Wb/nia/Eluaha Wehede

< Wb‎ | nia
Wb > nia > Eluaha Wehede

FAMO’ELUAHA FEHEDE, SI HA WARAÖ TERONGO BA WARIAWÖSA SEROMA’ÖKHÖ, BA BA GAMAEDOLA OYA TARONGO (BAHASA SENI ONO NIHA).

Sinöngöni:

Oya sa göi wehede si lö mutötöi bakha ba ngawalö gamaedola si so ba zura da’e, ba fehede sambö terongo i ia ero ma’ökhö, ba no sa’atö mafa’anö ia ba da’e, me iŵaö tödöma, sökhi na tohöna la’ila ia si bohou ebua, me ya’ira dania zanohugö fama’anö fa’aboto ba dödö ngawalö haohao/fo’ölö'ölö ba khöda Ono Niha ba ginötö si so fönada.

“ A “ Aburu : Teŵa’ö wehede da’e, ba zinali si no mufobawa ba wama’ala fa sambalö gohitö dödö, ma manu, ma hadia ia danö bö'ö. börö me ambö aro wamabu’u bu’ubu’u wesu si no mufabawa, ba adudu mbu’ubu’u no mege, ba sinali ifuli adölö si mane ya’ia no mege. Da’ö nifotöi : a b u r u. itaria göi lanönö na sa, wanguŵa’ö aburu aefa. No aburu wesu, andrö aefa manu.

A’ega/agega : Muŵa’ö ba gahe niha nifotöi “ KAKI O “ Akaha : Teŵa’ö göi ba gahe gamagama, si mane ahe meza. Nalö adölö wama’anö duka, na no isaŵa baero balö gahe, ba laŵa’ö göi da’ö: agega, ma a’ega ma akaha.

Afore : Dozi oi ta’ila da’ö, wa famaedogö wa’esolo gaologo mabai ba khöda Ono Niha, na no musu’a ia bulu nohi safusi. Dozi omo ndra salaŵa, ba oi so gafore. Ba zi sambua öri Wondrakö ba fagölögölö manö gafore. He fa’anau duhe, ba he otalua wohawoha. So gafore nifatekhe yaŵa ba mbuatö nomo, ma ba wa makhai. Ba da’ö lafaedofaedogö zu’a mbawi na no musu’a. So göi gafore nigohegohe misa na mofanö. Soyania ba ba zilazila nakhe si hulö zi’o, no lafatekhe gafore. Na samalali bawi niha, ba afore famaedogö zu’a me ihalö, da’ö göi dania wamaedogözu’a na mufuli. So göi gafore falimosa, lafotöi ia : AFORE SI LAMBUTÖ. Mufazökhi da’ö moroi ba nue si tola mufaöndrö na mufaedogö zu’a mbawi, ba ma mukö’u’ö zui. Somasi falimo zangoguna'ö afore si mane da’ö. So göi zamodua rozi aforenia. Na ibe’e nifalali ma na la'öli mbawinia, ba si farege wohawoha gafore famaedogö zu’a, ena’ö oya wangerai olola. Ba na i’öli mbawi niha bö’ö, ma na lafuli mbawinia nifalali, ba sagaröu otalua wohawoha ibe’e afore famaedogö zu’a. He afore si lambutö ba he samodua aforenia, ba nilakha’ö da’ö, ba no mu’elifi ba wondrakö Nono Niha.

Afusi döla geu : Fanuturu inötö wa’alaŵa luo da’ö. Na aefa wehede mbuyuwu ba zahulö wongi sibai, ba ibörögö afusi döla geu. So mato bözi lima ba wa’arakha moluo da’ö.

Afuru : Ba mbalatu, ma fato, ba garagazi ba ma hadia gamagama si nangea afu atarö, ena’ö tola mu’oguna’ö ba halöŵö = Ind. Kurang tajam/tumpul.

Akhaya : Ono matelö/lemas, pening. Akhaya niha na ebua i’a bago si fao ba nafonia.

Ahaya : Ahou, lö aliolio = Ind. Lamban. Ahele nasi : Fehede nifo’amaedola da’ö. Ba eluahania sa’atö, ba: Mate, alele, azore, asao, ahuwa. Na ba wolaya ba zimate, ba laŵa’ö: no awaliwali, no milo, oi ba wa ngaohasi fehede da’ö, fa böi abölöbölö sibai wa’atofakha ba dödö zi mate niha andrö wa so zi mate ba nomo. Asese ba zatua muŵa’ö: ahele nasi.

Alahoitö : Fangerai ndröfi ba Nono Niha da’e. Sambua alahoitö zi fulu fakhe. Dua alahoitö zi dua wulu fakhe. Tölu alahoitö = 30 fakhe, öfa alahoitö = 40 fakhe. Alahoitö = ngafulu fakhe.

Ala : Te’ala. Ala’ala : Taŵa hörö. Mo ala’ala : mowöiwöi daŵa hörö. Ala’ala = wenguwengu. Mo ala’ala = mowenguwengu, eluahania : mege’ege, modaŵadaŵa. Idanö si naönö ba gaowokaowo danö. Andrö iŵaö ba umanö : Tohare nowo Duha, tesao nowo Gözö, he wa möi’ö ösao gö, ba gala’ala nidanö.

Amaorosa : Ba haohao Nono Niha, ba no muhonogöigö nahia wa’owulo ba wangosara na möi mamolo. Sasesenia ba mbu’ubu’u hili da’ö. Nahia da’ö nifotöi “ AMAOROSA “. Itaria ba nahia si mane da’ö, ba mbörö geu sebua. Eu da’ö nifotöi “ BÖRÖ GAMAOROSA “.

Amaorosi : Fe’ao’ao segebua sibai li, ba mutöitöi döi niha, ma hadia zi möi börö wa mu’ao’ao. Niha si’ao’ao andrö, nifotöi “ SAMAOROMAOROSI “. Da’ö göi mbörö wa lafotöi nahia wa’owulo ba wamolo no mege: AMAOROSA, börö me ba nahia da’ö mu’ao’ao gere wealu khö mbela hogu geu, ba wamua’ö khöra sömba. Tobali la’amaorosi ba da’ö mbela hogu geu andrö.

Amonita : Tandrösa ni’amoni’ö. Ba haohao Nono Niha, ba so nifotöi : “ FAMONI “. Na inötö manabina samösa nina, ba mamoni sibai. Tabinania andrö nifotöi : AMONITA. Oya zinegu fatua manabina samösa nina. So göi gamonita na mamasi. Tebai manö muwa’ö wehede sagabe’e. ba oi na i mufalalini döi nibayabaya. So gamonita na manaru, tebai mutötöi döi zi no mate moroi ba watalifusöta, fa böi i’ondrasi bekhu zi mate andrö mbalö ginaru, ba fa böi ibabaya hadia ia gombayasö niha sauri. So gamonita ba wamolo, so gamonita na fafu i’a nidanö ma ba nasi. So gamonita na mamarö fanikha. Amonita, tola tafo’eluaha ia ba li Indonesia : HAL YANG TABU!.

Amöröta : Töla li ba da’e; börö = tarai. Amöröta = nahia wanarai, nahia wamörö, lade wamöbörö. Amöröta zamöbörö fakhe = nahia niha sambörö fakhe. Na so göi si toröi ngawua wakhe ba nahia wamöbörö, da’ö göi nitötöi : A M Ö R Ö T A.

Abölata : Töla li = böla eluahania tumbu. No böla mbaŵa = no tumbu mbaŵa. Abölata= nahia wa’aböla, nahia wa’atumbu. Ma göi mŵa’ö = atumbukha. Nahia wa’atumbu.

Amoela : Töla li = foe, fofoe. Amoela = wahawaha ba wa mofoe. Amoela nue = wahawaha wamofoe ue. Amoela ndranga mbalatu = wahawaha geu nifofoe si tobali danga mbalatu.

Amöila : Töla li = möi. Nahia si möimöi niha. Töinia sambua tö : e’era ma gulahe ma höma ( kakus ).

Ana’ua : Töla li = ta’u. Nahia wana’una’u hadia ia. Na ba nidanö sebua, ba latötöi ia: ötöna ma ana’ua, börö me ba da’ö da’uta’u niha, he sofanö ba he sangawuli ba mbanua. Na ba wana’u nidanö, ba hele, ma ba’a zato, börö me ba da’ö möimöi niha wana’u idanö ba nasoa. Ba gana’ua ( hele ma ba’a ma ba götöna, asese ba da’ö falukhalukha zi sara lala ba daniŵa ).

Aniasa : Tiatia, goigoi si nangea mu’o’ö. Wa’oya ganiasa ba wangowalu = wa’oya diatia, khoikhoi si nangea mu’o’ö. Wa’oya ganiasa na mamolo, btbn.

Ano’ö : Töla li = manö eluahania mame’e sagö bulu zaku ba nomo. Ano’ö, fehede famohalöŵö niha ena’ö ibe’e zagö bulu zaku ba nomo. Manö ma mangano’ö.

Anono : Alö moroi ba zi to’ölö. Faosa si’ötö'ötö, na no mube’e daludalu fondrara, ba tola anono = alö wo’ötö'ötö. Iraono si lö ahono, na no mu’abe’e’ö wanenaŵa ya’ia, ba famöhölinia fa lö ahono, ba tola taŵa’ö: Awena anono wa lö ahononia. Anono wönu = alö wönu. Anono we’e = alö we’e. btbn.

Anönö : Afönu. Anönö mbanua döfi = afönu mbanua döfi.

Anunua : Na mamolo niha, bana ahulu ira sökha ma hadia gahulua, ba no muhonogöi nahia ba wanatawi awö ba wondrino ya’ia. Da’ö nifotöi anunua. Tebai tefawu’awu’a nahia da’ö.

Andrue : Aköu, akölu, atugu. Andrue hörö = atugu hörö, andrue ngalai wakhe so’ösi = akölu ngalai wakhe so’ösi, ma atugu ngalai wakhe, tola göi na nifo'amaedola, andrue höröda mo ngalai wakhe.

Anotöra : Töla li = sotöra , nukha si sökhi (Ind. Sutera) anotöra = öfake zotöra. Nukha = onukha, anotöra = osotöra.

Anga’iŵa : Nahia si to’ölö wanga’i, nowi ba kabu. Anga’iŵama = taniŵama = si to’ölö mahalöhalö nowi. Anga’iŵa = ŵa’ö göi wehede da’e, na samösa numönö, ibe’e zinema namania/matuania, ba khö la’onia/sibaya ndraononia, latötöi da’ö: ifo’anga’iŵa matuania, ma la’onia. Matuania, ifotöi zinemania andrö = anga’iŵania.

Angi : Oho, bara, laöhö (Ind. Angin, dll).

Angodöra : Töla li: odöra. Na möi tome ba Nono Niha, ba na mufodiwo ia, side’idenia, ma ni’owuru, ba si lö ahori i’odiwo tome andrö, ba mufa’ohe’ö khönia, ena’ö i’ohe’ö ndraononia. Da’ö nifotöi ni’odöra. Angodöra, eluahania, na so zi lö ahori ö’odiwo, ba ohe ba nomo tobali ni’odörau; angodöra, böi a manö fefu.

Aiwö : Alaŵö = ind. segan.

Aruru’a : Ra’ura’u. Asese mufazökhi garuru’a, ba wama’ala utu ndru’u (huahua), si mane belu, laosi = ind. Perangkap.

Asao : Azore, alele, ahuwa, mate, ahele nasi, akae’a.

Asioho : Afusi wali; lö oroma/ lö ta’ila döi niha. (Ind. Samar-samar).

Asökhiŵa : Nahia wanga’azökhi. Töla li = s ö k h i. asökhiŵa = tanömö wanga’azökhi, ena möi sökhi. (Ind. Kebahagiaan).

Atumbukha : Töla li: t u m b u = atumbukha nahi böröta wa’atumbu. Muŵa’ö ba luo = atumbukha luo. Na so duria si bohou murongo, ba musofu zui, “ hezo moroi gatumbukha duria da’ö? “, eluahania, ha’ökhö mböröta wa’atumbu duria. (Ind. Timur untuk matahari = sumber untuk berita).

Aya : Okhöta. Aya nono zalaŵa zi farumbarumba. Eluahania = Okhöta/halöŵö nono zalaŵa zi farumbarumba. Aya’ayau = halöhalöŵöu, okhötau, tola göi mufo’eluaha ia = röröröröu. Si nangea halöŵöu. (Ind. Milik, hak, tuga, kewajiban).

Awai, maulu. (Ind. Siap, selesai), awaliwali = mofozu wa’auri, mangetungetu.

Awawö : Lawukho, ganuno, mangosebua. (Ind. Pengah, jemawa).

Awiwi : Afufu. (Ind. Sumbing). Awuwu : Aböda.(Ind. Mundur).


“ B “ Ba’a : Saisi, ola, fa’oto, tabigö (Ind. Hampang). Ba’a = nahia fa sambalö ni’irö’ö. Ba’a nidanö = nahia wangöhöna idanö (ind. Sumur). Ba’a wakhe = nahia wangirö’ö ulitö/böra, halasa, birae.

Bada'e : me föna ba Nono Niha, na so nifatenge ba we’amöi manuwö, ma bawangökhö, ba awena lafofanö ia, ba ibe’e ua gönia samatenge ya’ia. I’ohahau’ö dödönia wemanga, me lö mila na auri ia dania ba halöwönia andrö ba ma zui mate. Ba na mate ia, ba önia nibe’e andrö, ba mufotöi da’ö = BADAE. No i’aohasi gölönia na mate ia, andrö ihönagö i’a mbadaenia. Na sa tua si lö aröu tö mate, ba mu’otome’ö ia ba mufotöi da’ö : FOTOME ma FANGOTOME’Ö LAKHISI.

Bagi muko : Bagi muko - bagi möna. Muko = nukha safusi. Möna = sotöra (sutera). Lembe (selendang) ndra alawe. Na iŵa’ö: bagi muko - bagi möna, ba wanuno lembe si sökhi ni’oguna’ö ndra ina ba gowasa. Töinia bö’ö = lembe falangi, sotöra walangi. Ba wanuno fa’asökhi lembe si maulu fa’aganiwiniwi, nifanahanahae zanari ba gowasa. Bago masire masira: Sia’a nafo ba wamu’a ba Nono Niha, ba ya’ia mbago. Dozi solau owasa, ba mangodödö sibai wangalui bago saukhu, nibu’a dania ba dome, nisia’aigö khö ndra Balugu ba ira ina bawaulu mbatö. Tome zanunonuno wa’aukhu mbago andrö. Ba wanuno ya’ia ba hoho/umanö, lafotöi: BAGO SAUKHU MOROI BA LADA, BAGO SONDRIA MOROI BA LAHIA. DA’Ö MBAGO MASIREMASIRA DA’Ö MBAGO MASIRE ANA’A. Masire faoma geluahara masira, eluahania = osira si’ai wa’aitö ba takile göi, ba aukhu awö wa osira sibai göi hua. Andrö lafotöi ia = Masire ana’a. Me föna ba oi ana’a mböli mbago si mane da’ö, ba ha göi ba gowasa sebua ba oi famaondra ndra balugu ia soroi zowatö.

