Wp/mag/बिहार

< Wp‎ | mag
Wp > mag > बिहार

बिहार भारतके पुरुबी भागमे स्थित एगो राज्ज हे जेकर राजधानी पटना हे । ई जनसङ्ख्याके दृष्टिसे भारतके तीसरा सबसे बड़का प्रदेस हे जखनिकि ९४,१६३ बर्ग किमी क्षेत्रफलके साथे बरहमा बड़का प्रदेस होल । बिहार बिश्वके चौथा सबसे अधिक जनसङ्ख्याबाला उपराष्ट्रीय इकाइयो हे । १५ नबम्बर्, २००० ई॰ के बिहारके दक्खिनी भागके अलगे करके एगो नया राज्ज झारखण्ड बनावल गेल । बिहारके उत्तरदन्ने नेपाल, दक्खिनदन्ने झारखण्ड, पुरुदन्ने पच्छिमबङ्गाल, आउ पच्छियादन्ने उत्तरप्रदेस बिद्दमान हे । ई क्षेत्र गङ्गानदी आउ ओकर सहायक नदियनके उपजाऊ मैदनवनमे बसहे । गङ्गा एकरामे पच्छिदन्नेसे पुरबकेदन्ने बहहे ।

राज्ज
[[File:Rajgir - 028 Bathing Pool at foot of Hill (6291944753 ).jpg|139px]]

प्रतीक
गान: मेरे भारत के कण्ठ हार
(हमर भारतके कण्ठहार)
Lua error in Module:Wp/mag/Location_map at line 425: No value was provided for longitude.
निर्देशाङ्क (पटना): निर्देशाङ्क: अनुपलब्ध अक्षान्श
Invalid arguments have been passed to the {{#coordinates:}} function
देस भारत
गठन २२ मार्च १९१२
राज्जके दर्जा २६ जनवरी १९५०
राजधानी
आउ सबसे बड़का नगर
पटना
मण्डल ३८
शासन
 • सभा बिहारसरकार
 • राज्जपाल राजेन्द्र आर्लेकर[1]
 • मुख्यमन्त्री नीतीश कुमार
 • उपमुख्यमन्त्री

सम्राट चौधरी

विजय कुमार सिन्हा
 • बिधानमण्डल
 • सन्सदीयक्षेत्र राज्जसभा (१६ पीठ)
लोकसभा (४० पीठ)
क्षेत्र[2] ९४,१६३ किमी2 (Formatting error: invalid input when rounding वर्गमील)
क्षेत्र दर्जा १२मा
जनसङ्ख्या (२०११)[3]
 • कुल १०,४०,९९,४५२

बिहारके जनसङ्ख्याके अधिकतर भाग देहातिये हे आउ खाली ११.३ प्रतिसत लोग नगरमे रहहथिन । एकर अतिरिक्त बिहारके ५८% लोग २५ बरिससे कम आयुके हथिन । हिन्दी आउ उर्दू हिँयाके राजभाषा हे, पर आउओ भासा प्रचलित हे जेकरामे भोजपुरी, मगही आउ मैथलियो हे ।

प्राचीन आउ मध्धकालीन भारतमे जे क्षेत्र अखनी बिहार हे, ओकरा राजनीतिक आउ सान्स्कृतिक शक्तिके केन्द्र मानल जाहल आउ पढ़ेला एगो स्वर्ग मानल जाहल । मगहसे भारतके पहिला सम्राज, मौर्यसम्राज्ज, साथ ओकरे साथे बिश्वके सबसे ब्यापक धरममे से एक बौद्धधरमके उदय होल । मगधसाम्राज्ज, बिशेसरूपसे मौर्य आउ गुप्त राजबन्सोके अन्दरे, एगो केन्द्रीय शासनके तहत दक्खिन एसियाके बड़का भागके एकमे मिलैलकै । बिहारके एगो आउ क्षेत्र मिथिला हे जे सिक्षाके प्रारम्भिक केन्द्र आउ बिदेह सम्राजके केन्द्र हल । बिहार नामके प्रादुर्भाव बौद्ध सन्यासियनके ठहरेके स्थान 'विहार' सब्दसे होलै, एहिसे 'बिहार', 'विहार' के अपभ्रन्स होल । १२ फरबरी १९४८ मे महात्मा गान्धी अस्थि कलश जे १२ तटपर बिसर्जित करल गेलहल, त्रिमोहिनी सङ्गमो ओकरामे से एक हे ।

