Wp/gaa/Gbɔmɔtso Hewalɛ

< Wp‎ | gaa
Wp > gaa > Gbɔmɔtso Hewalɛ

Nɔ fɛɛ nɔ ni wɔ feɔ yɛ wɔ shihilɛ mli lɛ esa akɛ wɔ kwɛɔ wɔ gbɔmɔtso hewalɛ jobaŋŋ. Helai srɔtoi yɛ wɔ maŋ Ghana nɛɛ. hewalɛnamɔ ji nɔ ko ni kuu "World Health Organization" lɛ tsɔɔ shishi c akɛ "gbɔmɔtso mli, jwɛŋmɔ mli, kɛ shramɔ mli pɔtɛɛfeemɔ ni jeee hela ni bɛ pɛ". Shishitsɔɔmɔi srɔtoi eba etee yɛ afii ni eho lɛ mli ni adamɔ nɔ kɛfee nibii saŋŋ ni ana tsofai babaoo yɛ mli. Blema lɛ shipkoŋ tsofa akɛ tsaa hela shi ŋmɛnɛŋmɛnɛ, hiɛ gbelemɔ eba. ŋmɛnɛ abaanyɛ atsɔ hewalɛwoo nifeemɔi tamɔ daa kpɔi amli gbɔlemɔ, wɔ ni shɛɔ mɔ naa, kɛ nifeemɔi tamɔ nishɛlemɔ kɛ nibii ni haa etɔɔ mɔ bliboo kpoomɔ. Nibii komɛi ni gbaa gbɔmɔtso hewalɛnamɔ naa lɛ jɛɔ wɔ diɛntsɛ wɔ yiŋtoi kɛ wɔ nifeemɔ , tamɔ akɛ wɔfee pilamɔ nii loo, ni ekomɛi hu jɛ maŋ mli nibii ashikamɔ tamɔ helatsamɔhe kɛ kwɛmɔ kpakpa namɔ. Nibii lɛ ekomɛi hu lɛ, mɔ ko nyɛɛ efee he nɔ ko, tamɔ la mli saji kɛ shikamɔ.

Human health
course
Subclass ofHumans and the Environment Tsakemɔ
Part ofScience Curriculum for Basic 7 Tsakemɔ
CountryGhana Tsakemɔ
Main subjectHuman Health Tsakemɔ

Gbɔmɔtso Hewalɛnamɔ edit

Hewalɛnamɔ shishitsɔɔmɔ lɛ, estake aahu yɛ afii ni eho lɛ mli. Kɛ akɛ dɔkitafoi baafee ekome kɛnu enɛ shishi lɛ, hewalɛnamɔ shishitsɔɔmɔi ni eho lɛ fɛɛ kwɛ gbɔmɔtso lɛ nistumɔ, kɛ hewalɛ pɛ; ana hewalɛnamɔ akɛ gbɔmɔtso lɛ daa daa nifeemɔ ni hela pɛ nyɛɔ esaa naa shi jee henɔkwɛmɔ. Shishitsɔɔmɔi nɛɛ eko tamɔ "gbɔmɔtso, shramɔ mli, kɛ jwɛŋmɔ mli shifimɔ; akɛ oonyɛ okɛ gbɔmɔtso mli, heloo mli, jwɛŋmɔ mli, kɛ mɛi asateŋ tɔlɛ saji anaa oona". Afi 1948 lɛ, World Health Organization (WHO) tsakɛ shishitsɔɔmɔ ni amɛha be ko lɛ, ni amɛ kɛ shishitsɔɔmɔ ni ka akɛ ebaaha hewalɛnamɔ kɛ shihilɛ kpakpa ana tsakpaa yɛ "gbɔmɔtso, jwɛŋmɔ, kɛ mɛi ateŋ shihilɛ kpakpa, ni jeee akɛ hela baatswa moko ojo kɛkɛ". Shishitsɔɔmɔ nɛɛ, mɛi komɛi he amɛwo mli, mɛi komɛi hu kɛɛ atsɔko shishi jogbaŋŋ ni akɛ wiemɔ lɛ emako emaahe. Eye be saŋŋ, ni aŋɔ afɔ afa akɛ yintoo ni nyɛŋ etsu nii, ni sanejajemɔ fɛɛ yagbee gbɔmɔtso lɛ he nii pɛ nɔ.

Tamɔ bɔ ni akpa hela naa akɛ nɔ ni etee nɔ momo ni abɔi lɛ naa akɛ nɔ ni miiya nɔ lɛ, nakai nɔŋŋ tee nɔ yɛ hewalɛnamɔ shishitsɔɔmɔi amli. Ekoŋŋ lɛ, W.H.O nyiɛ hiɛ ni ato hewalɛnamɔ yisɛɛtsimɔ kuu yɛ afi 1980 nii amli. Enɛ ha ana hewalɛnamɔ akɛ jeee bɔ ni nibii yɔɔ pɛ, shi akɛ akplɛɛɛ hela, ni ana lɛ hu akɛ "shihilɛ mli hebuunii".