Bahasa : Naha nibayabaya da’ö, nifazökhi moroi ba geu. Simane fonga’eu niru, eu wamazökhi ya’ia. Ba gowasa, ma ba walöŵa, ma fa sambalö watomesa. Ba mbahasa andrö mube’e zumange sebua khö dome fondrege nifosumange. Diwo sasoso nibe’e ba da’ö. Fa’ebua mbahasa andrö = fondrege zebua döfa wa’anau (± 1,70 m) ba faebolonia ba atongarö (± 0,90 m). Famodiwo tome nifosumange, ba mube’e ba mbahasa.

Bakhölö : Naha nibayabaya zui da’ö. Fonga’eunia, ba fakhili si mane luha, ba abölö alaŵa i mba’ania. Hinaomania, ba nahia ndriwo dome na no asoso, ba mufa’anö ua ba mbakhölö, ba moroi ba da’ö mufaosa. Itaria göi ba mubali’ö naha ndrino, na omasi dome la’oguna’ö ndrino. Ma omasi ira labadu ba ma fowuwui gö.

Baketa : Nahia nibayabaya göi da’ö. fonga’eunia, ba owulowulo simane gala. Fa’ebolo mbawania ba mato lito (± 20 – 25 cm), ba so ndrangania, nahia danga na mugogohe, oya hinaomania ba Nono Niha. Tola mube’e ia nahia wombanö, ba ma hadia gö, ba wolohe ba nahia bö’ö. Soyania ba khöda ba nahia mbulu ndru’u (gulegule) na no musou moroi ba mbowoa, ba awena lafaosafaosa.

Bakaulu : Tuguma zi möi moloyo soroi danö Niha me föna, ba latötöi mane : BAKAULU. Lö mila sibai hezo da’ö. me la’ila zinali sesolo Ono Niha, ba so laŵa’ö sinandra mbakaulu, ba furi da’ö ba laŵa’ö sinali zaho. Tobali bakaulu ba tanö si lö mila hezo da’ö. Te sa no irai larongo döi mbanua andrö BENGKULEN, ba Ono Niha laŵa’ö manö BAKAULU.

Bakaoro : Niha si kiökiö ba zalo na no mörö, ba lafotöi NIHA SI-BAKAORO. Bakaoro, eluahania: KIÖKIÖ BA ZALO NA BONGI. Itaria sa göi so niha si mane da’ö, he no atua ia, ba lö i’ila na böla manö giönia na no mörö. Tuada Bakaoro, si kiökiö ba zalo, ba fa’aodö mbo’önia, ibe fametameta’u ndraono, afu lö la angaohafi ia me kiökiö ia ba zalo.

Bahinö : Na no dögidögiö mbo’ö/sikhala niha, börö me no göna ia fa sambalö wökhö (si mane bahi), ba mufotöi sa’ae da’ö “bahinö mbawa”, so zi hulö lade mbahi.

Balaota : Sambalö ia nahia nafo na Nono Niha. Nifazökhi moroi ba geu, nikhao manö da’ö, ba nifa’ese’ese lagölagönia. Fonga’eunia, ba so zi öfa sagi, so göi zowulowulo si mane fa’owulowulo nga’eu gadulo manu. So nihurehure, nifo’indrö’indrö, ba so mube’e wamaedo manu ba tanga si fara’u tanga yaŵa ba detenia. Famaedo ma fangoroma’ö woböwö ba fa’olomasi nawö da’ö. So göi zalösö manö, lö musua wamo’indrö ya’ia. Hinaomania, ban a sigide’ide, si fa egezai lalu’a, ba nahia nafo na lafaolagö ba dome. Ba na segebua, so zi fa sambua si’u fa’enau ba fa lito mbolo, ba mube’e nahia bago na no mura’a, ma no mugaötini, ba lako’o da’ö ba danö, ma zui la’unagö yaŵa ba wulaŵa, ena’ö oköli.

Baloho : Emali, sanuwö, sanökhö si möi mangai högö. Balatu fabörö ba ndranga: Nitötöi balatu fabörö ba ndranga, ya’ia mbalatu si lö adölö me mutanö ia ba ndrangania. Te sa lö onekhe ba zamodanga, andrö wa no abila mbalatu ba no ibörö ndrangania. Amaedola da’ö, nitandrösaigö ba niha si lö omasi fao ba niha sato. No sa faböröbörö gera’erania. Andrö wa lafotöi ia, hulö mbalatu si fabörö ba ndranga.

Bara’a : (1). Bara’a naya = humbahumba nifazökhi moroi ba riti firö, ma köla ma laoya, ba mutatawi da’ö ba gahe gu’i ndra ina, irege na manari ba ma na molaya, ba oi moli fefu da’ö, börö me oi zara fagobi. (2). Gambödo = ibara’ai manö = i’okhögö manö. Afu’afunia oi khönia manö zi siŵa ngawalö. (3). Bara’a huhuo = muŵa’ö da’ö ba huhuo niha, si lö mamonaha li nawönia. Tase ihole’ö manö huhuonia, ba oi huhuo si möi folahilahisinia ya’ia. Huhuo da’ö nifotöi: bara’a huhuo. So döinia sambua tö: ugu’ugu lou si lö ösi.

Bara’ata : → Bara’ata dawuo nifotöi göi dadaunga dawuo. Sinanö si so ngenge, si mane tawuo, ha ba da’ö so nifotöi : bara’ata ma dadaunga. Gasigasi ma daha ngenge segesolo da’ö, hulö na tangatanga ngenge ia, ba wangalui nahiania wa’atofali, si tobali anöitania zui.

→Bara’ata mbaŵa. Ohitö dödö ba nifotöi bawa ba da’e, ba tenga bawa barö 

mbanua (bulan). Nitötöi bawa ba da’e, ba ya’ia bawa nidanö (telaga kecil). Na mu’otufoi nidanö bakha ba mbawa andrö, ba oi zara mamanamana gi’a si so bakha, ma uro ba ma hadia ia mbö’önia zi so bakha ba da’ö. Manamanara ma fetafeta wamana manara andrö, da’ö niwa’önia: BARA’ATA MBAWA, lö tarongo li niha, me tase fafetafeta. Mendrua manö ba tase tofana misa nidanö si toröi bakha ba da’ö. Asese mube dumaduma ba niha soya si zara fahuhuo, irege manö lö mu’ila mu’ungoi huhuo zi fahuhuo andrö fefu. BARA’ATA MBAŴA, LÖ MILA MBÖRÖ LÖ MILA HOGU.

Barahao : Töi orahua gangowuloa niha sato. Si sambua banua, ma mato ha’uga banua ba ha i sara nörira, ma irugi zi sambua öri ma’afefu, da’ö nifotöi “barahao”. Ono mbarahao = ono wobanua, ma ono wa’örisa. Barahao, lö mu’ola. Öri ba no mu’ola, ba zi sambua öri da’ö. Si manö göi mbanua (desa) so nola zi sambua banua. Ba barahao ba tola göi si sambua banua andrö.

Baras : →Töi gana’a ba Nono Niha da’ö. Da’e ngarohu döi gana’a ba Nono Niha: Si tenga ana’a : simo, köla, laoya, lele garamba. Famaruka gana’a: suasö ma töla (perunggu). Famanöi gana’a: firö, otalua, ni’otölu. Si faböbö ba gana’a: haresö sawuyu = 10 karat Haresö otalua = 12 karat Haresö satua (lafotöi SESE) = 13 karat 14 – 16 karat nifotöi SIŴALU (ba mböwö) Semo sawuyu = 14 karat Semo otalua = 15 karat Semo satua = 16 karat Ni’ulini = 17 karat Balaki = 18 karat Farada (balaki gawu) = 19 karat Barasi = 20 karat Mandreo = 21 karat Mandruki = 22 karat Buruti = 23 karat Garamö = 24 karat →Mube’e göi wehede (barasi) andrö, töi ogaonita ba ni’owalu, na böröta sibai mu’ohe tou baewali, bawanou’ö ba danga zanewu niha. Sasesenia ba ba hogu döi ogaonita andrö, mutötöi (M) Barasi, dumaduma : SIŴA BARASI, OUT BARASI, RIWU BARASI, btbn. Itaria göi moroi föna mube’e Barasi, dumaduma: BARASI SAOTA, BARASI NGAFU, BARASI LEDAŴA, btbn.

Bauwu : Ba nuwu. Bauwu dödö = ba nuwu dödö.

Ba’u : Faewungu, kara sebua, hösi.

Ba’uba’u : Owöhöwöhö, elungulungu gera’era; Ba’uba’unö.

Baya : Faedogö, tofaigö. Baya tödöu = töfaigö ba dödöu, faedogö ba dödöu. Baya = babaya. Baya tödöu = babaya tödöu.

Bawi lalu : falalu = fa lö löfö. Bawi lalu = bawi fa’a lö föfö (babi pembawa sial). Nifofanö mbawi lalu = nihundragö da’io, ihundragö ahe. Eluahania = fa lö löfö, börö gamuata zi samösamösa niha, ba si mane da’ö göi dania wa lö löfö niha bö’ö, sango’amuatagö amuata si mane niha si lö löfö no mege. Dumaduma: samösa nama awai halöwönia fanagönagö ma asilöyaŵa. Oi fandröndröu khönia niha awö dalifusönia, itohugö göi ononia wolau amuata da’ö. Khöra göna gamaedola no mege: Nihundröga nama, ihundragö göi ono. Na si sökhi nilau nama ba wa’aurinia , ba oi mauwu khönia niha, itohugö göi ononia wolau da’ö, irege oi göi mauwu khönia niha. Lamane zambua tö ba gamaedola : SANANÖ BIO, SANANÖ GAE, I’O’Ö DANÖTANÖNIA MEGE!.

Bawi lahu : Ha ba gamaedola Nono Niha, terongo mbawi lahu; lamane wanutunö ya’ia. Ya’ia yaŵa hima si siŵa bö'ötö, ya’ia yaŵa Hima si siŵa bölökha. I’uri mbawi tegulugulua, i’uri mbawi si larularua. I’eugö döi motöi bawi safusi, i’eugö döi motöi bawi sebua, da’ö mbawi lahu börö zesolo, da’ö mbawi lahu börö zebua. Bawi si sara si tegulugulu, bawi da’ö si dua larularua, bawi nihou’ö ö ba wangesolo, bawi nihou’ö ö ba wangebua, btbn…

hima zokhö lawölö wobawi, hima zokhö lawölö womanua. Btbn……..

Bidöyö : Abösi, au’a (buta).

Beso : Ere, satuatua, sonekhenekhe (ahli, pintar).

Belu : Indo. Rubah (kewelu) Belu bola lahina : belu = bola lahina – bola nafo. Ha bambola nafo muŵa’ö: belu = saeli, belu bola lahina = saeli bola lahina.

Binadu : Töla li : badu. Binadu = nibadu. Oya zi mane da’ö ba li Nono Niha. Dumaduma: fölö = nifölö = finölö. Btbn……

Taba = nitaba = sinaba.

Binu : Högö niha nifaegö ba zi mate. Muko’o göi ba lewatö zi mate andrö. Binu auri : Niha sauri, muko’ö fatua auri ia na sa. Ha ösi niko’ö, ba toröi ba dete danö högö. Mufaele ba mbawania, ba hele lewuö, wöiwöi zi mate, nibe’e bakha ba hasi nituwu yaŵa. Ba barö hasi nituwu andrö lako’ö mboto mbinu auri no mege. Fohaohao si lö sökhi da’ö, khö ndra tua me föna. Mutegu sibai wolau si manö ba ginötö da’e sa’ae.

Bira : Angi’angi nifarege sibai. Na ambö lou naha wangirö’ö fakhe ba nomo na no aefa wamasi, ba musisila gauko satua, muhaogö wo’angi, ba wamakhai. Ue nisisila zi sökhi fo’anginia. Awena mu’ogama, ba mutanegö bakha dufo, ma olose mufaogö tanö bakha. Mube’e göi tou wafa danedane, afu lö aduwa wakhe. Tobali hulö lou ia, ba ba da’ö mu’irö’ö wakhe/ulitö. BIRAE döi lou si mane da’ö, börö me nibira ia. So göi GU’I NIBIRA. U’i nihaogö fanagu da’ö. Hulö nibira ia, me mu’arege’ö dalakhoi ba nösi gu’i andrö, ba mu’obakola i wama’oli ya’ia. Tenga ha sambalö la’ala’a mbirania. So zoyo, so za’usö, so zowu ge’e ba ma sobowo da’oro. So göi ZAOMBÖ NIBIRA. So göröba nibira. btbn…….

Bole : (1). Ewa ma’ifu; teu ma’ifu ba woleŵa. Na mu’eŵa zebua ma’ifu, ba lö i’anema’ö aetu. Abole ua ma’ifu. Sateu moroi ba da’ö, mutötöi : bolebole. (2). Hole’ö, mao’e. No ibole = no ihole, noifao’e. böi tema bole’e, böi tema hole’ö, böi tema fao’e.

Böhö daoledaole : Böhö sebua. Itaria göi laŵa’ö: böhö tio. Börö me agatabö sibai mböhö, ma nago, ma laoyo, na oya la’a mbulu lakhumo. Ba andrö laŵa’öŵa’ö ba umanö: Böhö daoledaole, böhö lakhumo. Ogomasi si’ai mböhö wemanga bulu lakhumo, ba möi sibai fangataböra da’ö.

Böla : (1). Atöla. Na atöla zagö nomo, ba muŵa’ö da’ö: BÖLA. (2). Na atöla göli, ma ba’o mbawi, bamöi baero mbawi, ba laŵaö: No böla mbawi ba mba’o. (3). Böla mbaŵa = No tumbu mbaŵa. Talu mbongi awena böla mbaŵa = talu mbongi awena tumbu mbaŵa.

4). Böla (bölaböla): böla ba da’e = kata, fanu’a wakhe. Asese laŵa’ö: bölaböla. 

Sambua böla = sambua kata. Tölu böla = tölu kata.

Böli : Höli = öli = tewu. Bölinia = hölinia = tewunia. Böli = böi (jangan).

Bölödi : Bözi ohi nifotafa (pelanting).

Bö’ötö : Bagi mbölökha = ta’io.

Bo’ogu : Tölötölö = ogu = bu’u giriwo = iriwo.

Bulu golayama : Ewali = tola göi muwa’ö manö OLAYAMA. Asese muŵa’ö ba umanö: bulu golayama, bafuli zui laŵa’ö: bulu zebolo. Itaria göi latötöi bulu luo sambua.

Buruti : (1). Ta’unga, Ina Bawaulu Mbatö, Ina Tuho Nomo. Töi ogaonita da’ö khö ndra Ina, ogaonita fasumangeta. (2). Sambalö moroi bad öi gana’a ba Nono Niha.