नामके उत्पत्ति edit

बिहार नाम सन्स्कृत आउ पालि सब्द विहारसे लेल गेलहे, जेकर मतलब हे "निवास" । मोटा-मोटी बर्तमान राज्जके घेरेबाला ई क्षेत्रमे बड़ीमनी बौद्ध विहार हल, जे प्राचीन आउ मध्धजुगमे बौद्ध भिक्षुअनके निवास स्थान हल । मध्धकालीन लेखक मिन्हाज् अल्-सिराज् जुजानी तबकत्-ए-नासिरीमे रिकॉर्ड् करकिहे कि ११९८ मे बख्तियार् खिल्जी बोधगयासे लगभग ७० किमी दूर, ई सब्दसे पहचाने जाये बाला नगरमे एगो नरसन्हार करकिहल, जेकरा बादमे बिहारशरीफ् के नामसे जानल जाहे ।

इतिहास edit

बर्तमान बिहार बिभिन्न ऐतिहासिकक्षेत्रसे मिलके बनल हे । बिहारके क्षेत्र जैसे - मगध, मिथिला आउ अङ्ग- धार्मिकग्रन्थ आउ प्राचीनभारतके महाकाव्यमे बर्णित हे ।

प्राचीनकाल edit

सारन मण्डलमे गङ्गानदीके उत्तरी किनारे चिरान्द, नवपाषाण जुग (लगभग ४५००-२३४५ ईसा पूर्ब) आउ ताम्र जुग (२३४५-१७२६ ईसा पूर्ब) से एगो पुरातात्विक रिकॉर्ड् हे ।

मिथिलाके पहिला बेर आर्य लोग बिदेह साम्राज्जके स्थापनाके बाद प्रतिष्ठा प्राप्त कैलन । देर बैदिककाल (१६००-११०० ईसा पूर्ब) के दौरान, बिदेह दक्खिन एसियाके प्रमुख राजनीतिक आउ सान्स्कृतिककेन्द्रमे से एक बन गेल, कुरु आउ पञ्चाल सङ्गे । बिदेह साम्राज्जके राजा हिँया जनक कहला हलथिन । मिथिलाके राजा सिरध्वज जनकके पुत्री एगो हलथिन सीता जेकर बाल्मीकि द्वारा लिखल जायेवाला हिन्दु महाकाव्य, रामायणमे भगवान् रामके पत्नीके रूपमे बर्णित हे । बादमे बिदेह राज्जके बाजिशि नगरमे अपन राजधानी हलै जे बज्जि समझौतामे शामिल हो गेल, मिथिलोमे हे । बज्जि भिजुन एगो गणतान्त्रिक शासन हले जन्ने राजा राजासभके सङ्ख्यासे चुनल गेल हलन । जैन आउ बौद्धधरमसे सम्बन्धित ग्रन्थमे भेटल जानकारीके आधार पर, बज्जिके ६ठा शताब्दी ईसा पूर्बसे गणराज्जके रूपमे स्थापित कैल गेलहल, गौतमबुद्धके जनमसे पहिले ५६३ ईसा पूर्बमे, ई बिश्वके पहिला गणतन्त्र हलै । जैनधरमके अन्तिम तीर्थङ्कर भगवान् महावीरके जनम बैशालीमे होलैहल ।

आधुनिक पच्छिया बिहारके क्षेत्रमे मगध १००० बरिसला भारतमे शक्ति, शिक्षा आउ सन्स्कृतिके केन्द्र बनल । [ऋग्वेदिककाल]]मे ई बृहद्रथवन्शके शासन हल । बरिस ६८४ ईसा पूर्बमे स्थापित हरयङ्कवन्श, राजगृह (आधुनिक राजगीर) के नगरसे मगध पर शासन कैलक । ई वन्शके दु प्रसिद्ध राजा बिम्बिसार आउ उनखर बेटा अजातशत्रु हलन, जे अपन पिताके सिंहासन पर चढ़ेला कैद कर देलक हल । अजातशत्रु पाटलिपुत्र नगरके स्थापना कैलक जे बादमे मगधके राजधानी बन गेल । ऊ जुद्धके घोषणा कैलक आउ बाजीके जीत लेलक । हिरुआँ वन्शके बाद शिशुनाग वन्शके ऐलै । बादमे नन्दन्श बङ्गालसे पञ्जाब तक फैलल बिशाल साम्राज्ज पर शासन कैलकै ।

