقدار کوں ظاہر کرے۔صفت مقداری معلوم کرݨ دے ترے پیمانے ہن یعنی تولݨ کیتے منݨ کیتے تے کچھݨ کیتے۔
i۔ تولݨ دے پیمانے:
چاول، رتی، ماشہ، تولہ، شارک(چھٹانگ)، ادھ پا، پا (ایک پائو=چوتھائی سیر)، ادھ سیر، سیر، ادھ دھڑی
(اڈھائی سیر)، ہک دھڑی (پنج سیر)، ادھ مݨ(۲۰ سیر) ، مݨ (۴۰سیر)، ٻوری(اڈھائی من)۔
تولݨ دے پیمانیں دی تفصیل:
۸ چاول=ہک رتی
۸رتی=ہک ماشہ
۱۲ ماشہ=ہک تولہ
۵ تولہ= ہک شارک
۴ شارک= ہک پا
۴ پا= ہک سیر
۵ سیر= ہک دھڑی
۴ دھڑی= ادھ مݨ
۸دھڑی= ہک مݨ
اڈھائی مݨ= ہک ٻوری
۴ ٻوری= ہک ٻار
۴ ٻار= ہک پتھ
ii۔ مݨݨ دے پیمانے: پاݨ، پڑوپی، ٹوپہ، پائی، چوٹھ، بار ، پتھ (۱۶چوٹھاں)۔
مݨݨ دے پیمانیں دی تفصیل:
۴پاݨاں= ہک پڑوپی
۴ پڑوپیاں= ہک ٹوپہ
۴ ٹوپے= ہک پائی
۴ پایاں= ہک چوٹھہ
۴ چوٹھاں= ہک بار
۴ بار= ہک پتھ
iii۔ کچھݨ دے پیمانے:
انگریزی دے پیمانے:انچ ، فٹ ، گز ، فرلانگ، میل۔
دیسی پیمانے: چپا، گٹھ، ہتھ، کرہوں(ایک قدم یا ایک کرم یا تین ہاتھ) ، جریب ، کوہ(کوس)۔
رقبے دے پیمانے: ہتھ(۵.۵فٹ) ، سرساہی(ایک مربع کرم یا ۳x۳ ہتھ)، مرلہ(نو سرساہی یا۳x۳کرہوں)، کنال(بیس مرلے)، وگھا یعنی (چار کنال)، ایکڑ(آٹھ کنال) ، مربع(پچیس ایکڑ)۔
7۔ اعداد غیر معین یا مبہم اعداد:ایجھیں اعداد جنھیں کنوں کہیں شے دی درست تعداد معلوم نہ تھیوے یا ایجھیں اعداد جنھیں کنوں درست تعداد دا پتہ نہ لڳ سڳے غیر معین یا مبہم اعداد اکھیندن ۔ مثال دے طور تے :
الف: کئی ، کئی ہک ، سب یا سبھے یا سبھو، کِنھاں یا کنھیں، سبھݨیں یا سبھݨاں،کُل ، یکے سارے ، ٻہوں، ٻہوں سارے، ڈھیر ، ڈھیر سارے، ڈھڳ، ڈھڳ سارے ، تھولا، تھولا، تھولے، تھولے جھئیں، تھولے ٻہوں، درھے، درھے سارے ، درڳ، درگ سارے، ادھے پچدھے، کجھ، کجھ کاں، اݨ کھٹ، اݨ مݨیئے، اݨ ڳنیے، بے شمار ، ذری، ذری ہک، کجھ کجھ ، ٻہوںٻہوں، ٻہوں کجھ، ڈھیر کجھ، خس جتلا، چونڈھی جتلا، قطرے جتلا، سویں، ہزاریں، لکھیں،کروڑیں، اربیں، کھربیں۔
ب: گنتری دے لوظیں دے اڳوں’’ہک‘‘یا ’’کھن‘‘دا ودھاراکر کے غیر معین یا مبہم اعداد بݨائے ون٘ڄ سڳدن جیویں جو:
کئی ہک، ݙہ ہک، ویہہ ہک، سو ہک، پنجاہ ہک، ہر ہک، ذری ہک، کجھ ہک، خس ہک، چونڈھی ہک، قطرہ ہک، سوکھن، ہزار کھن، پنجاہ کھن ، لکھ کھن، کروڑ کھن وغیرہ وغیرہ۔