Burusa : Sambalö döi doho ba Nono Niha. So fulu (10) ngawalö doho ba Nono Niha: 1. Burusa, 2. Hulayo, 3. Kalakala, 4. Fatara, 5. Here’e, 6. Fatebusa, 7. Kolo, 8. Toho kihi, 9. Toho remo, 10. Tafa (toho lewuö) ma zui zilazila nakhe.

Belu gia : Belu = ind. Rubah(kewelu). Gia = bude. Belu gia = belu si fawudewude. Fagia= fawude. Belu gia, ha maedomaedo da’ö sanandrösa ba niha si sökhi fariawösa. He na iŵa’ö ba hoho: Belu dugala = börö me ami ba mbelu mbua dugala, ba na faofao mbelu ba wangalui öra bua dugala, ba maedomaedo niha da’ö si ha sara tödö, ba wangohalöŵgöi fa sambalö gohitö dödöra. Hulö göi si mane da’ö na oya na sa itötöi ba gamaedola “belu”. Belu nakhe, btbn….

Bu’uta : Töla li: bu’u (bu’ubu’u). si no mufakhoi, si no mufabu’u si tebai lö tumörö. Bu’uta ba mbanua na so zangowalu: dumaduma 30 hie guli mbawi ö mbanua. Tambai mbawi walöŵa. Btbn….

Bu’uta ba wanatu banua: 50 hie guli mbawi, nibe’e ba mbanua. Btbn…..


“ D ” Dadaunga : Fagölö ira bara’ata. Na ba geo ba mufotöi: dada dadageo.

Daobe : Mao’e. Oya manö daobe = oya manö mao’e. oya manö daodao = oya manö weawea afu lö alua fa sambalö halöwö.

Daoladaola : Koko = tabolia = katokato.

Damodamo : Sinali na esolo. Böna = rozirozi mböna (benang).

Delalai : Töla li: alai. Delalai = tanömö wa fa alai = tanömö wange’esi. Delalai, fabaliŵa wehede “de’ala/te’ala”. Tanömö de’ala = danömö delalai.

Dawa : Niha bö’ö si tenga oi föfö soi.

Dönudönu : Töla li: Tönu - töna. Tönu - no, ilau tönu = ohitö dödö (cita-cita) Töna - no, idönadöna = (harapan).

Dö’ö manu : Töi zambalö gurifö si hulö gola da’ö. Na i’a ia manu, ba tebai lō’ō, hulö zadö’ö manu. Andrö wa lafotöi ia: dö’ö manu.

Döu : Fökhö si toroi bakha ba dödö = hö’ö dödö. Döu dödö = hö’ö dödö (dendam).

Döröhö : Göndra sebua sibai. Ha tambai si so uli, si mane fondrahi, ba aeru göi ba naunau. Itaria fa’esolo ba fa samösa ma samösa amatonga fanalagu. Döröhö, ba oi uli zaŵa mube’e ulinia. Ebua sibai li, börö me esolo ba anau. Itaria so zi döfa amatonga fa’enau.

Dungengei : Osambalö’ö. itaria göi laŵa’ō: Odungengei; eluahania, osisi’ö manö ngenge da’ö.

“ E ” E’ea : Ue sesolo da’ö. Börö hakhinia, ba mubali’ö dökhi. (manau).

E’era : Fagölö ira Amöila.

Ehura : Tatawi ba fosasi.

Embo : Turia salahi dödö. Turia nilahisi fanguma’ö.

Endrahö : Tangö, fadanö. I’endrahöi ia = itangö ia = ifadanö ia.

Eragi : Terou dödö. Molemba dödö.

Ere : Beso, si to’ölö, satuatua (ahli).

Ewe : Tane’a = tandrösa = ombuwua.

Ewe’ewe : Ind. Beranda, teras.

Eri : Rorogö, wawa (didik/bimbing).

Ezinö : Sasao (sampah).

“ F “ Fabönö : Töla li: bönö. Na muba’a lala nidanö, ba mufatörö bal ala bö’ö nidanö andrö, ena’ö otufo miyöu, afu tola muhalö gi’a, mufotöi da’ö: FABÖNÖ. Bönö (ba da’e) eluahania = ba’a ba wangotufo idanö ena’ö tola humalö gi’a. Bönö: eluahania zambalö tö = bihaigö. Ibönö/tobönö = ibiha. Bönökhi = bihaigö = cukup.

Fadaö : Timbagö, böi o’ö (ind. Tantang/lawan). Mamadaö = melawan = memberontak.

Fae’ö : Fa’anö. No ifao’ö = no ifa’anö. No ifae’ö ba nukhania = no ifa’anö ia ba nukhania.

Faewötö : Fatötöi, lö fao dödö, lö ha sara dödö, fabö’ö zöndra = selisih paham.

Famae : Famaedo, famadumana, famodumaduma. Asese tarongo bah oho na laŵa’ö: hadia tabe famae famatulo. Oroma sa’ae wa ha ba umanö asese alua wehede “famae”, ba eluahania i, famaedo, ma famadumaisi.

Fama’eŵa : Famateu, famalalaŵa, famagöndra, famaföfö.

Famahowu : Famatumbu’ö howuhowu; fanga’asogö howuhowu.

Fama’öna : Fananö zugilö, fakhe ma bawi ma ana’a. Isugi wama’önania = isugi zugilönia.

Famöwö : Töla li: möwö = molo’ö = tunduk. Famöwö = penunduk. No möwö = no molo’ö.

Famaiwö : Töla li: aiwö = oruno (orunoruno), alawö (alaŵölaŵö) = segan. Famaiwö = famalawö = sama-sama segan.

Famahasi : (1). Töla li: famaha = tandraigö = tandra. Böi famahasi = böi tandraigö = jangan mencoba. (2). Nora = ladae nomo nitendro’ö luze nora, awö da’io mbawandruhö nora.

Da’ö nitötöi: FAMAHASI NORA.

Famahokha : Töla li: hokha = hau’a, maoho. Famahokha = famuhau’a = famaoho. O’o na no mu’owuloi na no mu’owi, no ozuzuzuzu, ba lö sa bakha ösi, no muhokha , no muhau’a, no maoho. Huhuo niha sangebuabua’ö fanutunö ngawalö huhuo si lö duhu, mufotöi huhuo da’ö: Famahokha, famahau’a ba lö sa bakha ösi, dumanö famaoho.

Fambölö : Töla li: mbölö = hubölö = ngenungenu = lailö, siböha’u. Sambalö ia moroi ba lailö Nono Niha. Lafotöi göi ia mbölömbölö = senandung.

Famaewuawua : Töla li: faewuawua = fagölögölö. Famaewuawua = famagölösi = famalalaŵa (pemerataan).

Famöndrö : Hörö = sulu = sokafu. Na ba wönu muŵa’ö ba: masioyo. Fangomasi’ö atö wangumaö: sokafu, famondro, ma sulu.

Famongaeŵa : Tola li: ngaeŵa = ngaroro = ngaoma = toföfö. Famongaewa = famongaroro = famongaoma = famöföfö.

Famufu : Töla li: fufu = mama = faitosi = fakiko. Famufu = fomama = famaitosi = famakiko.

Famura : Ina esoro = ina wana ba Nono Niha (meriam kecil). Nitutu bakha ua wame’e akho wana, ba mube’e bakha nga’ukhu zi’öli ma kara si no muhaogö fondrekha. Awena mutunu nakho wana no mege, ba awena göi aefa/tezaumba nononia no mege, numalö baero.

Famura : Töla li: bura ma burabura = si hulö rago ue, niböbö ba zaembu gari awö mbaluse batoho sindruhu, zi samösa ono matua Nono Niha (me föna), na no itörö ua wamaha’ö khö zamaeri fotuwusö. Bura’ö = fera’ö ena’ö möi baero, ni’anösö’ö. famura dödö = fangaukhu dödö ena’ö mofönu, fangandrö mbakhubakhu dödö. Iburasi dödöda = i’aukhuni dödöda = ifatumbu’ö mbakhubakhu dödöda, i’andrö wönuda.

Fanaudanö : Moroi ba wehede: fana’u udanö = eluahania, femondri (li famatenge). Fanaudanö nono andrö = femondri nono andrö. Fanaudanö = famemondri.

Famuru : Töi gana’a Nono Niha, nibe’e ba dalinga. Töinia zambua tö: saeru dalinga. Faoma mube’e ba dalinga (na ira ina/ ira alawe) he ba gambölö ba he ba gabera. Na saeru dalinga , ba fa’abua ma’adombua, ba tebai ambö tölu fanulo, tola ha sara a tambali ma’adombua.

Fanekhe : (1). Töla li: Tekhe = bole = khoi/ fakhoi = tandroi = ngarohui = ndregegö (tandai). Fanekhe = bolebole, famakhoi = fanandroi (fotandroi) = fondregegö.

(2). Töla li: sekhe = tundreheni = lasoni = tuwuni. Fanekhe = fanundreheni = 

folasoni = fanuwuni = sekhesekhe (penunjang/pengganjal).

Fangali mbörö sisi : Fehede nifo’amaedola da’ö ba hoho Nono Niha, eluahania, ono fangali zatua, ba lö göi iböhöli wolau si sökhi si mane nilaulau zatuania, he ama ba he tua awö gawe ba amuata si sökhi soroi nina. Hulö na ibe’e sibai lahe ma börösisinia ba lahe mbörösisi namania, wolau satulö. Fahalö ba hulu/fahalö töi/ fahalö esuanö: Eluahania, molau amuata si lö sökhi ba nawö. Böi fahalö ba hulu, eluahania: böi molau amuata si lö sökhi, si möi börö wa’udusa ba fangafökhö dödö nawö.

Falaso : Faoma molului ba nawö, faoma lalasoni nawöra (tunjang menunjang, bantu membantu).

Fao’e : Mamao’e = hulö na lö omasi ba omasi sa ia (jual mahal).

Faoro : Oroma.

Fakhumi : Fawuka, fakhöyö, fademo (na eu). Tola göi muwa’ö: fagömö, fareto.

Fangohofi : Töla li: hofi = lahisi, embo. Fangohofi = folahisi, fo’embogö. Ihofihofi = ilahilahisi = i’embo’embogö.

Fangandruwe : Töla li: atugu = alawö = andruwe. Fangandruwe = famalawö = fangatugu = fa amaiwö.

Famaeri : Fagölö ira eri.

Faero : Faedo, endronga töra moroi ba zi sambua. Iraono si dombua ma tölu ha samuza fa’atumbu moroi ba dabina zi samösa ina, da'ö nifotöi: f a e r o. So zi dombua/darua faero, so göi zi tölu. (ind. Kembar).

Faekha : Fa’akha, farege sibai, fahatö sibai. No faekha fedaodao = no fa’akha fedaodao.

Asese göi laŵa’ö: No faekha bu’u zola.

Fa’ehao : Töla li: E h a o. Fa’atoföfö gombayasö. Lö fawukha, da’ö nifotöi “ehao/fa’ehao”. Ehaohao (terampil). Fa’ehao = keterampilan = kebersihan, kenyamanan, kesopan-santuna. He halöwö, he amuata, he fehede, he fowaöwaö oi moadu manö: ehaohao = fa’ehaohao.


“ SI LÖ BOTO WA’OGAENA, LÖ BÖLI WA’ASÖKHI. FA’EHAO NIBE BA ZUZU, HE HALÖWÖ, HE BA LI “! Faefo : Faoma yefo. Darua zi so ba mboto hili si fatahö, bawa danö ba gotaluara. Ya’ira andrö no la FAEFO MBOTO HILI. No göi lafaefo nidanö. Faefo = falalaŵa faoma siyefo so ba gotaluara.

Faehagö : Töla li: f a e h a = waelewaele = horigö oroma’ö = horigö bologö. Na huhuo, horigö tutunö. Faehagö = lau fawolo, horigö fa’ele’ö. No ahori ufaehagö = no ahori uwaelewaele, no ahori ubologö, no ahori ututunö.

Fafua : Manamakhe = mangai i’a ba nidanö. He ba nungo nidanö, he ba mbawa nidanö ba he ba nasi; motöi halöwö fangalui/fangai i’a, da’ö nifotöi “ f a f u a”.

Fahawu : Töla li: H a w u = gawugawu = hawuhawu = akhökhöla si toröi si hulö tö nawu. No fahawu = no ihawui hawuhawu, eluahania no oi afönu si toröi si hulö gawugawu, safökhö fangeheta. Oya sibai zobalugö, oya sibai zanötöwui si hulö nawu. Asese muwa’ö da’ö ba gabula dödö. No fahawu abula dödö. No fahawu fo’ömö.

Fahikhu : Tuho li: I k h u. Ba gamonita ba mbolokha asese tarongo li da’ö. Börö me asu, satarö sibai ikhu ba wangago hua gutu ndru’u, si manö hua zökha, böhö ma hadia ia danö bö’ö; ba na lö manö igohi asu, hadia atö fa sambalö huahua, ba tandra wa no so da hi, (so gamonita ba wamolo si no musawö): ba lamane wanguma’ö: No fahikhu mbolokha. Lö i’ago asu hua gutu ndru’u, hulö na oi ata’u na i nasu we’amöi bakha ba göla (atua nitötö’u ba wealu/wamolo. Andrö, satua soloha sialu “FU ba HOGU”), la alui dahi, ba mangandrö ba mbörö gamaorosa.

Fahuruba : Muŵa’ö huhuo/fehede da’e: Na so samösa niha, edöna ifaosa mbua geu ba gotalua ndraono sigide’ide, sato sibai. Ba börö me iraono, oi fahulö, ba oi la’oro’ö dangara, so moroi föna ba moroi furi, ba ngai fasui zamaosa bua geu no mege. Ba da’ö muŵa’ö, fahurubao manö danga ndraono andrö, me ato sibai ira, ba oya rozi göi dangara sangoro.

Fa’isi hae : Ba zi möi malu/mamola muwa’ö da’e. Samolo, ba mu’ao’ao manö ia, wanata’ö asu mbolokha khönia, awö wa ihiehie’ö nasu andrö ena’ö lagohi huahua, wanguŵa’ö: HIYE-HIYE-HIS-HIS-HUI-HUI. Andrö laŵa’ŵ, möi ia malu fa’isi hae, möi ia malu fa’isi ho.

Fangasi : Na’ilo. Bawi awö gö ni’a ba wangowasaini fa’amate zi mate. Fangasi ma na’ilo döinia. Falangi: Talu mbanua yaŵa, da’ö niŵa’ö falangi. Nukha sotöra saganifi sibai, lafotöi da’ö Ono Niha: Sotöra falangi, börö me oroma manö hadia ia ba zi tambai nukha da’ö. andrö wa laŵa’ö ia: Lembe falangi, sotöra falangi, baru bakola falangi.