भारतके पहिला साम्राज्ज, मौर्य साम्राज्ज द्वारा नन्दवन्श के बदल देल गेलैहल । मौर्य साम्राज्ज आउ बौद्धधरम ई क्षेत्रमे उभारित हलै जे अखनि आधुनिक बिहारके बनावहे । ३२५ ईसा पूर्बमे मगधसे उत्पन्न मौर्य साम्राज्ज, चन्द्रगुप्त मौर्य स्थापित कैलक हल, जे मगधमे पैदा होलैहल । एकर पाटलिपुत्र (आधुनिक पटना) मे राजधानी हलै । मौर्य सम्राट, अशोक, जे पाटलीपुत्र (पटना) मे पैदा होलन हल, के बिश्वके इतिहासमे सबसे बड़का शासक मानल जाहे । मौर्य साम्राज्ज भारतके आजतकके सबसे बड़का सम्राज्ज हे जे पच्छिममे ईरानसे लेके पूरुबमे बर्मा तक आउ उत्तरमे मध्य-एसियासे लेके दक्खिनमे श्रीलङ्का तक पूरा भारतवर्षमे फैलल हलै । ई साम्राज्जके पहिला राजा चन्द्रगुप्त मौर्य कै ग्रीक् सतराप् के हराके अफगानिस्थानके भाग जीतलक । इनखर सबसे बड़का बिजय यूनानसे पच्छिम-एसिया तकके यूनानी राजा सेलेक्यूज् निकेटर् के हराके पर्सियाके बड़का भाग जीत लेलकै हल आउ सन्धिमे यूनानी राजकुमारी हेलेन् से बियाह कैलकै जे कि सेलेक्यूज् निकटोर् के पुत्री हलै आउ सदालागि यूनानीसभके भारतसे बाहिरे रखकै । इनखर प्रधानमन्त्री आर्चाय चाणक्य अर्थशास्त्रके रचना कैलन जे इनखर गुरु आउ मार्गदर्शको हलन । इनखर पुत्र बिन्दुसार ई साम्राज्जके आउ दूरतक फैलैलकै आउ दक्खिन तक स्थापित कैलकै । सम्राट अशोक ई सम्राज्जके सबसे बड़का राजा हलथिन । इनखर पूरा राज नाम देवानामप्रिय प्रियादर्शी आउ राजा महान् सम्राट अशोक हलै । ई अपन उपदेश स्तम्भ, पहाद्, शीलालेख पर लिखैकै जे भारत इतिहासला बड्डी महत्वपूर्ण हे । ई लेख ब्राह्मी, यूनानी, अरमिक् मे पूरा अपन सम्राज्जमे अङ्कित कैलकै । इनखर मृत्युके बाद मौर्य सम्राज्जके इनखर पुत्रसभ दुगो भागमे बाँटके पूरुब आउ पच्छिम मौर्यराज्ज नियन राज कैलकै । ई साम्राज्जके अन्तिम शासक ब्रिहद्रतके उनखर ब्राह्मिन सेनापति पुष्यमित्र शूङ्ग मारके ऊ मगध पर अपन शासन स्थापित कैलकै ।

बरिस २४० मे मगधमे उत्पन्न गुप्त साम्राज्जके बिज्ञान, गणित, खगोल बिज्ञान, बाणिज्य, धरम आउ भारतीय दर्शनमे भारतके स्वर्णिम जुग कहल गेलै । ई वन्शके समुद्रगुप्त ई सम्राज्जके पूरा दक्खिन एसियामे स्थापित कैलकै । इनखर पुत्र चन्द्रगुप्त बिक्रमादित्य भारतके सभ बिदेसी घुसपैटियाके हराके देससे बाहिरे कैलन, एहिसे इनखा सकारीके उपाधि देल गेलै । एहीसभ गुप्त राजामे से प्रमुख स्कन्दगुप्त भारतम हूणके आक्रमन रोकलक आउ उसभके भारतसे बाहिरे भगैलक आउ देसके बाहरी आक्रमणकारीसे रक्षा कैलक । ऊ समय गुप्त साम्राज्ज बिश्वके सबसे शक्तिशाली साम्राज्ज हलै । एकर राज्ज पच्छिममे पर्सिया बा बगदादसे पूरुबमे बर्मा तक आउ उत्तरमे मध्य एसियासे लेके दक्खिनमे काञ्चीपुरम तक फैलल हलै । एकर राजधानी पाटलिपुत्र (पटना बर्तमानमे) हलै । ई साम्राज्जके प्रभाव पूरा बिश्वमे हलै; रोम, यूनान, अरबसे लेके दक्खिन-पूर्ब एसिया तक ।