ج: کجھ ایجھیں اعداد جنھیں کنوں ونڈو لچھ(تقسیم) دے معنی نکلݨ تقسیمی اعداد اکھیندن توڑے جو اے اعداد ظاہری طور تے معین اعداد وانگوں نئیں لڳدے پر صفاتی طور تے غیر معین اعداد ڳݨیے ویندن۔ مثال دے طور تے ہک ہک آدمی، چار چار چھوکرے، پنج پنج ڳائیں، سوسو وچھے، ہکڑݙکڑ زناور، گھٹوگھٹ ودھوودھ، ݙوچار ، پنج ݙاہ، سو پنجاہ وغیرہ وغیرہ۔
د: اعداد غیر معین یا مبہم اعداد کیتے کجھ ٻئے لوظ وی استعمال تھیندن۔ اے لوظ عام طور تے تعداد یا مقدار کیتے ورتیے ویندن۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ کتنا پندھ نبڑ ڳئے۲۔ دھماکے ئِ چ کتنے آدمی مر ڳین۔ ۳۔ جتلا کھا سڳدیں کھا گھِن۔۴۔ اتلا نہ کھا جو بیمار تھی ون٘ڄیں۵۔ جتلا گڑ اتلا مٹھا، اوکوں جتی کتی سمجھئے پر اوندی سمجھ ئِ چ کجھ نئیں آیا۔ ۶۔ جتلی وݙی قد ہِس اتلا وݙا بے وقوف ئِ۔۷۔ میں خوب ڄاݨداں جو توں کتلے پاݨی ء ِ چ ہیں۔۸۔ کیݙی وݙی قد ہی پر عقل نھوی آئی۹۔ توں ایݙا وݙا وی نوھیں تھیا جو میݙے نال بر میچیں۔۱۰۔ اُٹھ جیݙا وݙا تھیا مترݨ نہ سکھیا۔
اُتے ݙتے ڳئے جملیئں کنوں معلوم تھئے جو جتنا، کتنا، اتنا، جتلا، کتلا، اتلا ، جتنے، کتنے، اتنے، جتلے، کتلے، اتلے، جتنی، کتنی، اتنی، جتلی، کتلی، اتلی تے جتی،کتی، اتی، وغیرہ وغیرہ غیرمعین تعداد یا مقدار یا وزن کیتے ورتیے ڳین، ایویں ای جے کر انھیں ݙتے ڳئے لوظیں دے اڳوں سارا، سارے یا ساریاں دا ودھارا کر ݙتا ون٘ڄے تاں ڳالھ ئِ چ مزیدزور پیدا کیتا ون٘ڄ سڳدے۔ مثال دے طور تے کتلا سارا، اتلا سارا، اتنے سارے، اتلیاں ساریاں، جتی ساریاں وغیرہ وغیرہ۔
صفت ضمیری یا صفت اشاری
editر: صفت ضمیری یا اشاری:ضمیر یا اشارے دے او لوظ جہڑے جو کہیں اسم یا کہیں ٻئی ضمیر دے اڳوں آ کرئیں اوندی صفت بیان کرن۔ اوندی تخصیص ظاہر کرن یا ول انھیں دے پاسے کوئی اشارہ کرن انھیں کوں صفت ضمیری یا اشاری آکھےا ویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:
۱۔ تیکوں کئیں مارئیے۲۔ تیݙا پتر تئیں جیݙا ئِ۳۔ توں کتھوں آندا ئیں۴۔ ساری دنیا میݙی دشمن ئِ۔۵۔جتلاکھلسیںاتلا روسیں۶۔ ݙس کینہاں درد ہووی۷۔ ایجھاں کم نہ کر جو ول پچھتا نوݨاں پووی۔۸۔ کیندیاں کیندیاں منتاں کر یسیں۔
اُتے ݙتے ڳئے جملئیں ئِ چ کئیں تیٔں، جیݙا ، کتھوں، ساری، جتلا، اتلا، کینہاں ، ایجھاں تے کیندیاں وغیرہ صفت ضمیری یا اشاری ہن۔
مزید صفات ضمیری اشاری:
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
اے
اے
او
او
اوہو
اوہے
اوہا
اوہے
جو
جو
اونہہ
انھیں
اینہہ