Fasalio : Falimözi, fazaere. Na ifalimözi zi’o samösa niha lö hadia ia nibözinia, ha ba dalu mbanua manö, muŵa’ö khönia, ifalimözi, ma ifasalio. Ba wehede nifo’amaedola muŵa’ö da’ö. na so zamösa zolau amuata si lö musuno, ban a mu’ila, wa satua ia, ma sangila wetahögö, ba lö mututu boto wanegu ya’ia. Ma na i niha bö’ö nitegu, ba ha nifabalio manö gamaudunia.

Fatao : Sambalö ia moroi ba döi garamba ba Nono Niha, da’ö döitöi garamba ba khöda: Fondrege zebua : Aramba Famahono löfö. Toulö wa’ebua : Aramba Famahowu. Toulö tou da’ö : Aramba fa’awali. Toulö tou da’ö : Aramba Fo’ana’a. Toulö tou da’ö : Aramba Fobinu. Toulö tou da’ö : Aramba Fa’abalö. Toulö tou da’ö : Aramba famolaya. Toulö tou da’ö : Aramba Famanari. Toulö tou da’ö : Aramba Fatao, ba afuriata Toulö tou da’ö : Aramba Famaöndrua ma Aramba waohita, (Aramba duria). Eluaha watanö bö’ö = si’öli, ma öri (köla), raeweraewe, fatao si fadoro eluahania: Raeweraewe = rantai. Fatao si fadoro = rantai Loyang.

Fakhekhe : Fakhokho = to’e’e = ind. Terdesak/tersudut.

Fakhe duha : Töi ngasi wakhe ba Nono Niha.

Famarafö : Töla li: rafö. Farafö = faifö = farege = fasösö. Famarafö = famaifö = famarege = famasösö.

Fanika : (1). Töla li: s i k a = asika = asawi = are’a. Fanika = fanawi = fondre’a. (2). Tola li: tika = titi = took = bökö. Fanika = faniti = fanoko = famökö = ind. Ketuk.

Fanötö : (1). Töla li: t ö t ö = folala (fobawa lala) = ind. Perintis. Fanötö = famobawa lala. (2). Fanötö/fanötö lala. Na lala ba ndru’u nitötö, ba sarara wa balatu WANÖTÖ LALA, me balatu mube’e folowi ndru’u ba lala nitötö. Tötö ba da’e, eluahania: götöi, e’ewa ndru’u faudu lala andrö ena’ö so lala niha. (3). Fanötö/fanötö lala ba huhuo, ena’ö so danömö wangerangera zamatunö, ba sarara sa’ae wa’amaedola zi tobali fanötö lala.

Faikhö : Mamö’i hörö, lö mogasa, lö ara sibai = ind. Sekejap.

Fa’iwa : Famakhelo, fatalifusö. Iwa = makhelo = talifusö si tenga bö’ö.

Fawoyawoya : Si mane fa’oya = sandrohu fa’oya. Fawoyawoya linia wa’ikinia = simane fa’oya linia wa’ikinia.

Fau’u : Tuho li: u’u. Lö muhede, no i’u’u. Fau’u = no i’u’u manö, hulö zi so idanö ba mbawania. Ha ba dödönia bakha so zedöna iŵa’ö, lö alua baehania.

Faerua : (1). Fabaliŵa. Faerua lala = fabaliŵa lala = ind. Persimpangan jalan. (2). Fodombua. Ifaerua ndrongania = ifodombua ndrongania. Samaerua = samakaerua= samodombua donga = ind. Berpoligami (istri lebih dari satu).

Faohi : Tola li: o h i = g o h i. faohi = fagohi. Si faohi = si fao fagohi ba wolohi na so nigohi, gohitö/nigohi.

Faewungu : Kara sebua si hulö hili/hilihili.

Faefae : Zönözönö ma lade, tola göi taŵa’ö ha tö lahe.

Fa’esolo noso : Fa’ebua hagöhagö = fa’aro noso = fa’afatandro ba wehede ba oi niregegö na humede. Tola tawa’ö, oi fehede fayaŵasa, fa’asilöyaŵa, fehede fangosiwawöi niha.

Faewötö : Fa’udu, fatötöi = ind. Bertengkar, selisih paham.

Fehi’a : Fehi’a dödö = fa’aterou dödö; tola göi tawa’ö: femaoso dödö zi sökhi ba wefao.

F ö : Fulaŵa. Amaedola: HULÖ WEKOLI MBOWOA, AHETA BA WÖ, BA MÖI BAWU.

Fosiŵata : Amuata = buabua = ind. Perbuatan/keadaan.

Folare : Tola li: L a r e = s ö l a = s u a = l a ‘ a. folare = fanöla = fanua = fola’a = ind. Ukir

Föröma : Nahia wemörö = ind. Tempat tidur. Fotuwusö : Nifotuwu; nihaogö fangebua. Na sinanö, ba mulölölölö mbörö. Na urifö, muhaogöhaogö gönia, na niha nihaogö fondrorogö , da’ö WOTUWUSÖ.

Fofokhi : (1). Ndrohugö, ngaomagö, ngaroroi = ind. Targetkan. (2). Önaigö wamahela, önaigö wangofaya. Böi zi lö'ölö'ölö, ba böi göi zi töra = ind. Padapadakan.

Fotofoto : Ono guro sigide’ide. Na ono gi’a, welawela.

Fogaele : Fanari, folaya ma maena. Fodaŵadaŵa : Fowenguwengu, fozingozingo, fege’ege.

Fohinaoma : Tola li: hinaoma = nga’öla, guna = tendro. Fohinaoma = fonga’öla = foguna/fa’amoguna = fotendro = fotaroma = ind. Manfaat.

Fongarore : (1). Ngaroro: Angereta zagö nomo bulu zaku. Sandroro = sandrohu gela mbulu zaku wa’ebolo. Tölu rozi iböbö gasö si sandroro. (2). Fefu no si to’ölö omo Nono Niha ba oi nifo’ngaroro. He göi ose ba ma hadia manö nomo’omo, oi mongaroro wa’ebua. (3). Ngaroro = fangila wetahögö, fangila huku si sökhi. Satua ma iraono so NGARORO, tobali omasi’ö niha. Si lö ngaroro = si lö mangila wetahögö. Ba oya na sa gamuata sogoro niha ilaulau. FONDRAORO = wasumangeta. FA LÖ NGARORO = wangosiwawöi niha.

Fohinafua : Hasuhasugö, gödögödö, zambuzambua. Böi fohinafua = böi hasuhasugö, böi gödögödö, böi da’ida’i, duhugöi manö. Fohinafua = ind. Hatihati/pelan-pelan. Böi fohinafua = ind. Hantam terus.

Fukho : Oroisa, howuhowu, böwö. So’aya wukho = so’aya oroisa, so’aya mböwö, so’aya wondrakö = seni, budaya, hokum, kehormatan.


“ G “ Gaolo : Angowuloa wahuhuosa ba Hada Nono Niha, ba ni’ogaolo, ba da’ö göi döinia “ g a o l o “. Töinia zambua tö, na huhuo walöŵa, wamatunö böwö ba wangowalu “ NI’OKÖLI MANU “. Ba na samatunö HUKU WOBANUA si mane FONDRAKÖ, ma ba wangetu’ö huku zi no fasala, ba angowuloa da’ö, latötöi “ NI’OKÖLI LUO “.

Gaölögaölö : Mbölömbölö = hubölö = ngenungenu = ind. Senandung.

Gaukha : Si no aukha = ind. Retak.

Gou : Ba wakake wanoso bewewö da’ö, famaosasi rozi zindro = ind. Gun.

Gowaha : Famagama wanoso nukha ma beŵeŵö zui da’ö. Ba gowaha mu’amöhögö dalu’i zanoso.

Ga…. Lahina : Na no tobali fahuwu zi darua niha börö me faoma no la’a nafo (lahina) nawöra, ba fahuwusa da’ö latötöi ira darua: “ GA AFO’LAHINA “. Na bago mege wamahuwura, ba KABAGO SA’AE DÖIRA. Na uto wamahuwura, ba KA’UTO DÖIRA.

Gotari gotara : Tuho li: OTARA, faoma geluahara gotari gotara, eluahania, ila’ila wamotumbönö woböröta. Börö Gotari börö Gotara, eluahania, ila’ila wa’amoböröta. Ba dabina ndra ina göi, ba latöngöni mbörö gotaraö dabinara. Na lö la’ila da’ö, bana tumbu dania dabina andrö, ba lamane: Si lö Otara. Eluahania, lö i’ila ina andrö, ha mega ibörögö tumuge dabinania.

Götö : (1). U’i = kabo = ind. Sarung (2). Inötö = ind. Masa.

Goyo bulu wali’era : Fali’era gana’a. Börö me bulu wali’era gana’a, nifazökhi moroi ba guli goyo, andrö wa mufadagö sibai wanötöi ya’ia: “ GOYO BULU WALI’ERA “. Na fali’era soguna fanimba mbawi, ba tenga goyo mbulunia. So nifazökhi moroi ba nue ni’osare’a, so göi moroi ba zole mbanio, ba ma moroi ba mbalöbalö wafa. Fali’era manö döi da’ö. fali’era mbawi, fali’era mbago, btbn…

“ H “ Hadöi : Haniha döi. Asese tarongo wehede da’e ba hoho.

Hae (hae wö) : Hewisa. Oi fehede sasese mu’oguna’ö ba hoho da’e. Hafa = kea, tötö’u. hafaini = keaini, tötö’u = ind. Kagetkan.

Hagö : (1). Haniha sa’ae. Hagö manguma’ö! = haniha sa’ae zanguma’ö = ind. Siapa lagi? (2). Hagöhagö = rungörungö. Na mugohi zökha ba ndru’u, ba fefu zolohi ba oi lahagöhagö, oi zara lahahagö. Si manö göi na mameta’u awöda niha ita, ta’egebua’ö hagöhagöda. Da’ö nifotöi fondrungö (forungö) = ind. Gertak sambal.

Haga zibaya : Haga luo. Lö börö latötöi döi Luo Ono Niha meföna, börö me SIBAYA (samaehowu) labe’e töinia. Andrö ero tumbu luo, ba lamane: No tohare Zibaya. Alawu alaŵa zibaya, tobali haga zibaya = haga luo da’ö = cahaya matahari.

Haga mbongi : Sohagahaga misa sasese so ba goboula geu. Faoma ira dai löfölöfö andrö = ind. Kunang-kunang.

Hambula : Manimani sigide’ide sibai, ba oya ngawalö la’ala’a. Asese labe’e ia famoadu mbaru nila’a, ma ba mbalö lembe wanari, ma ba mbagi mbölökha mbaru ndra Ina Bawaulu Mbatö ma ni’owalu. Hambula döi manimani da’ö.

Hahae : (1). Na murörö ndraono, ma na mufeförö, ba musakhoi nono andrö wangahae ya’ia. Tobali fangahae, tola göi taŵa’ö: fondrörö, fangohe’a.

(2). Asese göi terongo meföna, wa na so zalaŵa si faoma mangoroma böwö ba fa’aso khöra, laradö yomo ba nomora dome. Itaria fa sara waŵa, lafotöi 

da’ö: Ihahae yomo domenia. Na ato domenia, ba itaria sageu ma’ökhö ma sageu ero dua wongi ifahö mbawi diwo domenia andrö. Tenga sangahae tomenia ia na lö ifodiwo sebua ero femanga. Fa’osilöyaŵa ma fa lö mangila huku da’ö.

Halihali : Fangositölagö = tola göi “ fangeheta dahi”, fangohori gesuanö. Na so niha si lö molo’ö li niha ba möimöi sa’atö khönia wamuli wanguma’ö ena’ö i’o’ö. ba sanguma’ö andrö nifotöi: ilau halihalinia, ihorigö khönia dahi, iheta khönia gesuanö.

Handriki : Lewuö nahia wangirö’ö ulitö ma tanömö wakhe, nibe’e yaŵa ba wulaŵa, Handriki döi da’ö. So zi fa 4 – 5 ngaroto hao ma kauko wa’anau. Na nifa’irö ba mbowoa ma ba mbaliŵa, da’ö nifotöi ta’aŵa. Haohao : Goigoi, aniasa ba wamalua hadia ia zi sökhi ba soadu. Haohao = fo’ölö'ölö, si to’ölö mufalua, si no mufakhoi ba wamoadu = ind. Tatacara/ seni. Hara si tefuyu nga’eu: Töi mbekhu si lö sökhi, da’ö nitöitöi bah oho Nono Niha. Sinaönia Haranga alitö, ba moroi ba da’ö mböröta ngawalö wökhö laŵa’ö, ni’aso’asogö hara andrö moroi ba gumo, ma gitö haranga alitö andrö khönia.

Hara’a : (1). Ahe awö gafi ba sa’a mbögi, da’ö nifotöi hara’a mbögi. Mufotöi da’ö hara’a, börö me no humara’a nö. (2). Hara’a dugalawu. Farikhi ba nifadoufadou’ö alitö ba nawu, da’ö hara’a dugalawu, me ba da’ö lafa’o ganuhi mbowoa. Oi bowoa si no asila nibe’e tuhituhi tanö furi ba mbowoa. Da’ö dugalawu, ba awu andrö yaŵa “ hara’a dugalawu “. Öda ba hara’a dugalawu = öda yomo ba nomoda. Lafadöni göra ba hara’a dugalawura.

Haraba : Kandrakandra fama’ala ma nahia wanguri fofo.

Harinake : Sambalö döi gö ba Nono Niha, ö fondrege zami. Ba laraga harinake, ba. Maenamölö: Babao. Ha ba dome omasiö ba nifosumange, mube’e gö da’ö.

Helanö : Salaŵa, Tuha, Balugu. Salaŵa helanö = salaŵa sebua. Helanö Balugu. Asese lafaerua wanguma’ö, Salaŵa Helanö, Tuha Terongo, btbn…

Heda’u : Famedameda’u. Heri : Rifö = akao = numana. Iheriheri fökhö = iriförifö fökhö = ifakaokao fökhö.

Heremö : Numana, akao.

Heziwala : Ohi si hino wa’atabö ba hino wanöi. Hedowua döinia zambua tö. Nifotöi hezoyo, ba ohi soroyo’oyo sawu. Hezaitö, ohi saraidöraidö sawu.

Hezilai : Sawuziwuzi sawu.

Hinaoma : Nga’öla, tendroma = guna.

Hinafua : Lö ifohinafua/fohinafua.

Hifo : Langu = racun.

Holehole : Tugalawu: Holi (holiholi) : Holi = turia = höngö = embe.

Hoilagö : Sa’oi dödö wamörögö fombambaya fa sambalö halöŵö. Ihoilagö = ibörögö wohalöwö soroi si’ai dödö awö wa’abölönia.

Horiö : Na no mutatawi mbawi, ba si tebai mube’e sumange dome. Ahe, betua, töla ba mahadia ia danö bö’ö si tenga si nangea sumange dome, da’ö nifotöi HORIÖ.