मध्यकाल edit

मगधमे बौद्धधरम मुहम्मद् बिन् बख्तियार् खिलजीके आक्रमणके चलते से गिरावटमे पड़ गेलै, जेकर दौरान बिहारके नालन्दा आउ बिक्रमशिलाके बिश्व प्रसिद्ध बिश्वबिद्यालयके नष्ट कर देल गेलै । ई दावा कैल गेल कि १२मा शताब्दीके दौरान सहस्र बौद्ध भिक्षुसभके हत्या होलैहल । डी.एन्. झा सुझाओ दे हथ, इसके बजाय, ईसभ घटना सर्वोच्चताला लड़ाईमे बौद्ध ब्राह्मणके झड़पके परिणाम हलै । १५४० मे, महान् पस्तीसके मुखिया, सासारामके शेर शाह सूरी, हुमायूँके मुगलसेनाके हराके मुगलसे उत्तरभारत ले लेलक । शेरशाह अपन राजधानी दिल्लीके घोषणा कैलकै आउ ११मा शताब्दीसे लेके २०मा शताब्दी तक, मिथिला पर बिभिन्न स्वदेशीय राजवन्श शासन कैलकै । ईसभमे से पहिला, जन्ने कर्नाटक, अनवर राजवन्श, रघुवन्शी आउ अन्ततः राज दरभङ्गाके बाद । ई अवधिके दौरान मिथिलाके राजधानी दरभङ्गामे स्थानान्तरित कैल गेलैहल ।

आधुनिक काल edit

१८५७ के प्रथम सिपाही बिद्रोहमे बिहारके बाबू कुँवर सिंह महत्वपूर्ण भूमिका निभैलन । १९०५ मे बङ्गालके बिभाजनके फलस्वरूप बिहार नामके राज्ज अस्तित्वमे ऐलै । १९३६ मे ओड़िसा एकरासे अलिगे कर देल गेलै । स्वतन्त्रता सङ्ग्राम खन्नि बिहारमे चम्पारणके बिद्रोहके, अङ्ग्रेजके बिरुद्ध बगावत फैलावेमे अग्रण्य घटनामे से एक गिनल जाहे । स्वतन्त्रताके बाद बिहारके एगो आउ बिभाजन होलै आउ १५ नवम्बर २००० मे झारखण्ड राज्जके एकरासे अलिगे कर देल गेलै । भारत छोड़ो आन्दोलनोमे बिहारके अहम भूमिका रहलै हे ।

जनसाङ्ख्यिकी edit

ऐतिहासिक जनसङ्ख्या
बरिसजन॰±%
1901 21,243,632—    
1911 21,567,159+1.5%
1921 21,358,905−1.0%
1931 23,438,371+9.7%
1941 26,302,771+12.2%
1951 29,085,000+10.6%
1961 34,841,000+19.8%
1971 42,126,000+20.9%
1981 52,303,000+24.2%
1991 64,531,000+23.4%
2001 82,999,000+28.6%
2011 104,099,452+25.4%
2023 130,725,310+25.6%
स्रोत: भारतके जनगनना[9][10]

बिहारमे धरम (२०२३)[11] ██ हिन्दुधरम (81.99%)██ इस्लाम् (17.70%)██ अन्य (0.31%)

२०११ जनगनना अनुसार बिहारके भाषा[12] ██ हिन्दी (25.54%)██ भोजपुरी (24.86%)██ मैथिली (12.55%)██ मगही (10.87%)██ उर्दू (8.42%)██ सुरजापुरी (1.78%)██ बाङ्ला (0.78%)██ अन्य (15.20%)