انھیں
میں
اساں
توں
تساں
تئیں
تساں
کئیں
کنھیں
جئیں
جنھیں
کئی
کئی
میکوں
ساکوں، اساکوں
تیکوں
تہاکوں،تساکوں
اوکوں
انھیںکوں
جہڑا
جہڑے
جہڑی
جہڑیاں
کہڑا
کہڑے
کہڑی
کہڑیاں
اہڑا
اہڑے
اہڑی
اہڑیاں
تہڑا
تہڑے
تہڑی
تہڑیاں
اِتلا، ایتلا
اِتلے، ایتلے
اُتلا، اوتلا
اُتلے، اوتلے
اِتلی، ایتلی
اِتلیاں، ایتلیاں
اُتلی، اوتلی
اُتلیاں، اوتلیاں
جِتلا، جیتلا
جِتلے، جیتلے
جِتلی، جیتلی
جتلیاں، جیتلیاں
کِتلا، کیتلا
کِتلے،کیتلے
کِتلی، کیتلی
کِتلیاں، کیتلیاں
ایجھاں
ایجھیں
ایجھی
ایجھیاں
جیجھاں
جیجھیں
جیجھی
جیجھیاں
کیجھاں
کیجھیں
کیجھی
کیجھیاں
اوجھاں
اوجھیں
اوجھی
اوجھیاں
ایݙا
ایݙے
ایݙی
ایݙیاں
اوݙا
اوݙے
اوݙی
اوݙیاں
کیݙا
کیݙے
کیݙی
کیݙیاں
جیݙا
جیݙے
جیݙی
جیݙیاں
اُنتے
اُنتے
اِنتے
اِنتے
کتنے
کتنے
جتنے
جتنے
کتھاں
کتھاں
اِتھاں
اِتھاں
اُتھاں
اُتھاں
جتھاں
جتھاں
سارا
سارے
ساری
ساریاں
سبھو
سبھے
سبھو
سبھݨیاں
اِݙے، ایݙے
اُݙے،اوݙے
کیندا
کیندے
کیندی
کیندیاں
جیندا
جیندے
جیندی
جیندیاں
کنھاں
کنھیں
کینہی
کینھاں
جنھاں
جنھیں
جنھی
جنھاں
صفت مرکب
editس: صفت مرکب:ایجھیں صفت جہڑی جو ہک کنوں ودھیک لوظیں نال مل کرئیں بݨی ہووے اوکوں صفت مرکب آکھیا ویندے۔ صفت مرکب بݨاوݨ دے کجھ خاص طریقے اے ہن۔
الف: کہیں اسم دے اڳوں کہیں ہک صفت دے ڳانڈھے نال جیویں جو: اکھیں سُڄا، نک بھَنّاں، وات پاڑیا، ڈڈھ مُٹھا‘ ڄبھ رس، ڄنگھ بھناں، ہتھ وسو، سرمُتوں، کنوں ٻٹا وغیرہ وغیرہ۔
ب: کہیں اسم دے اڳوں اسم دے ڳانڈھے نال جیویں جو : اکھیں ݙٹھا ، دردیں مار یا ، کنبھیں کھتھا، نانگیں کھادا، سر چڑھیا، ݙکھیںبھَنّاں، پیریں پاتا، ہتھیں ݙتا،ٻیڑی چڑھیا، ڈاڑھی مُنیا، واتوں کڈھیا، گھروں ترٹھا وغیرہ وغیرہ۔
ج: کہیں اسم دے اڳوں ضمیر دے ڳانڈھے نال جیویں جو تِل جِتی ‘ ڳٹھ جیݙا‘ چندر جھئیاں‘ پہاڑ وانگوں‘ سر تئیں وغیرہ۔
د: اسم دے اڳوں امر دا صیغہ ڳنڈھݨ نال جیویں جو : ڳنڈھ کپ، لڄ پال، ٻیڑی ٻوڑ، آنھیں پوڑ، رن چھوڑ، ہتھ ٻدھ، گورپَٹ وغیرہ وغیرہ۔
ر: ہک ضمیر دے اڳوں ݙوجھی ضمیر دے ڳانڈھے نال جیویں جو : تئیں جہڑا ، مئیں جھیاں، آپ جیݙا، اونہہ سنواں، تئیں جتلا، اوہو جھیاں، ایّھو جتنا وغیرہ وغیرہ۔
س: اسم ظرف دے اڳوں اسم مفعول دے ڳانڈھے نال جیویں جو: ہیٹھوں ستا، اُتوں لتھا، اڳوں ٻیٹھا، پچھوں چڑھیا، منڈھوں ترٹا، ٻہروں آیا، گھروں ترٹھا، دلوں ڳیا، چلھوں ڳیا وغیرہ وغیرہ۔
