Wb/nia/HUGE NGA’ÖTÖ MADO ZEGA

< Wb‎ | nia
Wb > nia > HUGE NGA’ÖTÖ MADO ZEGA

Mado ZEGA ya'ia da'ö  ha sambua ngenge nga'ötö faoma mado ZEBUA. Moguna enaö ta'ila wangosisi'ö hugeda nga'ötöda sifaudu molo'ö ba nidunö-dunö ndra satua moroi yaŵa (folklor), wa ya'ita Ono Niha furugöda moroi khö duada Balugu SIRAO Uwu Zihönö sowanua yaŵa ba Teteholi'ana'a. Huge nga'ötö mado Zebua ba mado Zega ya'ia da'ö moroi khö nononia siakhi nomero siŵa, ya'ia da'ö:

  • Nga'ötö si 1: LUOMEWÖNA Balugu Holi Luomewöna ba Teteholi'ana'a, mo ono ia:
  • Nga'ötö si 2: SILÖGUBANUA (nidada ba dalu Da nö Niha, ba Hiambanua Oyo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 3: SEBUA MOROIBALANGI (awu'a numalalö ba Gomo); mo'ono ia datölu:
  • Nga'ötö si 4:
    • a). SIGELA-GELA LUO;
    • b). SÖRÖMI LUO;
    • c). SEBUA. (Toröi ba Gomo); mo ono SIGELA-GELA LUO, ya'ia da'ö:
  • Nga'ötö si 5: HAŴA ERE GOWASA (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 6: TUHA MAZAUWU (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 7: LAZUZU'ANA'A (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 8: LAKHELE (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 9: LAKHILO (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 10: SEBUANAMÖLÖ (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 11: OWAHALANGI (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 12: ÖLITA BANUA (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 13: GA'UZANUZANUA (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 14: TARITÖHIAMBANUA (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 15: LARIA'EREWASE (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 16: TUHA LAWAWÖ (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 17: SÖ'UBANUA (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 18: NAMBAHA (Toröi ba Gomo); mo ono ia:
  • Nga'ötö si 19: LARISUMÖLA, Balugu ZEBUA NAMÖLÖ. Ba zi samuza inötö me ono matua ia na, tuada LARISUMÖLA (19) awu'a ia moroi ba Gomo ilau mangehene sifao ndra sawuyunia. Lumalö ira tanö miyöu larugi ndraso ba zinga luaha nidanö Idanoi. Me no manaere luo lataruö nosera ba da'ö, ha tuada LARISUMÖLA zimörö yomo ba nose, ba narömbatö mörö ndra sawuyunia, labologö mbulu gae ma lalae tufora. Me ba zibongi me no alau höröra, lö larasoi me oi la u'usu ira ndri fao lekato soya, awena ba zahulö me no maoso ira oi so wa'ahöli dödöra, me fefu dufora bulugae ma lalae no oyo oi afönu do ra. Andrö ifatörö döi nahia da'ö tuada LARISUMÖLA, “Laezoyo" (lalae no oyo oi afönu do) da'ö döinia irugi iada'a.. Me ba zahulö möi mondri duada LARISUMÖLA tou ba luaha Nidanö Idanoi; i i'ila so guliho wakhe molangi-langi, tandra wa so niha sitoröi ba lulunia, andrö wa la'osisi miraya ofeta ira ba mbanua Onowaembo Töla Maera. Fatome ira khö Balugu GEA. Fakhai ba hörö duada LARISUMÖLA, akhi alawe khö Balugu GEA, sotöi BURUTILAMA. Tumbu ba dödönia wa'edöna, ifaehagö wa'omasinia, ba fao göi dödö mbalugu GEA. Andrö wa mangowalu duada LARISUMÖLA khö BURUTILAMA.   Me no mongambatö LARISUMÖLA khö BURUTILAMA, i'andrö la'onia Balugu GEA enaö manaro'o ira ba zahatö tanö ba nasi moroi ba mbanua Tölamaera. Ohitö dödö Balugu GEA me i'ila wa la'onia andrö niha sabe'e rango-rango ma so'aya göba zaho sokhö göba nadaoya, ena'ö tobali sanolo ma mbele-mbelenia na tohare nemali sangoroi asi (menjadi sekutunya dan sekalugus menjadi tamengnya). Andrö dania wa ngambatö LARISUMÖLA ba BURUTILAMA labokai gatua, lahaogö nahiara, naro'o mowanua ira ba zinga nidanö andrö, i'oroi talu Nidanoi ofeta ba luaha irugi zinga nasi. Ba da'ö dania itaruö mbanua nifotöi Ononamölö Laraga; LARISUMÖLA (19) la be töinia Balugu ZEBUA NAMÖLÖ, mo'ono ia darua ono matua:
  • Nga'ötö si 20: IAGÖTANÖ ma Balugu DÖNGÖMBANUA, (Sitaro ba Ononamölö Laraga); ba akhinia BÖRÖDANÖ (Sitaro ba Eno'otanö); Tuada IAGÖTANÖ ZEBUA (20a) ma Balugu DÖNGÖMBANUA,  mo ono ia darua,:
  • Nga'ötö si 21:
    • a). SAMASI NIHA ZEBUA (sia'a, tua mado Zebua silalö ba Idanögawo); ba
    • b). BA'U ZEBUA ma Sikhösebua Balugu ALIZUZU (Siakhi, sanohugö sitaro ba Ononamölö Laraga). Tuada BA'U ZEBUA (21b)   mo ono ia daöfa, ya'ia da'ö:
  • Nga'ötö si 22:
    • a). LAFOYO LATIO (Sia'a, sanohugö wa'abalugu ba Ononamölö Laraga);
    • b). LANÖ (awu'a numalö ba LÖLÖ ZIRUGI);
    • c). HINAO MANOFU (awu'a, da'ö tua mado Zebua silalö ba MORO'Ö LAHÖMI);
    • d). MANOFU GABUA (awu'a, da'ö tua mado Zebua silalö ba KARE ALASA). LAFOYO LATIO mo ono ia darua:
  • Nga'ötö si 23:
    • a). Balugu SANAYA LUO (Sia'a,  sanohugö wa'asalaŵa ba Ononamölö Laraga);
    • b). GERAHU TÖLU (Siakhi, mowanua ba Ononamölö Laraga). GERAHU TÖLU (23b), mo ono ia:
  • Nga'ötö si 24: MOYO TUHAGAFÖCHA , (mowanua ia ba Ononamölö Laraga fangai ira dana ga'ania MOYO TUWULANANGI nono khö namania sa'a SANAYA LUO), mo ono ia darua nono matua ba samösa nono alawe:
  • Nga'ötö si 25:
    • a). SEGA , Balugu ZEGA ANA'A (sia'a nono matua);
    • b). HELE , Balugu ZEGA HELESÖRÖMI (siakhi nono matua);
    • c). ELEAWANIKHA (ono'alawe, fo'omonia Balugu ZILIWU).