२०११ के जनगणनामे बिहार भारतके तीसरा सबसे अधिक जनसङ्ख्याबाला राज्ज हल, जेकर कुल जनसङ्ख्या १०,४०,९९,४५२ हल, जेकरामे लगभग ८९% देहाती हल । ई ११,०६ ब्यक्ति प्रतिबर्ग किलोमीटर् के साथे भारतके सबसे घना जनसङ्ख्याबाला राज्जो हे। लिङ्गानुपात प्रति १००० पुरुषपर ९१८ महिलाके हल । बिहारके लगभग ५८ प्रतिशत जनसङ्ख्या २५ बरससे कम आयुके हे, जे भारतमे सबसे अधिक हे । ११.३% पर, बिहारमे हिमाचलप्रदेसके बाद भारतमे दूसरा सबसे कम नगरीकरन दर हे । २०११ के जनगणनाके अनुसार, हिन्दुधरम ८२.७% जनसङ्ख्याद्वारा मानल जाहे आउ इस्लाम् कुल जनसङ्ख्याके १६.९% के द्वारा । बिहारमे ईसाई धरम (०.१२%), बौद्धधरम (०.०२%) आउ सिखधरम (०.०२%) धरममे अल्पसङ्ख्यक हथिन ।

बिहारके अधिकान्स जनसङ्ख्या हिन्द-आर्यभासा जाती समूहवनके हे । १९४७ मे ब्रिटानीय भारतके बिभाजनके दौरान ई पञ्जाबी हिन्दु सरनार्थियोके आकर्सित करकै । बिहारके कुल साक्षरतादर ६३.८२% हे (पुरुषनला ७३.३९% आउ महिलनला ५३.३३%), पिछला दसकमे महिला साक्षरतामे २०% के बृद्धि दर्ज करलगलीहे ।

हिन्दी राज्जके अधिकारिक भाषा हे आउ कुल जनसङ्ख्याके २५.५४% भागद्वारा बोलल जाहे। ८.४२% के साथे राज्यके १५ मण्डलमे उर्दू दुसरा अधिकारिक भाषा हे । हालाङ्कि, अधिकान्स लोग बिहारीभाषामे से कोई एक बोलहथिन, जेकरामे से अधिकान्सके जनगणनामे हिन्दीके बोलीके रूपमे मानल जाहे । प्रमुख भाषा हे भोजपुरी (२४.८६%), मैथिली (१२.५५%) आउ मगही (१०.८७%) । मैथिली भारतके संविधानके अठमा अनुसूचीके तहत भारतके एगो मान्यताप्राप्त क्षेत्रीयभाषा हे । समर्थक भोजपुरी, मगही, अङ्गिका आउ बज्जिकाके समान दर्जा प्राप्त करेला माङ्ग करहथिन । बाङ्ला आउ सुरजापुरी बोलेवालाके छोटसमुदाय राज्जके कुछ भागमे मिलहथिन, बिशेसकर पूरबीमण्डल आउ नगरी क्षेत्रमे ।

सम्बन्धित लेख edit

सन्दर्भ edit

  1. "Senior BJP Leader Phagu Chauhan Appointed Governor of Bihar, to Take Over From Lal Ji Tandon". News18. 20 July 2019. अभिगमन तिथि 25 July 2019.
  2. "State Profile". Government of Bihar. मूल से 22 September 2017 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 27 September 2017.
  3. "Bihar Profile" (PDF). census.gov.in. अभिगमन तिथि 14 March 2020.
  4. "Bihar Budget Analysis 2022-23". PRS Legislative Research. 2021. अभिगमन तिथि 4 April 2022.
  5. "Sub-national HDI – Area Database". Global Data Lab. Institute for Management Research, Radboud University. मूल से 23 September 2018 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 July 2021.
  6. Provisional Population Totals – India. Censusindia.gov.in, पन्ना 108. 111. (Report).
  7. "Census 2011 (Final Data) – Demographic details, Literate Population (Total, Rural & Urban)" (PDF). planningcommission.gov.in. Planning Commission, Government of India. मूल (PDF) से 27 January 2018 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 October 2018.
  8. "The Bihar Official Language Act, 1950" (PDF). Cabinet Secretariat Department, Government of Bihar. 1950. मूल से 13 April 2015 को पुरालेखित (PDF). अभिगमन तिथि 9 April 2015.
  9. "Decadal Variation In Population Since 1901" (PDF). Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. 2011. मूल से 26 February 2022 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 8 September 2022.
  10. "Bihar caste survey data out: What it says". The Indian Express. 2 October 2023.
  11. "Population by religion community – 2011". Census of India, 2011. The Registrar General & Census Commissioner, India. मूल से 25 August 2015 को पुरालेखित.
  12. "C-16 Population By Mother Tongue – Bihar". Census of India 2011. Office of the Registrar General. अभिगमन तिथि 14 March 2020.