Hohoi’ö : Olayagö. Na so gomusola dödö, ba hulö wa’omuso dödö, mu’anunöisi wangolayagö, wangohoi’ö, fao awö niha sato, ba wangohofi.

Hou’ö : Na so mbawi sedöna mu’e’ebua, me no mu’eugö ia soguna na furi, ba muhou’ö wame’e gönia. Lö mugaözögaözö, irege ebua boto manö ua, ba awena mube’e wangatabö, na no irugi fa fulu ma felendrua alisi.

Hofi : fg. Hohoi’ö. Hozahoza : Kumokumo, hesehese.

Hö’ö : (1). Daö’ö. Nihö’öhö’ö = nidaö’ödaö’ö.

(2). Fahö’ö. Ohitö dö si lö sökhi. Ifahö’ösi = mama’anö tödö wolau si lö sökhi = 

ind. Dendam kesumat. Fahö’ö = fa’emali ba dödö.

Höli : fg. Böli.

Hösi : Kara, ba’u, faewungu, gela.

Hösiaigö : Osindruhugö = otanigö = ösigö = ositölagö.

Hösö : Sösö, höndrögö.

Höru : Bu’u li, hölu. Fahöru = manguhulö wamabu’u li. Ihöruhöru = ihölui wa ifabu’u ilau. Hili höru, hili wamabu’u zambua bu’u li si fao fahölusa.

Höi : (1). Sambalö ndru’u si mane towi, kölöyömö.

(2). Höi = ölö = noso = fa’abölö. Lö hoihoida wanösö hili = lö fa’abölö wanösö hili. 

Lö höi = lö baduda.

Hulöhulö : Famahulö = ra’ura’u danga ba wa’alio = ind. Tindakan gawat darurat.

Hure göröba : Hure = fohumbahumba. Öröba = baru ba wanuwö. Hurö göröba = Fohumbahumba mbaru ba wanuwö.

Huahua : Utu ndru’u = ind. Binatang buruan.


“ I “ I’anasanui : Ihori fefu gamagama si so ba mboto = ind. Ditelanjangi.

I’ero : Idozigö fefu ero samösa.

I’ezoi’ö : Ibözini. Ihötöi : Ifadanö = inönö = iforege = idou’ö. I’ite : Öna’öna = ide’ide = bötöbötö.

Ina esoro : Fg. Famura. Ini’ini : Lihaliha = ind. Riap-keriap. Mu’ini’ini = mulihaliha.

Indrö’indrö : Mbaŵambaŵa = ngawalö la’ala’a = ind. Warna-warni.

Indröindrö : Ihagaini = di sinari.

"K" Kadede’u - kadede’a: Fehede onönöta famönökhi li ba gamaedola. Hulö si mane na fahurududu mburu’u. imane buru’u: Hurududu, faukhufaukhugö gadulou, rorogö gadulo nawöu, sekhe fa böi atoru tou.

Kandreka-kandreko: Si mane göi wehede da’ö. Oi ha famönökhi umanö ba gamaedola: Kandreka kandreko, ahonohono zabuso. Lutulutu zolofo. Lö i ki, ba lö göi ko, lö tedou lö mangoro.

Kafaedönu-kafaedöna: Tuho zi ndruhu gohitö dödö ba da’e, ba fa’edöna. Mufalali li da’e, faedönu=faedöna. Ka…. (faedönu) – ka…… (faedöna). Eluahania, darua zi fahuwu, ba lafotöi wahuwusara KAFAEDÖNU/KAFAEDÖNA. (fg. Galahina).

Khawaitö : Balasaunö = mbaŵainö = aomöaomö = hulö zi lö nihaniha = ind. Bingung, gugup.

Kalimaŵa : Nahia mbago ma afo. Da’ö nahia nafo nibu’a ba dome na so watomesa. Moroi ba geu ma moroi ba wirö ma suasö mbörötania. Oi nihohoi’ö wamu’a nafo/mbago nibe’e ba galimaŵa ma balaota ma saranö. Oi famoadu watomesa ba Nono Niha da’ö me föna.

Kalökalö : Kalökalö dödö = fangalöngalö dödö = fondrara dödö = böli gölö si ma’ifu atö = fangöbolo dödö.

Kamu’u : (1). Högö. Kamu’u zato = högö zato. Sokamu’i = sololohe = högö niha sato.

(2). Bu’ubu’u mbu ba ndra’alawe. No ifa’oli rai ba gamu’u = no ifa’oli rai ba 

mbu’ubu’u mbu.

Kasumbo : Orona = nukha soyo. Saombö orona = saombö kasumbo = saombö nukha soyo la’ala’a.

Keukeu : Nifasindro ba lalu’a, si mane si’o ma halu. Mufakeu, na iraono mufandro ba lalu’a, ba da’ö nifotö: mufakeu. Na tola musindro ndraono andrö, ba laŵa’ö: itema keu (keukeu).

Kuri : Botoboto.

“ L “ Lakhumo : Sambalö ia wewe sanana ba danö, hulö mbulu gowi mbulunia ba mogumo i, he ngenge ba he bulu.

Laeguakha (laeguara): Sambalö ia, ŵeŵe sesolo, sanöi ba döla geu. Aro sibai ia na mubali’ö böbö. Musisila/muboboto i ua, awena tola mu’oguna’ö.

Laelu : Tesöndra ia ba MBÖRÖ GOTARI GOTARA. Ba nidunödunö ba Nono Niha, ba Laelu andre zamola’a Uwu dödö niha ba mböröra. Sarara sa göi wa ha nidunödunö da’ö (mythologie). Lowalangi sa zindruhu somböi ba same’e era’era dödö ba niha.

Lahumaŵa : Ono matua = ono latano = ono sila’i. Ba haohao Nono Niha, ban a mamasi me föna, ba oi mufalalini döi zi siŵa balö, börö ba wangamoni’ö famasi. Na ira matua, ba lafotöi = la’ila’i, ira alwe = sinawo ma sibolowua. Alitö = zimbozimbo, idanö = nafunafu ma na’ua. Ba oya na danö bö’ö.

Lakhalakha : (1). Famoadu. Alakhalakha = moadu, molakhömi = sökhi.

(2).Lakhalakha = kökö dödö = lifilifi = degudegu = ind. Kutukan, teguran.

Lakhulakhu : Ila’ila = tandratandra. Ha awai lakhulakhu wa so khönia, ba no ifodiwo domenia sageu bawi = ind. Sekedar tenaga yang ada.

Lakia'ö : Agaligali na manibo, aösö ba halöŵö, lö alawölawö, fariawö ba niha, metemetefö = gesit, lincah, lihai.

Lamangoe : Ha ba zökha so nifotöi lamangoe. Hulö na bohalima zalaŵa zökha da’ö. Salaŵa zökha, ya’ia zökha so’aya itö. Na mofanö ia, ba moŵaöŵaö fönania lamangoenia, mato fa önö nga’eu. Ba na möi mangetuna zi’ulu zökha no mege, ba lafasui naha da’ö ira lamangoenia, hulö na la’eni zi’ulura. Isaitagö nörinia zökha ba duhe; tuhe da’ö nifotöi: TUHE NÖRI ZÖKHA. Moroi ba da’ö döi andrö ba Nono Niha: Tuhe Nöri, me fefu ndra Salaŵa/Si’ulu si faböbö, ba lasaitagö nörira khö Duhe andrö (tuhe Nöri).

Lambae : Tuho zinöngöni ba halöŵö = ind. Azimat. Lamboyo : Sambalö ia geu nihalöhalö uli, ba mutali da’ö, mubali’ö alaŵa, ma oloso, ma bolabola, na no musoso.

Landröta : Sambalö ia dalimbo sami. Ba itaria i fakhöyö khönia dalimbo langu. Tola mate niha na la’a dalimbo langu. Mu’osisi’ö hezo ia dalimbo si lö manö i’a kukuö, ba talimbo langu da’ö, sökhi sibai na mutibo’ö.

Laowö : Sambalö döi ogaonita ba wa’asalaŵa, ba munönö i furinia dandrösa gogaonita. Dumaduma: Laowö Atarö, ma Laowö Mbanua, btbn.

Laöhö : Angi sabölöbölö, mufotöi: Laöhö Nangi. Laria : Umanö lailö, folaya maena, btbn.

Ngasi wolaya awö zinunö ba gowasa da’ö ba Nono Niha.

Larua : Owasa, ozialö, lambo. Bawi gowasa segebua, ba mufotöi: bawi si larularua, bawi tegulugulua.

Lata : Asi, bawa nadu Namö nasi = namö lata = namö mbawa nadu. Latano : Fg. La’ila’i (sila’i).

Lawölö : Töi nadu. Lawölö mböwö, eluahania: Siraha ma adu mböwö. Lawölö wobinu, eluahania: siraha ma adu wangai högö/wobinu. Mado lawölö: Nga’ötö Duada Hulu Börö Danö, talifusö Ndruru Bu’ulölö, btbn.

Ledaŵa : (1). Fondrege duho geu sabe’e, si mane ledaŵa dali’anu. So göi ledaŵa ba döla nakhe satua. Abe’e sibai da’ö, hulö zi’öli na tababaya.

(2). Ledaŵa göi lafotöi nomo hada sebua, na ba hoho, ba nihaulihaulisi wanguŵa’ö: Ifuli baomonia ledaŵa, Ifuli baomonia tuho. (ledaŵa = tuho).

Lele : (1). Uli tanö baero, si mane lele gadulo.

(2). Lele mbanio, si toröi ba zole na no mukhao.

(3). Lele, manötöi fehede sogoro niha, nitandrösaigö ba zi samösa niha göi = ind. Memaki.

Lelei : Eregeisi dödö. Allele = erege dödö ma tola göi muwa’ö ba zi no mate: No alele = no mate. Na mugohi mbawi si no moloi moroi ba mba’o, ba mududu nasu wolohi ya’ia, ena’ö alele, ma mulelei ia ua, awena dania tola mura’u.

Lewugö : Me lewugö = me lö mu’ila na sa meföna sibai. Limbugö : Faelungu, elungugö, bini’ö.

Luwu/liwua : Fangerai da’ö. Tola ngaotu ngahönö, ma ngafulu ngahönö, ma ngafulu ngaotu ngahönö. Mutötöi da’ö: Liwu/liwua.

Longoi : Fauzei, osisi’ö, hörögö, tarotarogö, talingaigö.

Lö laotu’ö niha : Lö ehowu’ö si mane niha bö’ö, angelifitö. He nibabaya, ba he foniha ba wangombatö. Lö ahatö göi niha, nifatuwusi niha bö’ö.

Löfö : Lakhömi = harazaki.

Löhölöhö : (1). Kawakawa = ind. Kupu-kupu.

(2). Löhöi = fatou, kumökö = pendendam. contoh: Löhölöhö mbawa nasoa, owöra wakhe ba mbowoa. Na kumökö mbawa nasoa, khö nidanö si so ba nasoa da’ö, ba lö sökhi dania wakhe nirino ba nidanö da’ö, owöra dania, börö löhölöhö mbawa nasoa khö nidanö (fekökö mbawa naso khö nidanö, me oföna itörö mbawa nasoa idanö da’ö, awena aekhu ia ba mowoa). Maedo satua mbawa nasoa, ba maedo löfö ndraono wakhe sowöra.

Löndra : Ungu, radö = ind. Rendam.

Lösö : Okhoi’ö, irege fagölö wa’oköli. Okoli’ö = ind. Jemur.

Löndru : Talinga zinanö sawena tumbu. Löndru go’o. Na no tölu mbongi no mutaru wakhe da’ö, mufotöi: MOLÖNDRU. Bu mbogo, mufotöi: Löndru Mbogo, börö me hulö löndru go’o.

Löulöu : Töi nose (ose) ba ginötö wamasi meföna.

Luozaho : Töi ni’olowalangigö Nono Niha meföna.

“ M “ Madou : Nga’ötö. Moroi ba madou andre, tumbu MADO. Fangera götögötö ba Nono Niha da’e. Si mane wamonga’ötö Ama, Ono, Ma’uwu, Maho, Raha, Madou. I’oroi da’ö mutötöi sa’ae “ MADO “. Mado Mendröfa = Nga’ötö duada Mendröfa. Ba tanebö’önia.

Maduwu : Buaya sesolo sibai da’ö, irege tumbu sa’ae ndru’u yaŵa ba dete hulunia ma ba dete högö. Lafotöi sa’ae mbuaya da’ö: MADUWU. So ba Nono Niha mado Maduwu. Töi ba wa’asalaŵa da’ö khö dua me föna: Balugu Maduwu/Si’ulu Maduwu. So göi Mbalugu Gaza. So Mbalugu Sihaönö Fao.

Maedo : (1). Maedo = maedomaedo = famaedo = dumaduma. Hadia wamaedo Zalaŵa helanö, hadia wamaedo Tuha Terongo? Btbn.. (2). Maedo: Tesöndra da’ö ba gogaita ba nono mbawi, na lakhai. Na so maedo ba gogaita nono mbawi, ba ha waraö auri nono mbawi si so maedo na mukhai.

Makhelo : Talifusö = iwa = si tenga bö’ö = sirege.

Malömalö : Ono guro ma ono gi’a sigide’ide sibai. Böröta mugu da’ö. Na egebua ma’ifu tö, awena mufotöi ia: m u g u.

Manömanö : Nidunödunö. So zi no alua me föna ba so göi zi ha nidunödunö manö. Tola göi muŵa’ö ia: Amaedola = ind. Dongeng, cerita rakyat.

Mana'uidanö : Mana’u

idanö. Eluahania: Mondri = mamemondri. Na lafemondri ndraono, ba lamane: mufanaudanö.

Manu danö : Sambalö ia töi wofo, si hulö fa’ebua marafadi. Mo’idanö wala’ate la’ala’a mbunia. Oi tou ba danö i’alui gönia, andrö lafotöi ia: MANUDANÖ.

Manamakhe : Fg. Fafua.

Manö : Managöi omo bulu zaku. Mangona’ö.

Mangeaho : Mamaösi, mangarongaro, mamadaösi = ind. Mempersiapkan diri.

Manaöfa : Mamulö = tegilo = mudo’a = mangandrauli = tebulö, mangendralu. Tewu’a moroi ba zi no aro.

Mangendröna : Mengetani, fatandro ba zi no mu’a’aro’ö ma ba zi no i’era’era = tetap pada pendirian.

Mauli/maulimauli : Auli’auli. Mangandrangandrauli = ifulifuli.

Manugaele : Manolenolea = tolealea = azo’azo’a/aso’aso’a = monali nazo’a/monali na aso’a.

Mangöhösi : Mangarö = itugu abölö = itugu fatandro. Fökhö, mangöhöngöhösi = itugu abölöbölö. Bu’u li, mangöhösi = itugu mangaro ba wamalua. Mangöhösi wasöndrata oya = itugu abölöbölö wasöndrata niha sato.