Ba zisamuza luo samuza inötö me ba ndröfi ±1630 mangehene Si'Öfa Börö Danömö Si'Öfa Ngawawa, haniha ira ya'ia da'ö:[1]

  1. Ngawawa SEGA ba akhinia HELE ;
  2. Ngawawa Balugu ZILIWU;
  3. Ngawawa Balugu DAWÕLÕ;
  4. Ngawawa Balugu MENDRÕFA.

Si Öfa Bôrô Danômô Si Öfa Ngawawa; lö niha bö'ö ba gotaluara, a'oi fakhai-khai ira khô nawöra (Li Indonesia mereka semua punya kaitan kekerabatan), so zi fagabalô, so zi fala'o. Faendronga awu'a ira moroi ba Laraga Talunidanoi, lahene zinga nasi baŵanadu, lafadege ira lumalö miyöu, la'ötö zi fitu rozi mbawa luaha, ofeta ira ba Hili Dora'a. Ha töra döfi wa'ara wo'agöra yaŵa Hili Dora'a, Tohare wofo samalala fehede, wofo samalala li, imane:

Hurugudu… faukhugö gadulou, titimba gadulo nawöu"   alua wanufa dödö fatötöisa,

ba gotalua ndraono ira ina, ira sinöwu hunö gana'a, me oi taya ono gurifö ba gandra, a'oi  ase'e  manura ba dugela.