ش: کجھ ایجھیاں ترکیباں جنھیں ئِ چ نہ تاں حروف ربط شامل ہوندن تے نہ ای کہیں موصوف دی خبر پوندی ئِ جیویں جو: ہولا پھل، پتلا پتنگ، سُکا کاناں، سُکاڈھینگر، پتلا چھنگ ، سُکا تیلی، کوڑا زہر، مِٹھا کھنڈ، پتلا ݙانور، پھکا پُھوس، مِٹھا ماکھی، پتلا نڑکی، ساوا کچوچ، ساوا گھا، رتا لال، کالا دھوں، کالا مجھنگ، کالا شیدی، چٹا کھیر، بُھورا بھا، پیلا پھپھس، پیلا پھپھڑی، موٹا منجھ ، موٹا کُپّا، کھٹا ٹیٹ، سکی کاٹھی، لمبا خجی، پولا کھڳل، کالا کٹھ، کالا شمور، کالا کٹاݨاں، سدھا کانجݨ، تتا بھا، ٹھڈا ٹھار، ٹھڈا برف، کالا بھت، ٻڈھا کھپڑ، ٻڈھا کھا نگھا، ٻڈھا بھولوں، ٻڈھا یپھ، چھتی ڳدڑی، پتلا پوں، اندھارا گھپ، ٹھُلھاسُتر، ٹھلھا دول، سیاݨاں کاں، چٹا کھنبھور وغیرہ وغیرہ۔
ص: کجھ منفی صفات آلیاں ترکیباں جیویں جو: اݨ پھر، اݨ مل، اݨ مݨیا، اݨ تلیا، اݨ ݙٹھا، اݨ کڈھیا، اݨ دھوتا، اݨ پاتا، اݨ چُک، اݨ چتیا، اݨ ڳجھا، اݨ سیتا، اݨ بھاندا وغیرہ وغیرہ۔
ض: کجھ مشابہت پیدا کرݨ آلے مرکبات جہڑے جو بطور صفت ورتیے ویندن جیویں جو : ہکو جھیاں، وݙا سارا، رتا جھیاں ، رات وانگوں، منجھ آلی کار، چن ریت، ہرݨ اکھا، مُول سرا، کال واتا، پھُل رنگا، ہاتھی جیݙا، کھیر وانگوں چٹا، چندر جھیاں مکھڑا وغیرہ وغیرہ۔
صفت دے درجے:عام طور تے صفتیں دا مقابلہ ترے صورتیں ئِ چ کیتا ویندے۔ انھیں صورتیں وچوں پہلی صورت کوں "صفت خالص ، صفت نفسی یا صفت ذاتی آکھیا ویندے۔ ݙوجھی صورت کوں صفت تفصیلی یا صفت بعض تے تریجھی صورت کوں صفت مبالغہ یا صفت کل داناں ݙتا ویندے۔
1 صفت خالص یا صفت نفسی یا صفت ذاتی: صفت خالص یا صفت نفسی یا صفت ذاتی او صفت ہوندی ئِ جیندا تعلق فقط اپݨے موصوف نال ہوندے۔ یعنی او صرف اپݨے موصوف دی وصف بیان کریندی ئِ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ اے صفت ہک ایجھیں صفت ہوندی ئِ جہڑی جو اسم (موصوف) دی فقط اپݨی ذات تئیں محدود ہوندی ئِ۔ جیویں جو سوہݨا، مِٹھا ، بُکھا، پھِکا، کالا، چِٹا، ڳورا، کُوڑا، سَچا، بُرا، ٻڈھا،پوہلا وغیرہ۔