Mangölömbu : Mangowulo, i’owulowuloi’ö ia, hulö gölömbu zinali. Ilömbugö ia mane sinali, ilömbugö ia mane muko.

Mamolakhö : Na mufemanga ndraono, laŵa’ö da’ö = mamolakhö.

Manguhulö : Mangofönai’ö = ind. Mendahului. Masioyo : Fg. Famondro.

Marue : Sawuyu = sihakhö’ö = ind. Pembantu, budak.

Maru : Sambalö wongafu niha, ba lö mutandrösaigö. Tola mube’e ngafu Zalaŵa, na saekhu khö Zalaŵa lualua gamaedola. Tola göi ba wongafu niha si sökhi amuata, nab a da’ö aekhu gohitö dödö ba gamaedola. Dumaduma: Hulö zaombö nono maru, hulö mogotogoto asu nono maru. Btbn….

Mekameka : Ita’ita. Mekameka mbawa = ita’ita mbawa = fetafeta mbawa na manga.

Mendro gadulo : Amaedola niha fondrege za’iwi (sobou’a/sate’ete’e). lö mane omasi ia ibe’e ö niha gofu hadia ia khönia. Na ibe’e ö dome gadulo manu, ba hulö na itaba nono mbawi ba dödönia, zi sambua adulo andrö. Afökhö sibai khönia, auli’auli ifaigi, ba ihasuhasugö ia, si manö göi na ibe’e zi sara i’a budu ö domenia, ma ö nononia. Hulö na mugele nono mbawi ba dödönia, na itunu bawu gi’a si sara andrö. “MENDRO GADULO, MUGELE GI’A BUDU”.

Moharihari : Mo’alöta = mo’ambötö. Moharihari deu = mo’ambötö sa’ae deu, moharihari wökhö = ibörögö döhö wökhö.

Mombumbu nomo: (1). Hulö mbumbu nomo, alaŵa dalu, ba manaere zinga fatambai. ( 2). Mombumbu nomo = so gurakha mo'ohia’ö fa oya nomo ba mbanua andrö.

Urakha si mane da’ö ba hada, lafotöi: Mombumbu Nomo.

Mo’adölöŵa : Mo’atulöŵa. So wa’atulö = so wa’adölö.

Mosowenguwengu : Hulö zowenguwengu = hulö zege’ege = hulö zodaŵadaŵa = mosodaŵadaŵa.

Motönu : So ma’ifu. Ha ma’ifu oroma. Ha motönu.

Mosafu : Ba dalu niha segesolo, ba oroma guli dalu sogowulowulo, egezai bölökha. Da’ö zafu.

Morao : Uli mbagi zökha sebua, ma ba zörinia, abe’e sibai. Itaria mangandrauli doho mbalazi wa’abe’e, da’ö nifotöi RAO, sökha sorao.

Mu’uŵa : Uŵa = ŵa’ö. Mu’uŵa = muŵa’ö. Na lö muŵa'ö ba lö mu’ila; na no mu’uŵa, ba wa’agabua.

Mozo : Eha söndru.

Mozö : So ira = tohare ira.

Mutöna : Mutötöna.


" N “ Ndrandra : Mamahare beŵeŵö tobali sinandra/sinali.

Namö (namö lata) : Faosatö nidanö sabakha. Namö lata = namö nasi.

Nadaoya sanalu : Nadaoya = töi mbekhu si faofao ba nangi. Nadaoya sanalu = silawua wino. Da’ö döi mbekhu na mutötöi ia bahoho.

Naonö : Faonö. Idanö na totane, si tetaha/si tetabi ba gaowokaowo danö, lafotöi: naonö (faonö).

Namalö mbanua : Na so ba mbanua samösa nama, ba mu’owalu samösa nononia alawe, si oföna wangowalu, ba wa’alua walöŵa da’ö, ibe’e sageu mbawi ö mbanua, fangombakha wa awena mu’owalu nononia alawe. Töi mbawi nibe’enia andrö: namalö mbanua ma “ Ö ZIRAHA DEKHE “.

Ngasi : Faosatö = Ngafu. Mungasigö = mufaosatö = mungafugö.

Namo (namonamo: Idanö si so manö ba gamagama ma ba mbulu ndru’u na bongi, he lö teu = ind. Embun.

Na’ilo : Fg. Fangasi.

Nelu : Lewatö.

Netenete : ndrela = ind. Titian, jembatan.

Niasa : famöbö (böbö nihaogö famazökhi { folalau }). Moroi ba nue tefazökhi ia, ma moroi ba duratura. Totoŵa doho ba saembu mbalatu nifoniasa.

Ngaŵöngaŵö : Rörörörö, nibayabaya (ombayasö). Lö ngaŵöngaŵö = lö rörörörö, lö nibayabaya = lö ombayasö danga.

Ndrindrigö : Bini’ö = ndrundrugö = balugö.

Ni’odöra : Tuho li: o d ö r a. Noro danga ba zi so furi. Ni’odöra = ni’ohe tobali noro danga ba zi so furi ba nomo, föfö gö me manga.

Ni’o’alifa : famazökhi niasa da’ö. Si oföna ua ni’olamazoe, awena ni’o’alifa awena ni’ofafa.

Nönanöna : Nihanögö = ind. Persiapan.

Ngaeŵa : ngaoma, ngaroro, ngasi = faosatö.

Ngaeŵagö = ngaroroi = ngasigö = fofaosatö.

Ngafinaeta : Nga’örö = ind. Lapisan.

Nga’ötö : (1). Bosia = ind. Tingkatan.

(2). Raha, madou = ind. Keturunan. 


“ O “

Obini : Alui. Odöŵadöŵa : Ohauhau, mo’adölöŵa = mo’atulöŵa = ind. Damai sejahtera.

Odumodumo : Alaŵölaŵö, = aiwö’aiwö = ozurozuro = adugudugu.

Ofanöŵa : Lalania wofanö = taniŵa = lala daninia.

Ogauta : Fogau = fanguhuku = ind. Denda.

Ogölö dödö : Ebolo dödö ba olomasi.

Obu/bo’ogu : Tölötölö = bagi.

Olayama : Ewali. Ba hoho ba lamane: bulu golayama = bulu zebolo.

Olodoma : Odoma = atuatua = otödö = wangila wetahögö.

Olaura : Folau/folalau = famu’a = famo’ösi = ind. Pembayaran, tantangan.

Oloro : Bade segebua = dalu nasi segebua. Itaria göi laŵa’ö: goloro.

Olögölögö : Mowayagua = ebua sibai ba wamaigi. No obu’u gölögölö = no obu’u no mowaya gua. Itaria göi laŵa’ö ba zi mane da’ö: No fazuzu bao!.

Olu’u : No orudu manö, lö zumaewe, hulö lu’u.

Olohu : Fa khögu = gama’u’u = fa ya’o = gambödö = ind. Cemburu.

Ombu’ombu : Ono zinanö si bohou tumbu, si mane tugala, ombu’ombu dugala, ombu’ombu dauli, ombu’ombu gauko, ombu’ombu Manawa, btbn..

Ombuwua : Töröŵa angöröta, sao’ötö. Gofu hadia gabula dödögu, ba ha amagu zi tobali ombuwuagu. Eluahania, ha khö namagu manö ufuli’fulido wangandrö awö ba wanöndra famolala tödögu.

Ombölata : Atumbukha = abölöta. Naha wa’aböla = naha wa’atumbu.

Ono du’ötu’ö/ono goi: Töi fa sambalö gi’a nidanö.

Ondraundrau : Awau’wau. Li si oi farere, ba esolo ma’ifu, hulö li niha si hino we’e.

Ondregeŵa : Fondrege = afuria rege. Lö sa’ae rege/ola irugi da’ö. Ono wobanua : Fg. Barahao.

Ondraliŵa : Famatio = maera wondrali = naoma.

Oratu : Ozaragö = owuloi = tutuyu.

Otaraö : fg. Gotari gotara. Owengu : (1). Aleu. Na murino gowi, lö maulu asoso, abe’e na sa, mufotöi “owengu”. Na mu’okhi’ö zinasa ba zino, lö maulu oköli, ha owengu, ba ginötö da’ö lasinga wangadölö rozi. (2). Owenguwengu, mo’ala’ala, mege’ege, azöndruzöndru, adö’udö’u.

Ozarizari : Atarö sibai haga, ba ohauhau, hulö haga luo ba zahulö wongi na baŵa lökhö.

Ozialö : Fg. Lambo/owasa/larua.

Ozurozuro :Fg. Odumodumo.

Öndru : Faöndru, kaoni, a’asogö, fa’aso, fatumbu’ö.

Ö’öfö : Salöföu, lakhömiu, fa’ehowumö = ind. Kebahagiaanmu.

Ölia : Ulidanö awö mbanua awö nösinia. Örö’örö : (1). Ngaröngarö. Örö’örö dödö = kökö dödö = ngaröngarö dödö. (2). Sito’ua. Dörödörö ia ba görö’örönia mege.

Öndröra : Saombö = sarawu. Helu zaombö.

Ösigö : Osindruhugö.

Ösi sobaribari : Ösi si hulö wonga’eu mbari = ind. Potongan guitar.

Öri : Aya zökha = aya Ötö = fg. Lamangoë.

Öröba : Baru balubalu mboto ba wanuwö = baru sabe’e = ind. Baju zirah.

Ötö : (1). Fataba. Möi ba zi tambai. Mangötö molö. (2). Eŵa = taba. Ö’ötö = gögötö. Ötöi = götöi.

Ötöna : Nahia si to’ölö ba wangötö nidanö, welalö ba zi tambai.

Ötö bötö : Fofokhi, hönagö lala gera’era, hönagö fakhoi.


“ R ” Rabo : Gumogumo nihalö moroi ba hakhi nandrulo, ma mömö si no mu’oköli’ö, nibe’e famara’i galitö galuo, da’ö nifotöi rabo.

Raförafö : Töi ndru’u side’ide, si tumbu ba danö. Lafaogöfaogö ba nafora ira ina me föna si möi fangaro nifö.

Rafögö : Farafö sibai ena’ö hulö zi lö si faefa = ind. Rapatkan.

Raha : Fg. Madou/mado.

Rai : Gamagama nibe’e ba högö ni’orai = ind. Mahkota.

Rakö : A’aro’ö si fao bu’u li fahölusa. Honogöigö.

Raohamö : No aoha’aoha. Lö tambuanö = ind. Enteng, ringan.

Rara : (1). Rara dödö = ebolo’ö dödö = ind. Menghibur. (2). Rara wökhö = rara waosa = mangolösi fa’afökhö wökhö, mangokafui, ena’ö anono, ena’ö moharihari = mengurangi rasa sakit. (3). Rara = ugu’ugu. Murara = mu’ugu = mudözödözö = ind. Menderu-deru.

Ra’ura’u : Fondra’u = saiŵa, fuko, u’ö, tufa sebua ba ma alaŵa. So göi ra’ura’u fondra’u wofo, fondra’u gurifö sigide’ide, si mane furu’ahe, aruru’a = ind. Perangkap.

Raeŵe : Soya dada, soya sifaraharaha. Raŵeraeŵe = ind. Rantai. Asese tarongo ba hoho: Raeŵeraeŵe öri, fatao si fadoro (rantai) gai raeŵe. Ha sara döla sinali, ba oya ndraha nahia wangamöhögö gai sigide’ide. Da’ö nifotöi: Gai Raeŵe.

Rewe : Feta’u, föwö, faoöndrö ira = ind. Kuasai/pengaruhi.

Riwu : Furugö, orudugö, rahugö ba wamaeri.

Rifö : Fera’ö, tafi/tafi’ö = ind. Peras.

Rita : Folaya si lö mofanö ba nahia, ha ahe manö nifadorodoro wamörö salo ma tanö, ba boto mukö’a’ö ba mufaolo föna. Na ba danö ba fao wangahangahagö. Wanguma’ö: fagaölö angi, fagaölö angi………….. Ba na yomo ba nomo, ba folaya famadögö omo, irege manolenolea nomo nifadögöra. Tola lö hedehedera, ba tola göi lahagöhagö si mane tou baewali no mege, wanguŵa’ö: Hu he ! Fagaölö angi !.

Riboribo : Fangöna ba wanebu da’ö. Sara geu si no muhaogö wamofoë, ba balönia no mufanekaoro, nahia nono gara. Mugogohe mbalö si föfö, ba mu’osamuzaigö wamazaumba ono gara no mege si so ba mbalö ribo. Ha si to’ölö zolau da’ö. tola ikhamö wanebu si so ba zaröu mato 50 irugi 60 ngaröfa moroi ba nahia zi faribo.

Röka : Ndraga sise’ise folalau da’ö, nilu’ilu’i zi möi manamakhe, ba si fadiala. Nahia gahulua = ind. Keranjang gendong.

Rudu : Sambalö mroi bad öi mbalatu Nono Niha. Belewa sebua da’ö, nifosembu.

Ruafi : Atongai, önaigö, sambuaini, böi folau baemali.

Rungö : Fg. R e w e.

Rutu : Arutu, furufuru, hugehuge.

Rurusa : Töi wogaoni manu = rurusa, töi wogaoni bawi = sese’ö. Haniha i zondrurusa idanö? Haniha göi zaneseö balö molö? Ena'ö mohohou ba dalu mbatö, famonamö misa gahe mbagolö. Lakhömi zatua si möi löfö, lakhömi ndraono tohu nga’ötö.


“ S ” Sadane : Sandra’u, sagökhö.

Saeli : Fg. Bola lahina.

Saga : Bua wamahela ana’a ba wali’era. Saga ni’omanu’manu, saga ni’osilatao = ind. Bungkal.

Sagala : Niasa, aya, famafali fangaro. Tola göi: famöbö. Sagala döla mbagi = niasa mafi ba döla mbagi. Sagala dalinga zi’u = niasa mafi ba dalinga zi’u.

Sagofa : Sandrohu turu sebua inönö lalu’ö = da’ö nitötöi sagofa = ind. Setelapak tangan.

Sagawi : Lu’i, sakhei.

Sali : Li ma amuata nifazawözawö’ö = ind. Kiasan.

Samene : Tuho li: mene/menemene = motumotu. Samene = samotu.

Samaefo : Fg. Faefo. Saombö orona : Fg. Orona.

Saniagö : Si no tekhao.

Sa’u : Fg. Fau’u.

Same gö mbina : Fg. Bara’ata mbawa. Bina = ngawawa mbawi soya sibai. Bawi si so barö göli, ban a mu’owuloi ira weme’e göra, ba lö tarongo li niha ba gelegele. Same gö mbina, ba lö mane sa’ae wa irongo li niha, fatua ba da’ö so ia.

Sarara : Sindruhu, atulö = tenga faya – simöwö.