Lawai amuata niha, lö la'ila wa nitagö garawi soya, nifoforö nagö segebua, ba zibongi na no mörö niha. Andrö dania me no la'ila ira satua, la osaraö wa laröi yaŵa Hili Dora'a.

Fatua lö fabali ira me ba ndröfi ±1632, lafalua Fondrakö Hilidora'a, la wuwu mba'uba'u lafoe gondrekhata, langaoli dekhe mböwö ba wamalua Hada.

La'atulö'ö li wofo samalala wehede no mege;      lamane:

Hurugudu… faukhugö gadulou, sekhe gadulo nawöu"

“Hôli-hôli wanguhugô; ba si no hasara tôdô gaô…! Huu…!!!


A'oi lasaŵa mbu'u hili si terongo garamba duria khö nawöra.

Ngawawa ndra tuada SEGA ZEBUA ba  akhinia HELE ZEBUA,

Lasaŵa mbu'u Hili soya bulu gafia, andrö dania ba ndröfi ±1644,

Me no awai khöra Nomo Hada, lafalua Wangowasa,

Lataruö Gowe Sila'uma ba wamatörö töi mbanua nifotöi TETEHÖSI AFIA.

Tobali Sanuhe SEGA la be toinia Balugu ZEGA ANA'A (25a);

Tambalina nakhinia HELE la be toinia Balugu ZEGA HELESÖRÖMI (25b);

Andrö dania wa fefu nga'ötöra lafotöi ira MADO ZEGA.

Ono khö Duada Sia'a Balugu ZEGA ANA'A; dalima ya'ia da'ö:

  • Nga'ötö si 26:
    • a). ALITÖ LUO ZEGA
    • b). LAWÖLÖ LUO ZEGA
    • c). ARAMBA LUO ZEGA
    • d). BA'USEBUA ZEGA
    • e). IDANÖ LUO ZEGA

Ono khö Duada Sakhi Balugu ZEGA HELESÖRÖMI; darua ya'ia da'ö:

  • Nga'ötö si 26:
    • f). LÖMBUDUHA ZEGA
    • g). HALUFAFÖFÖ ZEGA

Fa'ateboloso Nahia ndra Tua Mado ZEGA edit

Me no ato ira yaŵa ba Tetehösi Afia, la'ila wa ambö nahia nomo khöra me naere furi ba naere föna. Andrö me ba ndröfi ±1670, la'osaraö dödöra wangai angetula wa lafazawili ira, wangebolo'ö mbolo mbenua nahia wa'atoröi ba wanohugö aurifa.  Imane tuada Sia'a ALITÖ LUO ZEGA (26a), "he na sia'a ndra'o ba wa'atumbu ba lö ufadöni wa'atoröi ba mbanua zatua, ya'ugö wö'i akhigu LAWÖLÖ LUO ZEGA (26b)  ba onoda Balugu Lölömatua Bekhu (27) ya'ami zinangea, me bagotaluada si dafitu ndraono ndra amada; ya'ugö zi oföna mongambatö, si oföna tobali Satua, fangali mbörösisi ndra amada. Fabali ita tenga börö wa'udusa, ha samadege nahia wa'atoröi, wangebolo'ö mbolo mbenua ba wanohugö aurifa." Andrö labagi ira la o'öfa ngawawa, so zitoröi ba mbanua zatua, so zilalö miyöu, so zilalö miraya, so zilalö ba hili tanö ba gaekgula.  Andrö me no hasara fefu dödöra, lafaendongagö awu'a la bagi ira 4 (öfa) ngawawa ya'ia da'ö:

  • 1. ALITÖ LUO ZEGA (26a), ba darua ndra tana nononia ono khö nakhinia ARAMBA LUO ZEGA (26c) si no ahulö ahuwa (mate ba wa'awuyu), lumalö ira tanö miyöu. Me larugi zinga nidanö Sowu tebai ifanaoka ia wangötö tuada Sia'a, me no irugi fa'atua, andrö imane khö ndra tana nonoia “Awa'ai sa'e da'e nogu tebai ufanaokado, mitohugö welalö ba zi tambai toröi ndra'aga ba da'a," andrö dania ibe töi nahia da'ö “AWA'AI". Ma'uwunia mitou zanaruö Gowe Sila'uma ba wamatörö töi mbanua HILI MBOSI. Nga'ötönia mitou zitobali Tuhenöri Sowu nifataro Niha Balandra (Pada masa penjajahan Hindia Belanda). Ya'ira zowanua ba Awa'ai ma ba HILI MBOSI, ba so zilalö ba nahia tanöbö'ö.                                Ira tana nononia sidarua sangötö idanö Sowu, ono khö nakhinia ARAMBA LUO ZEGA (26c), nga'ötöra mowanua ira ba:  To'i,  Bogali, Tandrahösö,  Fulölö,  Hilindruria,  Maziaya,  Ahehili, ba so zilalö ba mbanua bö'ö misa.
  • 2. LAWÖLÖ LUO ZEGA (26b), ba ononia Balugu LÖLÖMATUA BEKHU ZEGA (27) ya'ira zitaro ba mbanua zatua ba TETEHÖSI AFIA molo'ö fahasara dödör. Daöfa ma'uwunia duada LAWÖLÖ LUO ZEGA (26b): ono khö Lölömatua Zega, ya'ia da'ö:
    1. Faulusa Zega (28a);
    2. Ba'uwalangi Zega (28b);
    3. Siliwu Buamanu Zega (28c);
    4. Sogitö Zega (28d).

Nga'ötöra si so ba: Tetehösi Afia, Ononamölö Tetehösi, Mazingö, Hiligeo, Lasara, Faekhu, Hiligauko, so zilalö ba Bogalitö, ba Hilimagiao (nga'otöra Bupati M. Sani Zega), ba so zilalö ba mbanua tanöbö'ö misa.

  • 3. BA'USEBUA ZEGA (26d), ba akhinia IDANÖ LUO ZEGA (26e) numalö ira miyaŵa bahili tanö ba gaekgula.  Ya'ira sidarua fagabalö ga'a akhi wo'omora ono Balugu Dawölö, andrö fao khöra La'ora Siakhi nga'ötönia Mado Dawölö sitaro ba Dahana Sowu, Megana, Banuasibohou.                                                 Datölu nono khö BA'USEBUA ZEGA (26d) ya'ia da'ö:                         Bagolö Zega (27a), Ehomo Zega (27b), Sobawi Luo Zega (27c).  Nga'ötöra mowanua ba: Lölöwua, Banua Sibohou, Nazalöu Sebua, Siladari, ba so zilalö ba mbanua tanöbö'ö misa.
                             IDANÖ LUO ZEGA (26e), Samösa nononia sotöi Garimbanua Zega (27), samösa ma'uwunia sotöi Fatema'asi Zega (28). Nga'ötöra mowanua ba Ononamölö Sowu, Sanawuyu Sowu, Hiliweto Singa Mua. So göi zilalö ba Ononamölö2 Larumae ya'ia Ngaotukilasa Zega (30d), so zilaö ba Galasa ya'ia Taru'awöni Zega (30e), nga'ötöra ya'ira sidarua andre lafuli lafotöi ira Mado ZEBUA). Baero da'ö so zilalö ba zinga ndra talifusö ba Mbo'usö,  Afia, Olora,  Gidö, Simeulue, Aceh, Sibolga, Sitinjak, Padang, ba  ba nahia tanöbö'ö misa.
  • Tuada Siakhi Balugu HELESÖRÖMI ZEGA (25b);  ba darua nononia ya'ia da'ö:                         LÖMBUDUHA ZEGA (26f);  ba HALUFAFÖFÖ ZEGA (26g) numalö ira tanö miraya, nga'ötöra Fofo'ana'a Zega tua Bo'usö, ba ato nga'ötöra tanöbö ziteboloso ma sowanua ba  Lölö'ana'a, Lölömoyo, Gawu-gawu Bo'usö, Hiligeomazingö, Umbubalödanö, Zari-zari, ba ato zilalö ba mbanua tanöbö'ö misa. Da'ö ia ira nga'ötö MADO ZEGA, sowanua ba Nanö Niha ba so göi zanaŵa mbanua bö'ö misa ba zi sagörö tanö ölia.