Afi 1984 lɛ , WHO tsake hewalɛnamɔ shishitsɔɔmɔ lɛ ekoŋŋ ni etsɔɔ shishi akɛ "he ni ankro ankro gbɔmɔ loo kuu baanyɛ ena ehiɛnɔkamɔ nibii fɛɛ anaa ni ekwɛ ni ehehiamɔnibii fɛɛ abashɛ edɛŋ ni enyɛ etsake loo ehi shi yɛ ekutso mli. Hewalɛnamɔ ji hebuunii ha daa daa shihilɛ, shi jee no hewɔ ahiɔ shi; eji nɔ kpakpa ko ni maa mɛi ateŋ kɛ ankro ankro nibii kɛ gbɔmɔhe nibii anɔ mi". Hewalɛnamɔ bana gbɛi akɛ nɔ ni haa anyɛɔ anaa hewalɛ yɛ saji ni etee nɔ sɛɛ. Jwɛŋmɔ mli, nilee mli, henumɔ mli kɛ mɛi asateŋ hewalɛnamɔ ji ankro ankro hewalɛ ni ekɛsaa tɔlɛ bliboo naa, ni ekɛnaa ninenaa nitsumɔ, kɛkwɛɔ ekɛ mɛi ashramɔ ni fɛɛ yafeɔ hebuunii kɛha shihilɛ ni nɔkwɛmɔ bɛ mli. Enɛ gbeleɔ gbɛ kɛhaa ni atsɔɔ, awo mli hewalɛ, ni akase hewalɛnamɔ mli nibii.

Kɛjɛ 1970 nii amli lɛ, United States of America jaku niffemɔ "Healthy People Program" lɛ ji gbɛ nɔ ni maŋ lɛ tsɔ ni ekɛwa maŋbii lɛ ahewalɛnamɔ. Daa afii nyɔŋma lɛ, aŋmaa wolo "Healthy People" lɛ ni akɛ hiɛnɔkamɔnii kɛ hei ni esa akɛ akwɛ jogbaŋŋ kɛ gbɛi anɔ ni abaatsɔ ni aha hewalɛnamɔ aya ehiɛ yɛ afii nyɔŋma ni baaba lɛ mli, ni abaabu he akɔntaa pɛpɛɛpɛ. Nibii pii esa nɔyaa naa, ni eha henumɔ keha Healthy People nifeemɔi lɛ ashikamɔ kɛ USA hewalɛnamɔ gbɛjianɔtoo etee ŋwɛi. Afi 2020 mli Healthy People lɛ haa anaa hewalɛnamɔ he adafitswaa kɛ hela naasamɔ gbɛjianɔtoo he sɛɛnamɔ yɛ mɛi asateŋ hewalɛnamɔ saji amli. Kɔmpiuta he nibii hee ni eba lɛ haa anyɛɔ afeɔ Healthy people ni ajaa ahaa mɔ fɛɛ mɔ yɛ "internet" lɛ nɔ ko ni akafite shika kɛŋma woji. Afii ni baaba nɛɛ, abaana nitsumɔ ni Healthy People etsu.

Gbɛjianɔ ni ato ni akɛsa loo atsa hewalɛnamɔ saji ni akɛshiɛ hewalɛnamɔ lɛ ji helatsamɔ he nitsulɔi lɛ agbɛnaa. Kooloi ahewalɛnamɔ saji hu lɛ, kooloi ahelatsamɔ nitsulɔi kwɛɔ nɔ. Asa akɛ wɔ hiɛ dɔɔ yɛ wɔ kooloi agbɔmɔtso hewalɛ ejaakɛ kɛji hela ko mɔ amɛ lɛ eko baasa wɔ kɛji amɛ kɔ wɔ. Wiemɔ "healthy" lɛ ji wiemɔ ko ni awieɔ kɛfataa kui kui ni waa adesai yɛ hewalɛnamɔ gbɛfaŋ, tamɔ yɛ akutsei, maji loo kpokpai anɔ lɛ. Kɛtsa nɔ hu lɛ, nibii krokomɛi hu nyɛɔ etsakeɔ gbɔmɛi ahewalɛnamɔ shikamɔ. Atsɛɔ nibii nɛɛ akɛ "determinants of health" ni gbɔmɔ weku kɛ akutso, shihilɛ mli saji, shika shidamɔmɔ, mɛi asateŋ shihilɛ kɛ jamɔ mli saji fɛɛ fata he; nikasemɔ etsɔɔ akɛ, tɔlɛ bliboo nyɛɔ egbaa gbɔmŋtso hewalɛnamɔ naa.

Kɛjɛ afi 2001 kɛyashi 2011 lɛ, akɛ ni aha mɛi na hewalɛnamɔ akɛ hegbɛ hewɔ lɛ, egbele gbɛ ha mlikwɛmɔ ni adamɔ no nɔ kɛkwɛ akɛ gbɛjianɔ ni ato lɛ miitsu nii lo. Esaa egbele gbɛ ha mɔ fɛɛ mɔ akɛ enyɛ ena ehe akɛ eyɛ hewalɛ, ni ekwɛko ehewɔ helai kɛ piimɔi, ni eha abote helai asaji mli ekoŋŋ akɛ abaana nɔ ko hee loo (yɛ shiateŋ gbejianɔ ni ale lɛ sɛɛ).