2 صفت تفصیلی یا صفت بعض:صفت دا او درجہ جئیں ئِ چ ہک شے دا ݙوجھی شے نال مقابلہ ظاہر تھیوے۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ صفت دے او لوظ جہڑے جو ݙوجھے اسمیں یا ݙوجھیں ضمیریں دی ہک ٻئے نال مشابہت، مسابقت یا فضیلت کوں ظاہر کرن۔ جیویں جو ماکھی کنوں مِٹھا، کنیرے کنوں کوڑا، پتر کنوں وݙی ، میں توں چنڳاں وغیرہ وغیرہ۔ لہٰذا کن، کنوں یا توں او چھوٹے چھوٹے لوظ ہن جہڑے جو ہک شے (اسم) دی ݙوجھی شے (اسم ) نال مقابلے یا فضلیت کوں ظاہر کریندن۔ جݙاں جو فارسی زبان ئِ چ اینہہ وصف دے اظہار کیتے صفت دے اڳوں"تر"دا ودھارا کر ݙتا ویندے۔ جیویں جو حسین تر، بد تر ، نیک تر وغیرہ۔
3 صفت مبالغہ یا صفت کُل:صفت مبالغہ یا صفت کُل صفت دا او درجہ ئِ جہڑا جو ہک موصوف دی ہک کنوں ودھیک اسمیں نال مقابلے، برتری ، فضیلت یا مشابہت کوں بیان کرے۔ مثال دے طور تے اصغر سبھݨیں بھرا نویں کنوں زیادہ ذہین ئِ۔ احمد ساریاں وچوں بہادر ئِ۔ اکبر کنوں ودھیک کون تکھا ئِ وغیرہ۔
٭ i ( مشابہت پیدا کرݨ کیتے سرائیکی زبان دے ٻہوں سارے لوظ ورتیے ویندن جیویں جو ٻہوں ، ٻہوں سارا، ڈھیر ، ڈھیر سارا، ڈھڳ ، ڈھڳ سارا، ودھ ، ودھیک ، وݙا ، ٻہوں وݙا، رڄ، اصلوں، منڈھوں، ݙاڈھا، کتھائیں، کنوں، کنیں، کن، وانگوں، وانگیں، وانگر، جھیاں، جیجھاں، سَنواں، ہک ، وچوں وغیرہ وغیرہ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:اونہہ کنوں ودھ ٻیّا کون سوہݨاں ئِ۔ او وݙارذیل شخص ئِ۔ توں رڄ کمینہ ہیں۔ حمید اصلوں بَھیڑا شخص ئِ۔ چوری ڄاری منڈھوں خراب کم ئِ۔ امجد کتھائیں سیاݨاں چھوہر ئِ۔ او ہک ذہین آدمی ئِ۔ او سوہݨیں وچوں سوہݨاں ئِ۔ او ہک بد ذات شخص ئِ۔ اصغر رڄ کوہڑا ئِ۔ اے اصلوں بھیڑی ڳالھ ئِ وغیرہ وغیرہ۔
٭ (ii مشابہت پیدا کرݨ دا ہک ٻیا طریقہ اے وی ہے۔ جملے ݙیکھو: میں جھیاں گنہگار کُئی ٻیا ہوسی؟ اللہ سئیں میں جھئیں گنہگار کوں وی معاف کر ݙیسی ۔ چبھڑ جیݙا منہ، چپے جیݙے ݙند، خربوزے وانگوں مِٹھا، ماسی ماء جھیٔں، او کیݙا تاں بے وقوف ئِ۔ تئیں جتلا ذہین کُئی ہوسی۔ توں بھیڑیں کنوں وی بھیڑا ہیں۔
٭ (iii حرف ربط، دا ، دے ، دی دے استعمال نال مشابہت پیدا کرݨ دا انداز۔ ہرݨ دی اکھ ، شینہہ دی ہکل، ہاتھی دی سونڈھ، ایجھیں ترکییں ئِ چ موصوف وی محذوف (چھوڑ ݙتے ویندن) ہوندن تے مشابہت دے لوظ وی نھیں ݙتے ویندے۔ اتے ݙتیں ڳئیں ترکیبیں دے معنی کجھ ایں ہن۔ اوندی اکھ ہرن دی اکھ وانگوں ئِ۔ اوندی ہکّل شینہہ دی ہکل وانگوں ئِ تے اوندا نک ہاتھی دی سونڈھ وانگوں ئِ۔ فارسی زبان ئِ چ صفت مبالغہ یا صفت کُل کوں ظاہر کرݨ سانگے صفت دے اڳوں "ترین"دا لوظ ودھا ݙتا ویندے ۔ جیویں جو بد ترین، حسین ترین، نیک ترین وغیرہ وغیرہ۔
ء