Sangoho : Niha si möi manö ba nomo zambua omo na tefaudu so dönu gö, ba lö sa mukaoni ia, da’ö nifotöi: s a n g o h o, ena’ö na isöndra ma’ifu wöfö gö dome ba nomo da’ö. asese niha si mane da’ö, ba i’ila sibai ginötö wemanga ba nomo ni’angohofinia, ba ifaudugö sibai ginötö da’ö, ena’ö fao ia wemanga.

Sandroro : (1). Sandrohu, sangaoma, sagörö. (2). Sandrohu nga’ela mbulu zaku nomo, tölu rozi fao gasö, da’ö göi zi sandroro zagö.

Salöfö : Hare, harazaki, lakhömi = ind. Untung baik.

Sawuyu : (1). Awuyu = wo’uwo’u, lö na sa atua = masih muda. (2). Sawuyu = marue = sihakhö’ö = ind. Budak. Sangawi : Tuho li: khawi/khai/kha’ai. Sangawi = fadorodoro manö ikhakhawisi = ikhakha’ai. Ifadoro manö wondröni numalö khönia, he tanga kambölö ba kabera göi.

Saranö : Saranö, nahia nafo, nifazökhi moroi ba geu, ma laoya, ma firö ma suasö = ind. Cerana.

Saraina : Faritia. Börö me fakhilikhili wonga’eura zaranö, zaraina andrö, andrö wana mu’ohesi wanunö ya’ia ba umanö na molaya, ba lafaedofaedo wanötöi, lamane: Saranö uwu zaraina, saria uwu galimaŵa. Saria, ya’ia ya’i zi mane saranö, ba mosagi i zaria zi mane balaota. Mo’ahe zaranö ba so göi zi lö’ö, ba mohagu i zaraina (faritia), nibözibözi nab a watomesa ba Nono Niha = ind. Canang.

Sese : (1). Molofö = mangeheta du’u ba mbörö wakhe ba nowi. (2). Mangeheta uli döwu = ind. Kupas.

Sesei : Asesei, oya’ö wolau.

Sendroro : Sondrorogö, samaeri, somawa = ind. Perawat.

Sero : Sule, berekekeni, fao’e.

Siböha’u : Lailö, ngenungenu, umanö. Si fa khögu : Si fa ya’o = si fa ya’ia = hanya aku.

Sigae : Töi wakhe ba Nono Niha, ya’ia na sa da’e: silahakho, simarubu, siröga, sirögi, siriwo, siwae, simanawa, masia, falihöwa, sizambi, fakhe duha, wawayasö, sifakhaitö, siriwe ndrawa, fakhe soyo, btbn…

Sikhala : Fonga’eu mbawa = ind. Muka/wajah.

Sikho : Falalu, te’ala, siteteöwanua, teumbanua = ind. Bala.

Sibolowua : Sinawo, ira alawe.

Silaöŵa : Iraono, nga’ötö/tohu nga’ötö.

Silawö : Töi zambalö ndru’u, safeto sibai bulu. Asese lahalö ia me föna (me lö daludalu bö’ö). mube’e daludalu zogikhi.

Siliö : Töi zambalö ndru’u, si faböbö ba wongasi dugala, silimo nifotöi woyowoyo, tugala ma titiro.

Siliwu ana’a : Liwu/liwua = ngafulu/ngaotu ngahönö = ind. Legion. Si liwu ana’a = soya sibai ana’a (ngaotu ngahönö gana’ania).

Silu : Riŵa. Fanilu = foriŵa.

Sikhula : Banio.

Sikhi : Faniriniri wamalega. Sikhi wakhe/böra, famöfö’ö lima ba mböra. Bö’ö na lasikhi mbaluse, ya’ia niŵa’ö si oföna no mege, mufaniriniri wamalega ena’ö tola itimba mbalatu ma toho, na so zolau.

Si lö su’a : Si lö ngaroro, si lö fozu, si lö mangila huku, si lö mangila wetahögö. Itaria laŵa’ö: No i’obawa nasu mbanua, no tobali yaŵa mbawa.

Sinado/sinaraeŵe : Asoa, harumba, kolekole.

Sinösö gölö : Nifasösö/nifa’anö/ni’a’asogö wa’erege dödö. Okhöta nisöndra ba zindruhu gölö/wo’ölö.

Sinundro :Nitundro, nitumbo, nisömba, nifosumange.

Sisikhu : Sambalö ia moroi ba nue: da’ö nue sasese mubali’ö si’o, ya’ia nue sisikhu. Töi nue bö’ö: mönö, e’ea, sinasa, ue mba’e, tabai’oyo, btbn…

Siwöwö : Sindruhu, sarara, atulö.

Sokamu’ui : Töla li: k a m u ‘ u = högö. Sokamu’ui = si tobali högö, sololohe, si’ulu.

Solodoma : Töla li: o d o m a: solodoma = si’olodoma, satuatua, sosilisili, si fahöna fa’otödö, si fahöna fa’aboto ba dödö, sangila wetahögö = ind. Bijak

Sökhöi : Ozaragö.

Söla : Lare, sua, la’a.

Sonuza : Sowatö = sohadi.

Somömö dala : Nisöla ungo, nilare töla, nisua nga’eu. Humagahaga mbalazi wa’asökhi ma me ana’a satua (ana’a buruti ma garamö).

Sumbanö : Nisumbasumba, lö fa’ahono,mohalöhalöŵö manö.

Sui : (1). Sui. Isuo ndru’u = isui ndru’u, isusu’ö ia ba narö ndru’u. (2). Sua = tuo = ind. Tusuk. Böi su’a namö nasi tugala, böi suo (tuo) mböhö falölöŵa.

Soriwiriwi : Si mane li riwiriwi. Na mate niha, ba hoho, ba woloi noso, ba lamane: Moloi noso so riwiriwi lökhö, moloi noso so’afasi zino. Hulö li riwiriwi na molökhö, itugu ara ba taya manö. Lö mu’ila hezo isaŵa. Si manö wa& modumaduma Nono Niha, folio noso zi mate. So göi laŵa’ö, moloi noso so’umbu duo. Btbn…

Sowanöwanö : Sofanöfanö.

“ T “ Ta’awa : Bokoboko. Nahia wangirö’ö hadia ia da’ö, ba nitawi yaŵa ba wulaŵa. So nifazökhi moroi ba mbaliŵa. So gölömbu mbanio (solo mbanio sawuyu) so göi mbowoa si no aukha. Asese mube’e da’e nahia wangirö’ö tanömö zinanö.

Ta’asi : Oroma ia dania ya’ö (ta’asi sibai). Ta’asi, alai da’ö. Fa alai, fa ta’asi niha börö gamuata si hokha mbuda/si lö sökhi.

Taba’ele : Debudebu, manömanö ndra ina ba golayama, si tobali bude ba wahohosa.

Tabina : (1). Zaizai, tahataha, sanaisi, ba’aba’a. (2). Nahia wanataigö tufo, lafotöi = tabina tufo. (3). Mbeto ndra’alawe. No manabina, so ba dalu nidanö, no mo’amonita.

Tabina/amonita.

Tabi : Na mamole niha, ba mufadölö gu’ö ba lala gu’ö, soguna ba wama’ala huahua. So göi fa samösa matöra, idölö gu’önia bakha barö gu’ö soya. Mufotöi da’ö = SI FATABI = omasi ia ITABIGÖ BA GU’ÖNIA HUAHUA (fa sambalö ni’amolokhi).

Tafaya : Nahia nidanö. So moroi ba mbaliŵa, ba so moroi ba zole mbanio sebua. Asese meföna, tafaya andrö nahia wamu’a tuo ba dome na so watomesa.

Ta’ata’a : Sinali wandru = ind. Sumbu. Döladöla gera’era. No sa’ae ifota’ata’a wangerangera, ba ha tö sa’ae famalua. No sa mota’ata’a ba dödönia, andrö lö ifahasu ia.

Tahi : Sinegu, sinendre, lalö, sinawö, si no musawö = ind. Sandungan. Fatahi = penyesalan.

Taiha : Taya, lö oroma = ind. Hilang.

Talakhoi : Fonga’eu la’ala’a nukha ma tufo ba Nono Niha. Khoikhoi si fakiŵökiŵö da’ö. So dalakhoi soyo ba ma la’ala’a bö’ö. Tufo nifotalakhoi, u’i nifotalakhoi. Na oya dalakhoi, ba lafotöi ia: bira (birabira).

Talinga huhuo : Fangaohasi ba wanguŵa’ö da’ö. Na sindruhunia, ba so ma’ifu huhuo famatunö si tobali fasalata. Ma so gamatunö: fanagö, fabagosa, ma fa’abeto nono alawe. Fangaohasi wa laŵa’ö: TALINGA HUHUO.

Tambayo : Töi gamagama Nono Niha da’ö. So nifazökhi moroi ba nukha, hulö zaembu/böbö högö ni’o’azuni lagigia. Ha ira matua zamae’ö da’ö. so göi dambayo, nifazökhi moroi ba gana’a, ma firö, ma suasö. Tola lafae’ö khöra ira ina, ba ha i ina donga zalaŵa zi tola, ba tola göi ndra ama. Bohalima zasese mamae’ö da’ö.

Tambuku : Ha ba zilalö yaŵa ba nomo Nono Niha so da’ö. Börö ndraha manawa si no tobali silalö yaŵa.Muhaogö wamalo’o ba muhaogö wamofoe, irege tola mube’e yaŵa gamagama, si mane fandru side’ide. Itaria göi, ba da’ö yaŵa lafedadao nadu. Na ba zilalö yaŵa ba dawolo so ia, ba nahia mbulu wali’era, ma kambukambu zaga, nab a nomo zalaŵa/tuhenöri hada/tambalina ma fa samösa zi te’oli wobarahao.

Tanaya’ö : Oi ta’ila da’ö. ba na bah oho (fg. Hoho ba zi mate = LAWAÖNDRÖMA BAHO DEMA), ba börö me nifomendrumendrua fanötö, ba andrö mufuli mutötöi döinia si smabalö, ya’ia: Ta’urao = tanaya’ö.

Tane’a : Danedane = tandrösa = dayadaya = ind. Landasan.

Tani : Tuguma, nitugu, khamötö = ohitö.

Taniŵa : Saŵatö ero ma’ökhö/sasese tumugu. Nitötöi taniŵa ba Nono Niha, ba ya’ia mbolo gowi ma nowi ma kabu si’ero ma’ökhö, ma sasese manö möi ia mohalöŵö.

Tanari : Siteboloso. Tanö tanari = tanö sebolo/si teboloso. I’anöröi danö tanari = i’anöröi danö ewolo.

Tandrindra : Nukha ni’ebolo’ö famasahe da’ö, ba mu’oya’ö wamalemba misa khönia la’ala’a. Asese ta’ila na so zangowalu ba khöda, ba sasese ba gafuriata andrö, ba ha na mangowalu mbanuada solo’ö hada bö’ö. lataŵi dandrindra ba nahia zangowalu, he fasui mbate’e, ba he göi yaŵara ba he teu ba zalo awö ba nahia wemörö.

Tobali hulö wandriwandri soya sibai, da’ö: DANDRINDRA.

Tarafa : Danedane, dayadaya. Tarafa zalo = tufo sebolo, si tobali tane’a dadaoma niha. Ibe’e tarafa watomesania, wanörö fangasi namania.

Taratarafö : Tane’ö si möi börö wökhö/amatunöŵa. Ba hoho zi mate, iŵa’ö: Mibe daratarafö khö nadaoya: eluahania, mibe’e dandra khö nadaoya, ena’ö i’ombakha’ö hadia mbörö wökhö na moroi khönia. Taratarafö = tandra ila’ila wa moroi ba dödö wangalui/wanofu. Ha ba mbekhu da’ö mufalua.

Taringöngö (fö) : Ahori ta’ila nifotöi taringöngö. Sambalö ia moroi ba gurifö sihombohombo sanöginögi eu. Aitö la’ala’ania, alio sibai manögi daringöngö ba geu aya’aya nomo, na ni’obö mege ba wa’awuyu lehe geu da’ö.

Taringöngöfö: Muŵa’ö 

wehede da’ö ba ndraono side’ide, si so na sa ba gayagaya. Na no ebuabua ia ma’ifu, ibörögö i’ila niha, ba no agaro hörönia wanöngönöngö hadia ia, irege oi oroma manö zaitö hörönia, da’ö niŵa’ö: Ono da’ö taringöngöfö. Hörönia .

Taroma : Nahia saro, nahia so’arota = dadaoma = nahiania saro. Taroni = dadaoni, iagö dadaoma da’ö. Tetaro, dumadao = manaro’ö, taroma namagu = eluahania, nidadaoni namagu, dadaoma sumange da’ö, dadaoma wa’asalaŵa = ind. Kedudukan.

Taru : Eu nitarösi balö, mato ezai bölökha wa’esolo, ba mu’oguna’ö ia fanöginögi danö, nahia wananö sinanö, simanö ulitö (fakhe), rigi, gaelegaele, btbn. Nowi nitaru, mutötöi: s i n a r u. tanömö wakhe nitaru ba nowi/hii, mutötöi fakhe sinaru. Fatua lö sawai wanaru, ba tanö si toroi si lö na sa mutaru, mutötöi: balö ginaru.

Tarufa : Eu nitaru’ö, nahia wangamöhögö fa sambalö, mafole nomo, ma fa sambalö gurifö, mutötöi da’ö: T A R U F A.

Tata : Fehede fango’ou da’ö. Hogu geu si bohou mu’obö, ba muhau’a manö, ena’ö möwö zihau’a andrö, mu’e’eŵa, da’ö nifotöi: Mutafa. Tobali, a t a t a = ahösö. Tata = hösö. Da’ö nomo si no oi obou awö gasö, ba atata manö tou, ba si manö göi dania fefu mboto nomo, isaŵa oi atata manö.

Ta’unga : Buruti, ogaonita ba khö ndra ina wehede da’ö, nitandrösaigö khö ina si nangea mufosumange. Inada yomo Buruti, inada yomo ta’unga.

Tarizi : (1). Dangidangi niha mafi föna, da’ö nifotöi tarisi. Bu darizi. (2). Tarisi hili ma tarisi mbaho. Singa hili da’ö nifotöi tarizi hili. Tarizi mbaho, ya’ia zui si tou mafi ba gahe hili, sahatö si tou ba daro’o mbaho. (3). Tarizi mbanio, si so ba mbörö ngamohi, da’ö zagatorutoru. Lö sökhi nibali’ö nai’ösö.

Ta’olöha : Tuho li: Löha = f u f u = faitosi (ind. Hancurkan). Ta’olöha = tafufu = tafaitosi = ind. Kita hancurkan.

Tawu wanikha : Tawu wanikha/ naha wangirö’ö fanikha me föna ba Nono Niha, me lö na sa oya guri (botoboto) sofeta ba danö niha. Sigaru nohi si lö saboto na ihaogö da’ö, la’okhoi’ö ba wulaŵa. Moroi ba mbörönia mufatörö wnaikha,me taro’onia hogu

Teatea mbewe : Fehede si lö boto, ma si möi börö wama’udu niha manö, ma fehede si lö mila eluaha, da’ö nifotöi: Teatea mbewe. Lö mogu’osisi’ö da’ö.