Famotokhi (Penjelasan): edit

  1. Nga'ötö si lö musura töi ba da'a tola mufaigi ba Zura Nga'ötö khö zamösana ero-ero sambua huge ma sambua motua. Eluahania i'osisiö sa'e nga'ötönia zamösana, ma nga'ötöra ero sambua motua.
  2. Na so zifabö'ö amaehuta, wanutunö Zatua zamösana moroi yaŵa, tenga salakha da'ö tenga olalöwa. Böi tamane ya'ia sibai khögu tenga ya'ia khömö, ta'owuloi fefu nitutunö ndra talifusö, tafahela sa dania tahalö sambua gölö-gölö, hezo zifao dödö zato ira talifusö, da'ö dania nihonogöida ta'osambua'ö wanguhugö. Saohagölö!


Famarou dödö:

“He ya'ugö onogu matua, da utunö khöu azara-zara,

Heza i'otarai huge nga'ötöda Mado ZEGA;

Ya ötunö mitou ba ndraono mahoda,

Nitunö hulö nihökha-hökha, ni o'erei sifao amaedola."

Nisura/Nifa'anö: Edison Zega A. Lewi

Nga'ötö si 39 moroi khö Idanö Luo Zega (26e)  

Di Gunungsitoli Utara pada Tahun 2019. [2][3][4][5][6][7][8][9]

Umbu (Sumber): edit

  1. Mangehene Si Öfa Börö Danömö Si Öfa Ngawawa
  2. Niduno-dunö (Tradisi lisan atau Folklor) moroi khö Balugu Tuha Omasiö Zega (Sanuhe ba Ononamölö Sowu, Kepala Kampung Banuasibohou Kec. Tuhemberua 1966-1969);
  3. Sinura danga (Catatan tulisan tangan dari) Balugu Tuha Omasiö Zega, 1968;
  4. Sura Nga'ötö (Bagan silsilah Keturunan) ZEGA nisura Balugu Tuha Omasiö Zega 1966; disusun ulang di AutoCad oleh Edison Zega (A. Lewi) 2006
  5. Hoho Wanutunö Nga'ötö, sinura danga (Catatan tulisan tangan dari) Balugu Tuha Omasiö Zega, 1964; diketik ulang oleh Edison Zega tahun 1998
  6. Harefa, Faogoli, Hikajat dan Tjeritera Bangsa serta Adat Nias, Rapatfonds Residentie Tapanoeli, 1939;
  7. Zebua. S., Menelusuri Sejarah Kebudayaan Ono Niha Seri Böröta Nono Niha ba Mado ba Danö Niha, Tuhegeo I, 1995;
  8. Zega, Edison, Nidunö-dunö Zatua ba Ndaono, sebahagian dari catatan Balugu Tuha Omasiȏ Zega, 2016;
  9. Makalah Rumusan Silsilah Marga (Mado) Zebua, Tim Perumus Silsilah Mado Zebua, di Gunungsitoli, 2017