Te’ata : Te’oso, teholi, teturia, tehöngö.

Teu mbanua : Fehede fangaohasi fa sambalö zi no alua si tobali busibusi dödö fa samösa niha. Ma ba nomo da’ö, no göna wa’amate niha, ma no itörö ira talinga huhuo, si tobali tanömö wangandruwe. Salua da’ö nitötö: Teu mbanua, börö me oi terongo manö ia misa ba mbanua.

Telögu : (1). Telögu, tanö tou dötö’a/talu, ba tanö yaŵa hulu = ind. Tiarap/telungkup. Tambainia: Terigaŵa. (2). Telögu, töi zambalö mbalatu Nono Niha, nifotöi gari. Oya sa göi döi gari/balatu fangöna Nono Niha: gari telögu, gari fatuosa (so sa’a wötö), gari balatu sala, gaduba, rudu, here’e, balatu boko, rosö, btbn.

Tetenaulu : Takula si’öli/tefaö, nifao’ö niha na möi manuwö. So göi detenaulu, nifazökhi moroi ba lema’a, ba mube’e khönia misa humbahumba. Lö mu’ila dania döi zamake tetenaulu da’ö, me tase farumba manö, ba lö oroma zikhalania.

Tewu : (1). Fg. Höli. (2). Fakhöyö = faruka = fatötö. Falaete = fatewu = ind. Tumpuk/menompang.

Tiutiu : (1). Töi wofo, si fakhilikhili khö dowitowi.

(2). Fa’afökhö dödö = fatiusa = ind. Kedengkian, iri hati.

To’e’e : Fg. Fakhökhö.

Tosaeri : Tokhai ma’ifu, motönu ma’ifu.

Toluke : Tedou, töra, mohutu.

Tödö hara : Ba hoho ba zi mate, tarongo HARA SI TEFUYU NGA’EU. Bekhu si lö sökhi, samofömofökhö niha. Bekhu si ono wönutö. Bahe wa’ae bekhu si lö sökhi ia, ba itaria irara sa’atö dödönia, ba lö ifofökhö niha. Amaedola: TÖDÖ HARA MODERARA, eluahania, i’ala ae mbekhu, ba moderara atö dödönia, mendrua mane i niha ba nawönia niha, faoma farara tödö.

Töla gasa : Aya ba mbagi mbölökha da’ö. ha motöi ira salaŵa na ira matua, ba ira donga zalaŵa (ira ina) zango’ayagö da’ö. töla gasa ndramatua, ba danga kambera mufao’ö, ba na ira ina ba mbö’ötö kambölö. Töla gasa ndra ina, ba ana’a ma firö ma suasö, ba töla gasa ndramatua ba baero gana’a/firö/suasö, ba so göi dawödawö (kara safusi). Oi sa’atö ba mbö’ötö ba gabera naha.

Tumbönö : Bönökha si no mu’asiwai, na ifuli musao’ö = tumbönö.

" U " Udu : Emali, tamba (si fatamba), si fa’udu, baloho.

Ue ndrali : Ue mbalazi, ue ni’odaligö, ue zinöngöni.

Ufu : (1). Wusiwusi, hohohoho. Imane ba gamaedola: He ha ono wotofoto zalau ba galawau, ba ufu’ufu atö mbawa. Eluaha wo’ufu ahulua: andrö saoha gölö zi no so, he ha no öna’öna, rorogö ua si no so, ba mönömönö sa dania. ( 2). Mogaoni fofo, ba zi möi fagitö (mama’ala fofo). Mufotöi da’ö: FA’UFU. So zi möi fa’ufu siliwi, so göi zamasökhi h a r a b a, wogaonigaoni fofo segebua: Fune, buru’u. fefu da’ö mufotöi: fa’ufu.

Uka : Odödögö, otanigö. Awai manö ni’ukau, ha fa’osilöyaŵa = awai niodödögöu (ni’otomotomosi dödöu/ni’otanigöu, ha fa’osilöyaŵa.

Uke : Sindruhunia, moroi ba li Indonesia wehede andre, (ukir), ba no i tobali sero ma’ökhö ia ba Nono Niha, eluahania; sua, la’a, söla, lare, oi si faoma fangohalöŵögöi nitötöi u k i r (uke).

Ulo : (1). Li sebua da’ö, fagölö ira deteho. Wa’asese labe amaedola ia Nono Niha, wanguŵa’ö: Hulö mamoturia gulo, iteu högönia wa’a’oi dödönia = ind. Lalat pikat. ( 2). Ulo = fili = fohu = ind. Pilih. Hana wa ö’ulo niha ni’omasi’öu? Böi ulo masimasi, böi famohumohu töwu, öhalö seganau ngaroto. ( 3). Bö’ö göi geluaha na laŵa’ö: MA’ULO (lö nisura ia ba hurufo M), eluahania = bidöyö, au’a, abösi, balunö.

Ungo : (1). Ungo = boto. Ungo nidanö = boto nidanö = ind. Batang/sungai. ( 2). Ungo doho = bulu doho nitanö ba dotoŵa. ( 3). Ungo huhuo = ösi huhuo. Ta’ungoi zamösana ita huhuoda, fa böi fatuli ba hulu.

Uru : (1). Uru = mölimöli, mbombo. Uru mbanua, mölimöli mbanua, mbombo mbalö mbanua. Na no aefa la’a’aro’ö ngawalö gamakhoita ba wondrakö, ira satua mbanua faföfö, si tobali famangelama zowanua, ena’ö la’ame’egö tödö goroisa andrö. Bulu nohi safusi gila’ila/tandratandra andrö. Da’ö nifotöi URU MBALÖ MBANUA. Na so zanawö si no mufakhoi andrö, ba sanawö andrö niŵa’ö: NO ITORUGÖ/ITIMBA TOU GURU MBANUA.

(2). Samölö akhe, ma samölö feto, samölö ohi, ba wanga’i niro, nifotöi: ÖSI 

GAHE’AHE (tuo na no mufolaru), ba la’urugö ua ngamohi mbua nakhe/feto/mbanio. Lafalala guru, irege lasöndra wondrege nösi soya dania na lakhai/lafölö. Famahowu ngamohi mbua winölönia andrö nifotöi: U R U.

Uso : Tötönafö, omusola dödö. Uso dödö, tötönafö, fangomuso dödö. Böi fo’uso dödö ndraono, ma dania fayau.

U’u : (1). Fau’u, sa’u. böi be baero, böi tura’ö, böi wa’ö, böi ombakha’ö. U’u = ind. Pendam. ( 2). U’u manu = töi dalimbo.

Uwa : Ŵa’ö. lamane ba gamaedola: Lö muŵaö ba lö mu’ila, ba na no muŵa’ö ba wa’agabua.

Uwu gere : Sokhö fo’ere = ind. Dewa/i keulamaan. Na so me föna zelungulungu era’era, ba lamane: “ Nifaelungu nuwu gere”. Sarara sa’ae wa’bekhu niŵa’ö andrö Uwu Gere.

“ W “ Waelewaele : Tuho li: ele. Ele’ele, fangoroma/fangoroma’ö. ila’ila. Fama’ila’ö. waelewaele = fa’ele’ö manö, foroma’ö manö. Fa’ila’ö manö, ena to’ele’ele manö.

Wageu : Fehede si no mu’ombuyu’ö da’ö moroi ba “b a g e u”. Lö i eluahania na ha ya’ia manö, so na sa moroi föna: SATUA + wa (ba) geu = SATUA WAGEU: SATUA BA GEU moroi ba SATUA BA NGA’EU. Muwa’ö ba niha si lö manö sangowalu, he ira matua ba he ira alawe. Satua wageu, atua manö ba nga’eu/atua barö.

Wahawaha : Wolewole/bolebole.

Walawala : Sinegu, sinendre. Lö walawala = lö sinegu, lö sinendre.

Walawala = ta’unöŵa.

Walewale : (1). Ha ba wofo so nifotöi walewale, si mane si so ba mbo’ö magiao = walewale magiao = walewale gogowaya. ( 2). So göi gamagama ndra ina ba khöda, tawi ba za’isa’i ma ba roto. Sasesenia ba ba roto matua, mutötöi göi da’ö: walewale/ni’owalewale.

Waliwali : (1). Tuho li: F A L I. Tofali, te’amöhögö. No möi waliwali mbagigu = No tobali si tefali ba mbagigu = ind. Tanggung jawab. ( 2). Na so zatua zedöna mate, mufotöi göi da’ö, sawaliwali moroi ba wehede: awali = awai, ahori. Sangetungetu sangohori noso.

Walöwalö : Wu’uwu’u, wa’uwa’u. Na ba mbua nohi, mufotöi walöwalö. Na sinanö bö’ö, simane duria, hambawa, btbn, mufotöi: wu’uwu’u, wo’uwo’u.

Wolowolo : Fa’ebolo. Balatu si sagöfa wolowolo = balatu si sagöfa bolo/fa’ebolo.

Wandriwandri : Nukha nitawitawi, ele’ele wa’asalaŵa, ero na so gowuloa fatomesa, ma na so gowuloa ba wa’amate, fangombakha wa’asalaŵa dandrösa gowuloa andrö = ind. Panji-panji.

Waöwaö : Ofanöŵa, lala sinörö.

Waorowaoro : Fg. Waelewaele.

Waröwarö : Tuho li: f a r ö. Akhazilato, ma gosi moroi ba nirino, ban a no ogo’ö nidanö ba toröi tö, gosi ma farö moroi ba nirino andrö. Mowaröwarö, eluahania, so so misa gosigosi soroi warö.

Ŵasiŵasi : Noro dödö, abula dödö, ni’alangusi tödö.

Wawa : Fg. Faeri.

Wewe : Menemene, fawewe = amenesi.

Wiwi : Furusi. Awiwi = afuru nikhu ma bawa ba mbalatu. Wiwi = zizi = awiwi = azizi.

Wowo : (1). Rino (fondrino manö ba nidanö kafu). Ha ba wondrino rigi mŵa’ö da’ö. rigi niwowo töla (lö tumeteu), rigi niwowo (no tumeteu). ( 2). Awowo: Maoho, mbuyutö. Niha si bohou döhö moroi ba wökhö, awowo nösinia.

Wöwösi : Alimagösi = ind. Enggan.

Böi wöwösi’ö we’amöi awönia = böi buasi ölö we’amöi awönia. Wöwösi = abua 

gölö, lö aoha gölö.

Wösiwösi : Mangesa dödö, maniasa. Noa sa i’amualagö, ba ifuli i iwösiwösi ia. Böi wösiwösi’ö, me no nilau dödöu = böi fuli mangesa dödöu, me nonilau dödöu.

Woyowoyo : Fg. Silimo.

Wöhötö : Khaŵaitö, zöndraö = ind. Gugup/bingung.

Wöröwörö : Fondrege si tosai, böiböi, wöiwöi.

Wöwöi : A’asogö, fazökhi, fatumbu’ö = ind. Ciptakan.

Wuluwulu : Angowuloa lehe sobawaulu (si lö na sa saboto) = ind. Kuncup bunga/daun.

Muwuluwuluni: Mufurugö/mufaböbö ena’ö hulö lehelehe si lö saboto.

Wuwu : Böda, fangandrauli = ind. Mundurkan.

Wöli : Nga’eu/boto ma’afefu. Oroba mboto = oroma wöli.

Walo : Fg. Barahao.

“ Z “ Zaezae : Sambalö ia töi dalimbo si tola mu’a. Zaerezaere : (1). Si’öli salua na fagobi we’ugu mbanua. Itaria göi latötöi ia “ solela goi” ( 2). Kara sanifinifi, ba mube’e fohaluni/fanebu. Asese me föna, ba ba riboribo labe’e, awena lariboini. Töi nono riboribo da’ö: ZAEREZAERE.

Zaizai : Hidehide, igide’ide’ö, zarazara, öna’önaigö. Zaozao : Sasao, ta’unöŵa.

Zaulezaule : (1). Sizaulezaule, naŵanaŵa.

(2). Fanalahini, salahi. No ibe’e khögu zi sageu bawi, zaulezaule me no utolo ia ba 

wangowalu nononia. So ba gamaedola: “Zaulezaule geu wanata, mufatöfatöfa yomo ba gasö hambo”.

Zauzau : (1). Du’u songenge töla. Töinia sambuatö: Huwahuwa. (2). Zauzau, simbo, sau = ind. Uap.

Zarazara : (1). Fg. Zaizai. (2). Eu nihaogö fama’oli, ba lö i faekha = ind. Jeruji besi.

Zawuzawu : Hulö zawu. Ozawuzawu, no maoho, lö fasösö, hu;ö nagole zawu = no ozawuzawu.

Zawözawö : Nisawösawö. So göi zawözawö famamaha ba wanaoka. So zawözawö alaŵa, ba so zawözawö aröu = ind. Lompatan.

Zizi : Fg. Zizi.

Zözöi : Kafutö. Okafukafu sibai. Gae zözöi mböböi. Eluahania: Hulö wa’okafukafu howu gao nösi ba aböböi sibai sa, böböi sokafukafu göi.

Zulözulö : Faoma fasulösulö be’elö. So zulözulö ana’a, ma bawi ma fakhe ba ma kefe. So göi zulözulö/ngaluo wohalöwö. Töi zi mane da’ö sambua tö, ba FATANÖ LUO. Zulözulö ba li ind. ARISAN.

Zulozulo : Falalilali, fadauridauri (fatauritauri). Na musömö naya manimani, ba muzulozulo wanöwö, mufalalilali la’ala’a. Hulö simane dumaduma: musömö ua, lima ngawua manimani safusi, awena lima manimani soyo, awena lima manimani sohandru, awena lima manimani saitö, btbn.

Zuzu : (1). Tete = mafi yaŵa. Mube ba zuzu eluahania, mube tanö yaŵa. ( 2). Faondragö, enahögö. Tebai izuzu niha = tebai ifaondragö niha, tebai i’onahögö niha. (3). Na musila geu si no faifö rozi, ba bakha ba zi no mufolade, mube’e zara geu si no musulo balö. Mubözi tu’i wato daro’o geu da’ö, ena’ö asila geu no mege. Da’ö nifotöi zuzu = ind. Baji.

Zuzumö : Rozirozi geu ma döi si tetaru ba nösi niha, da’ö zuzumö. Na moroi föna nangi ba zamoloyo tundraha, latötöi göi da’ö: zuzumö nangi (fazuzu nangi).


"Lö Sendroro Sitenga Sadono, Lö Sangehao Sitenga Sokhö"

By: Marius Telaumbanua (Ama Pasca)


Fabaliŵa lala edit

Bale zato: OlayamaAngombakhataBawagöli zatoMonganga afoNahia wamakoriNga'örö spesialNgawalö wanoloSafuria tebulöSanandrösaSangai halöŵö